Musika-notazio

Musika-notazioa musikalanak grafikoki irudikatzeko erabiltzen den idazketa sistema bat da, honela, musikari batek musikalana sortu duen musikagileak konposatutako moduan jo dezake. Gaur egun erabiliena den musika-notazioa mendebaldekoa da, alegia, bost marrez osatutako pentagraman ikur musikalak irudikatzen dituena. Beste hainbat musika-notazio sistema ezberdinak ere badaude, eta beste zenbait musika herrikoian oinarrituak ere bai.

Frederic Chopinen musikalan baten notazio musikala.

Musika-notazioa

Pentagrama

Musika-notazioa pentagrama batean agertzen da. Bost lerro horizontal, distantziakide eta paralelo ditu, eta lau tarte lerro horien artean. Lerroak behetik gora zerrendatzen dira 1., 2., 3., 4. eta 5. linea gisa, eta tarteak berdin, 1. lineatik 4.era.

Sol klabeko notak

Lerro eta tarteen gainean, dagozkien musika notak idazten dira; lerro eta tarte bakoitzak intonazio bat identifikatzen du, beherago dagoen nota baxuenetik goiko nota zorrotzenera. Multzo bertikalean, gainera, akordeak irudika daitezke, aldi berean entzungo diren notak.

Modu horizontalean, pentagramak tempoa eta melodia adierazten ditu (denboran soinu segida bat baino ez da). Gainera, konpasetan banatzen da, eta horiek ere denboratan banatzen dira.

Pentagramaren gainean irudikatzen den lehen sinboloa klabea da, eta horrek adieraziko du zein nota duen linea bakoitzak eta pentagramako tarte bakoitzak. Adibidez, Sol klabean pentagramako bigarren lerroan idazten den nota Sol da, eta, hortik abiatuta, gainerako lerro eta tarteek zer nota adierazten dituzten zehaztu daiteke (La bigarren tartean, Si hirugarren lerroan...). Klabearen ikurra (armadura) eskuinaldean aurkituko dugu. Armadura horrek zenbait notari tonu erdia eransteko edo txikitzeko egindako aldakariak erakusten dizkigu, eta, hala, piezaren eskala musikala, hau da, piezaren tonalitatea, antolatzeko.

Pentagramak eta gainerako musika-ikurrek osatzen duten multzoari partitura deitzen zaio. Iraupena, altuera, adierazpena eta abar partitura batean adierazten diren elementuetako batzuk dira.

Iraupenen adierazpena

Tempo eta konpasa: erregulatzen dute konpas bakoitzean zenbat denbora-unitate egon behar diren. Konpasak lerro bertikalen bidez mugatuta daude partituran, eta musikaren erritmo-egitura zehazten dute. Aukeratutako konpasa musika-generoarekin egoten da lotuta. Bals batek, adibidez, 3/4 erritmoa du, eta rock and roll batek, eskuarki, 4/4 konpasa erabiltzen du.

Konpas-zatiki batean, izendatzaileak (beheko zenbakia) adierazten du zenbat partetan zatitu behar den nota biribila denbora-unitate bat (tenpo bat) lortzeko (uneko notazioan biribila iraupen luzeena da, eta, horregatik, iraupen guztiak hartzen dira haren arabera). Zatikiaren zenbakitzaileak konpasak zenbat denbora-unitate dituen definitzen du. Beheko adibidean «lau bider lau» konpasa agertzen da, hau da, denbora-unitateak biribilaren 1/4 irauten du eta konpasak 4 denbora-unitate ditu. Kasu horretan, biribil batek konpas osoa hartuko luke.

Musika- edo erritmo-figurak

Figurak noten Iraupena irudikatzeko erabiltzen dira. Fgura horietako batzuk beheko pentagraman ikus daitezke, iraupenaren arabera ordenatuta. Honako hauek dira: biribila, zuria, beltza, kortxeaerdia, fusa eta fusaerdia.

