Wikipedia

Mahatma Gandhi

Indiaren independentziako ekintzaile eta buruzagia
(«Mohandas Gandhi» orritik birbideratua)

Mahatma Gandhi (gujarateraz: મોહનદાસ કરમચંદ ગાંધી, Mohandās Karamchand Gā̃dhī; Porbandar, India, 1869ko urriaren 2a - New Delhi, India, 1948ko urtarrilaren 30a) abokatua,[1] politikaria[2] eta buruzagi erlijiosoa izan zen.[3] Mahātmā Gandhi izenaz egin zen ezaguna (sanskritoz: mahā ātmā, «arima handia»), Gandhik berak izen hori gaitzetsi zuen arren. Indiako estatuaren sortzaileetariko bat izan zen, eta Bapu izena ere ematen diote han, gujarateraz બાપુ bāpu hitzak «aita» esan nahi baitu. Gandhiren filosofiak bakezaletasuna iraultzarako bitarteko gisa aldarrikatzen du. Bizitza osoan, mota guztietako indarkeriaren aurka egin zuen.[4] Ekonomiari buruz, uste zuen kapitala ez dela lanaren gainetik jarri behar, ezta alderantziz ere, bi ideiak arriskutsuak zirelako. Oreka aurkitu behar zen, biak zirelako garrantzi handikoak garapenerako. Oso bizimodu apala izan zuen, soinean zeramatzan arropak berak egiten zituen. Begetarianoa zen.[5]

Mahatma Gandhi

Ahotsa
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturakમોહનદાસ ગાંધી
JaiotzaPorbandar (en) Itzuli, 1869ko urriaren 2a
Herrialdea Britainiar Raj