Antzinean karratua ere erabiltzen zen, biribilaren iraupenaren bikoitza zuena, baina nota horiek ez dira erabiltzen gaur egungo notazioan. Zerrenda horretako nota bakoitzak aurrekoaren iraupenaren erdia du. Nota bati bere liraupenaren erdiarekin luzatu nahi badugu irudikatu nahi badugu (adibidez, kortxea batekin batutako beltz baten denbora), figuraren ondoren jartzen den puntutxo (punttu) izeneko puntua erabiltzen da.

Nota baten iraupen erreala (segundotan neurtua) erabilitako tempoaren araberakoa da (adibidez, «beltza 60», hau da, 60 beltz minutuko). Horrek esan nahi du nota bera iraupen desberdinekin exekutatu daitekeela pieza desberdinetan edo abesti beraren barruan andamentua aldatuz gero (adibidez, allegro edo motel).

Punttua

Notaren atzean jartzen den puntu bat da. Notaren iraupena haren balioaren erdian handitzen da. Punttudun kortxeak kortxea bat gehi kortxeaerdi bat irauten du.

Punttu bat duten eta punturik ez duten figuren artean dagoen balio-erlazioa honako hau da:

• Punttudun biribilak 3 Zuriren iraupena du.
• Punttudun zuriak 3 beltzen iraupena du.
• Punttudun beltzak, 3 kortxearen iraupena du.
• Punttudun kortxeak 3 kortxeaerdiren iraupena du.
• Punttudun kortxeaerdiak 3 fusen iraupena du.
• Punttudun fusak 3 fusaerdiren iraupena du.
  

Etenaldiak

Isiltasuna adierazten dute, hau da, ahotsak soinurik sortzen ez duen denbora, eta balio negatiboak esaten zaie. Hainbat ikur erabiltzen dira atsedenaldiak adieratzeko, iraupenaren arabera:

Altueren adierazpena

Sol klabea, denetatik erabiliena

Klabea: Sol klabea, Do klabea edo Fa klabea. Erreproduzituko den musika-tresnari hobekien egokitzen zaiona erabiliko da. Adibidez, ahots grabeek Fa klabea erabiltzen dute normalean; ahots altuek, berriz, Sol Klabea erabiltzen dute. Esan ohi da sol klabea amaitzen den tokian fa-klabea hasten dela. Oro har, klabeak definitzen du zer nota hartuko duen lerro edo espazio bakoitzak pentagraman. Gehien-gehinetan Sol klabea erabiltzen da, Sol klabea bigarrenean.

1. Sol klabea lehenengoan
2. Sol klabea bigarrenean
3. Do klabea lehenengoan
4. Do klabea bigarrenean
5. Do klabea hirugarrenean
6. Do klabea laugarrenean
7. Do klabea bostgarrenean
8. Fa klabea hirugarrenean
9. Fa klabea laugarrenean
10. Fa klabea bosgarrenean

Altuerak

Nota bakoitzaren altuera pentagramako posizioaren arabera adierazten da, hau da, aukeratutako klabeak nota horri esleitzen dion posizioa, behean adierazten den moduan:

Aldakariak

Aldakariak ezkerretik eskuinera: sostenitua, bemola eta bekoadroa

Aldakariak, dislokazioak edo tonu-aldaketak hauek dira: sostenitua (edo diese), bemola, sostenitu bikoitza  eta bemol bikoitza. Aldakaria notaren ikurra baino lehen kokatzen dira beti; notaren altuera aldatu nahi den nota baino lehen. Dieseak (sostenituak) tonu erdia igotzen dio notari , bemol batek tonu erdia jaisten dio notari. Adibidez, esan daiteke Fa sostenitua (fa#)pianoan sol bemol (sol♭) baten nota bera dela.

Sostenitu bikoitzak tonu bat igotzen du. Bemol bikoitzak tonu bat jaisten du.

Sostenitu bat edo bemol bat nota bati aplikatu ondoren, altuera bereko nota guztiek konpasaren bukaera arte mantenduko dute aldaketa. Hurrengo konpasera pasatzean, aldakari guztiek beren eragina galtzen dute, eta, beraz, aldakariren bat izanez gero, berriro markatu beharko dira.

Aldakariak berezkoak edo akzidentalak izan daitezke: Berezkoak hasieran idazten dira, klabearen eta konpasaren ondoan, eta partitura guztian eragiten dute. Akzidentalak noten aurrean idazten dira eta konpas barruan bakarrik eragiten dute.

Tonalitate-klabe bat batek aplikatutako aldakari baten eragina deuseztatu nahi badugu, bekoadro bat erabili behar dugu, notari bere tono naturala itzultzen diona. Goiko adibidean ikus dezakegunez, lehenengo konpaseko hirugarren notari ere eusten zaio; izan ere, aurreko notari aplikatutako aldakaria baliozkoa da, eta laugarren nota berriro la 'natural' bihurtzen du bekoadro batek. Bigarren konpasa antzekoa da, baina aplikatutako aldakaria bemol bat da. Hirugarren konpasean, 'sol' bat, 'la' bemol bikoitz bat eta 'fa' sostenitu bikoitz bat. Izen desberdina izan arren eta pentagraman posizio desberdinak izan arren, aldakari horiek azken konpas horretako hiru notak berdin-berdinak izatea eragiten dute.

Klabea edo tonalitatea

Bostunen zirkulua Europako nomenklaturan

Klabearen ikurraren ondoan sostenitu edo bemol ikur batzuk azal daitezke, musika zein eskalatan adieraziko den adierazten dute. Partituran zehar aplikatzen diren aldakarietan ez bezala, klabean aplikatzen diren sostenituek edo bemolek pieza osoan irauten dute, edo klabe berri bat definitu arte (modulazioa). Adibidez, sosteniturik edo bemolik gabeko irudikapen bat DO maiorreko eskala izango da.

Ondoko irudian LA maior tonalitate-klabea ageri da.

Eskala horretan, FA, DO eta SOL nota guztiei sostenitua aplikatu behar zaie; horregatik, klabearen ondoan jarri behar dira.

Hauek dira Sol klabeko 12 aukerak:

Do maior:

Sol maior:

Re maior:

La maior:

Mi maior:

Si maior:

La maior:

Si sostenitu maior:

Mi sostenitu maior:

La sostenitu maior:

Re sostenitu maior:

Do sostenitu maior:

Indizeak

Tonu-erdia da giza entzumenak bi nota bereizteko dituen neurririk txikieneko unitatea, Europako eskolaren arabera, eta hori da modu unibertsalean onartzen dena musika-notazioari dagokionez. Hala ere, fisikak frogatzen du bibrazio-aukera desberdin posibleak ia infinituak eta erlatiboak direla, eta ez, antzinatean uste zuten bezala, tonu bat bederatzi komaz osatuta zegoela. Soinuen arteko erlazio hori estandarizatzeko, komeni zen erreferentziazko nota bat finkatzea,eta horrela LA nota finkatu zen 440 Hertz-ekin (segundoko sortutako bibrazio-kopurua).

Posizioaz hitz egitean, musika-figurak edo notak pentagramaren lerro edo espazio jakin batean edo hartatik kanpo okupatzen duenari buruz ari gara, eta horretarako lerro osagarriak erabiltzen dira. DO maiorreko eskalako soinu-segida pianoko tekla zuriei dagokie. Hori zortzi aldiz errepikatzen da piano batean, nahiz eta gure musika sistemaren barruan mota horretako segidak erabiltzen ditugun, zortzidun deituak Horrela, piano-jole bati adibidez, DO bat jotzeko eskatzen badiogu, ezingo du jakin zein den teklatuan dauden guztien artean. Horregatik daude izen berarekin intonazio desberdineko soinuak identifikatzeko moduak. Soinu horiek identifikatzeko indizeak erabiltzen dira, notaren ondoren jartzen diren zenbakiak.

Indize akustikoaren bi sistema ezagunenak hauek dira:

• Nazioarteko notazio-sistemak —Amerikako, Asiako eta Europako ia herrialde guztietan erabiltzen da (Alemania, Belgika eta Frantzia izan ezik)— 0 esleitzen dio organoaren nota larrienari, do₀ notari (16,35 Hz). Horrela, pianoaren erdigunea (261,63 Hz) do₄ litzateke, eta zortzidun horretako la nota («440» famatua) la₄ izango da.
• Notazio-sistema franko-belgiarra —Belgikan, Frantzian eta Espainiako zenbait eskualdetan erabiltzen dena— fa klabeko behe-mailako bigarren lerro gehigarriaren do-a hartzen du erreferentziatzat, eta do₁ izena ematen dio ("do bat" edo "do lehen" irakurtzen da). Arazoa da nota grabeagoetako zenbaki negatiboak erabili behar direla; adibidez, organoaren notarik grabeenari sistema horretako "do minus bat" deitzen zaio.

Adierazpen-markak

Badira zenbait sinbolo eta testu interpretatzaileari partitura gauzatzeko modua adikerazten diotena: bolumen- (dinamika) eta denbora- (zinetika) aldaketak barne, bai eta notak artikulatzeko eta esaldietan bereizteko modu egokia ere (artikulazioa eta azentua).

Musika-dinamika (intentsitatea)

Noten intentsitatea aldatu egin daiteke doinu batean zehar. Horri Musika dinamika deritzo. Intentsitatea sigla baten bidez adierazten da. Sigla horiek pentagramaren azpian italierazko adierazpenok adierazten dituzte.

• pp (pianissimo). Oso intentsitate txikiz egiten da.
• p (pianoa). Intentsitate txikiz egiten da.
• mp (mezzo piano). Intentsitate ertainarekin egiten da.
• mf (mezzo forte). Intentsitate handi samarrarekin egiten da.
• f (forte). Intentsitate handiz egiten da.
• ff (fortissimo). Oso intentsitate handiz egiten da.

Salbuespen gisa, aurrekoetatik eratorritako beste sinbolo batzuk erabiltzen dira:

• ppppppp (quasi sine toccare).' Musikariak ahalik eta motelen musika jotzeko adinako intentsitatea da hori. Notazioan kasu bat ezagutzen da, György Ligetiren Biolontxelorako kontzertua, dinamika horrekin hasten dena.
• ppppp (molto pianississimo edo bost pe). Intentsitatea oso txikia da.
• pppp (pianississimo edo molto pianíssimo).
• ppp (pianissimo). Piano-jolea baino intentsitate txikiagoarekin jotzen da.
• fff (fortissimo).
• ffff ('fortississimo' edo molto fortissimo).
• fffff (molto fortississimo) edo bost efe.
• fffffff (quasi comme un inferno). Tresna ahalik eta maila altuenean interpretatzen dela adierazten du.

Bolumena edo intentsitatea aldatzeko ikurrak: crescendo eta diminuendo

Handiagoko (>) eta txikiagoko (<) ikurrak erabiltzen dira, hurrenez hurren, bolumena handitzeko edo txikitzeko. Ikur horiek hasi beharko dute aldaketa hasten den tokian, eta luzatu aldaketa eten behar den tokiraino. Bolumenak maila berrian egon behar du ikur berri bat eman arte. Aldaketa bat-batekoa ere izan daiteke, ikur berri bat besterik ez da azaldu behar horretarako (p, ff, etab.).

Zinetika musikala

Zinetika musikalak (grekozko kiner-etik: ‘mugimendua’) edo erritmo konposizio baten exekuzio-abiadura definitzen du. Abiadura horri andamento deritzo, eta denbora-unitatearen iraupena adierazten du. Obraren edo mugimendu baten hasieran adieraziat dago andamentoa, eta italierazko abiadura-adierazpenek adierazten dute, hala nola allegro (azkarra) edo adagio (motela). Andamentoaren ondoan, pieza nola interpretatu behar den adieraz daiteke, hala nola: afektuz, intentsitatez, malenkoniaz, etab.

Andamentoak

Hauek dira ohikoenak:

• Grave: guztien artean motelena da.
• Largo: oso motela, baina ez Grave bezain motela
• Larghetto: largo baino arintxoagoa
• Adagioa: nahiko motela
• Andante: ez arina, ez motela
• Andantino: ibiltariaren antzekoa, baina pixka bat azkarragoa
• Allegretto: nahiko azkarra
• Allegro: aldamio azkar eta arina
• Vivace: allegroa baino pixka bat azkarragoa
• Presto: oso azkar ibiltzea
• Prestíssimo: guztien artean azkarrena da.

Hona hemen andamento bat eta adierazpen bat konbinatzeko zenbait adibide:

• Allegro moderato: nahiko azkarra.
• Presto con fuoco: oso azkarra eta adierazpen bizikoa.
• Andante cantábile: neurrizko abiadura eta notak kanta batean bezala intonatzea.
• Adagio melancólico: motela eta malenkoniatsua

Denbora-aldaketako notazioak

• rallentando: exekuzioa pixkanaka motelago bihurtu behar dela adierazten du.
• accelerando: exekuzioa gero eta azkarrago bihurtu behar dela adierazten du.
• A tempo o tempo primo: jatorrizko andamentora itzultzeko.
• Tempo rubato: musikariak bere irizpideen arabera egin dezakeela dio.

Bestelako notazioak

Miguel de Fuenllanaren (1554) Orphenica Lyra liburuko vihuela espainiarrerako zenbakizko taula. Zenbaki gorriek (jatorrizkoan) ahots zatia adierazten dute.

Taulatura (Tablatura)

Gitarra-tablatura notazio bat da, behatzak instrumentu batean nola jarri adierazten duena (gitarra baten trasteetan, adibidez) noten ordez, eta musikariek musika-espezializaziorik gabe musika-tresna jotzeko aukera ematen duena. Notazio hori internet bidez bateratu zen, erraz idatz daitekeelako ASCII formatuan. Piano-tablatura ere bada notazio mota berri bat.

Adibidez:

e|-----------------------------|-----------------------------|
B|-----------------------------|-----------------------------|
G|-----------------------------|--------1/4\1----------------|
D|-2~~-----5-5-5/7-7-----8-----|-7/10-------------5h6--------|
A|---------3-3-3/5-5-----6-----|-5/8--------------8h9--------|
E|-----------------------------|-----------------------------|

Instrumentuak zenbat hari dituen, hainbat lerroz osatuta daude tablaturak (adibide honetan gitarra-tablatura bat da, eta, beraz, 6 sokaz osatua dago). Lerro bakoitzak, beraz, musika-tresnaren soka bat irudikatzen du, eta, eskuarki, haren afinazioa zehazten da ezkerraldean, noten nomenklatura amerikarra erabiliz, nahiz eta musika-tresnaren afinazio estandarra bada, alde batera utz daitekeen.

Taulaturaren lerroetan zenbaki batzuk agertzen dira, soka ukitzean "zapaldu" behar den trastea (koska) adierazten dutenak (0 ikurrak adierazten du soka airera jo behar dela). Taulan letrak edo ASCII sinboloak ere ager daitezke, hala nola:

• h (ingelesezko hammer on, ‘goranzko ligatua’),
• p (ingelesezko pull off, ‘beheranzko estekatua’),
• ~ (vibratoa),
• / edo \ (slides),
• b (bending)
• T (Tapping), lotutakoetatik eratorria, baina teknika honetan ez da zia-kolpearik erabiltzen.
• x (muteo) hatzak trestean biratzean sortzen den efektua da
• P.M. (Palm Muting) eskua zubiari eta sokei marruskatuz jartzen da, mutazioa eraginez.

eta beste batzuk, musika-piezaren konplexutasunaren arabera.

Zifrak

Zifra notazio musikaleko sistema bat da, ikur grafikoen edo letren bidez musika-tresna bat (adibidez, gitarra bat) exekutatzeko akordeak adierazteko erabiltzen dena. Musika akademikoan edo "klasikoan" notazio tradizionaleko sistema erabili zen, barrokotik zifretatik abiatuta. Adibidez, 5ak oinarrizko egoeran dagoen akordea adierazten du (akordearen lehenengo notarekin baxuan), 6ak lehen inbertsioa, 7ak zazpidun akorderako... eta beste zifratu konplexuago batzuk, akorde-mota bakoitza eta ezarri beharreko noten tokia zehazki adierazten dutenak.

Letrak herri-musikan eta harmonia modernoan erabiltzen dira batez ere, musika-konposizio bateko letren edo partituren gainean, eta melodia nagusiarekin batera zein akorde jo behar den edo kantuari laguntzeko adierazten da.

Hauek dira irudi nagusiak:

• A: la nota edo la maiorraren akordea
• B: si nota edo si akorde handiagoa
• C: 'do' nota edo do' maiorraren akordea
• D: re nota edo re maiorraren akordea
• E: mi nota edo mi akorde maiorra
• F: fa nota edo fa maiorraren akordea
• G: sol nota edo sol' maiorraren akordea

Akorde txikiak letren gainean idazten dira, "m", "mi" edo "min" letra xeheekin. Adibidez: Cm, Cmi edo Cmin' (do minorreko akordea). Akorde nagusiaren kalitatea ere jar daiteke esplizituki, zifraren eskuinean "M" letra (maiuskula) edo "May" laburdura elkartuz, hala nola CM edo CMay (do' maiorra). Gainera, # (tonu jarraitua adierazten du), 6 eta 7 sinboloak (seigarren edo zazpigarren tonua adierazten dute) eta ° sinboloa (tonu murriztua) idatz daitezke. Sinbolo horiek konbinatuta erabil daitezke tonu konposatuak irudikatzeko; adibidez, F#m7k fa' sostenitu minorra eta zazpiduna adierazten ditu.

Zifratu ingelesa

Notazio anglosaxoia edo zifratu estatubatuarra noten izenak laburtzeko sistema bat da, eta notak letraz adierazten dira.

Hau da noten izenarentzat erabiltzen diren nomenklaturen arteko erlazioa:

• Italiera: do re mi fa sol la si.
• Gaztelania: do re mi fa sol la si.
• Frantsesa: do/ut re mi fa sol la si (oraindik ere erabiltzen da ut silaba kasu batzuetan do erabili ordez: adibidez, "do klabea" "clef d'ut" da).
• Ingelesa: C D E F G A B
• Alemana: C D E F G A H (B du izena si bemolak).

Musika-notazioa konputagailuetan

Softwarea

Programa informatiko asko garatu dira musika-notazioa sortzeko (Scorewriter izenekoak).

Musika-artxibo digitala hainbat formatutan ere gorde daiteke, eta horrelakoetan ez dago betiko erabilera bakarrik (notazio grafikoaren irteera lortzea). Musika elektronikorako beste helburu batzuetarako ere erabili ahal izango da musika-artxibo digitala.

Badira hainbat notazio musika digitalki errepresentatzeko. Aipagarrienak hauek dira:

• ABC notazioa
• ASCII tab

• General MIDI

• LilyPond

• MIDI
• MusicXML
• Score, MediaWikiko hedapen bat Wikipediako artikuluetan partiturak jartzeko eta automatikoki interpretatzeko erabil daitekeena)

• Open Sound Control

Hauek dira beste batzuk: ChordPro, Creative Music File, DLS format, Gregorio (software), IMF (file format), Impro-Visor, JAM notation, MIDI tuning standard, Music Encoding Initiative, Music Macro Language, Notation Interchange File Format, Orchidée, Plaine & Easie Code, Synthetic music mobile application format, X68000's MDX, XMF ...

Unicode karaktereak

Musika-ikurren Unicode blokeak musika-notazio formaleko sistema zabal bat kodetzen du.

Zenbait sinbolo blokeak sinbolo ohikoenak ditu:

• U+2669 ♩ nota biribilaren laurdenekoa
• U+266A ♪ nota biribilaren zortzirenekoa
• U+266B ♫
• U+266C ♬
• U+266D ♭ BEMOLA
• U+266E ♮ MUSIKA NOTA NATURALA
• U+266F ♯ SOSTENITUA

Zenbait sinbolo eta piktograma blokeak hiru emozio ditu, eta horiek musika-noten irudikapenak izan ditzakete:

• U+1F3A7 🎧 belarritakoak
• U+1F3B5 🎵 MUSIKA NOTA
• U+1F3B6 🎶 hAINBAT MUSIKA NOTAK

Bibliografía

• Musika Hiztegia
• De Candé, Roland: Nuevo diccionario de la música vol. I y II. Grasindo, 2002.
• De Pedro, Dionisio: Teoría completa de la música. Real musical, 1990.
• Grabner, Hermann: Teoría general de la música. Akal, 2001.
• Michels, Ulrich: Atlas de música. Alianza, 2009 [1985].
• Pérez Gutiérrez, Mariano: Diccionario de la música y los músicos vol. 1 2 y 3. Akal, 1985.
• Randel, Don Michael: The Harvard Dictionary of Music. Harvard University Press, 2003.
• Zamacois, Joaquín: Teoría de la música. Idea, 2002 [1949].

• Jean-Yves Bosseur, , Édition Alternatives, coll. « Écriture », 2005, 144 p. (ISBN 2-86227-439-9)
• R. P. Joannes Thibaut, Origine byzantine de la notation neumatique de l'Église latine. (Bibliothèque musicologique III). Paris, Picard, 1907. VIII-107 pages, XXVIII planches.
• R. P. Joannes Thibaut, Panégyrique de l'Immaculée Conception dans les chants hymnographiques de la liturgie grecque. Paris, Picard, 1909. 52 pages.
• R. P. Joannes Thibaut, La Notation musicale, son origine, son évolution. Conférence au Conservatoire impérial de Saint-Pétersbourg les 11/24 février 1912. 15 pages 17 planches.
• A. Simonin, "Approche chronologique de la notation musicale [archive]" dans InOuïe - Exposition - Musée Zoologique de Strasbourg, Éditions Paraiges, Strasbourg 2013, p. 69-73.
• R. P. Thibaut, Monuments de la notation ekphonétique de l’Église latine. Exposé documentaire des manuscrits de Corbie, de Saint-Germain-des-Prés et de Pologne, conservés à la Bibliothèque Impériale de Saint-Pétersbourg. Saint-Pétersbourg 1912. XVII-104 pages, XCIV planches.
• Alban Thomas, , http://musiquerenaissance.free.fr/contenu.php?m=asso-pub_livrets [archive] Association "Musique à la Renaissance", 2009.
• Sylvie Bouissou, Christian Goubault et Jean-Yves Bosseur, , Minerve, coll. « Musique ouverte », 2005, 294 p. (ISBN 2-86931-112-5 et 978-2869311121)
• Willi Appel (trad. Jean-Philippe Navarre), , Mardaga, coll. « Musique-Musicologie », 1998, 433 p. (ISBN 2-87009-682-8, l

Ikus, gainera

• Partitura
• Guido Arezzokoa, musika -notazio modernoaren asmatzailea
• Partitura duten euskarazko Wikipediako artikuluak (<score> tresna erabiltzen dutenak)
• Partiturak idazteko laguntza (ingelesez): Help:Score eta https://lilypond.org/doc

Kanpo estekak

• (Ingelesez) Musical notation codes –Musika-fitxategietarako formato ezezagunenen arteko konparazioa
• (Ingelesez) Comparison of 200 Music Fonts from Standard Notation Software
• (Ingelesez) List of typeset music formats, International Music Score Library Project
• Tobera Musika Eskola. Musika baliabideak

• Partiturak irakurtzen
• Partiturak.eus Txistu, Silbote eta beste euskal instrumentu partitura

• Partiturak Wikipedian (Score tresna):
  • Partitura duten euskarazko Wikipediako artikuluak (<score> tresna erabiltzen dutenak)
  • Musika notazio: Partituretan azaltzen diren hainbat osagai, Score tresnarekin erabiltzeko adibideekin.
  • Partiturak idazteko laguntza (ingelesez): Help:Escore eta https://lilypond.org/doc

• Datuak: Q233861
• Multimedia: Musical notation / Q233861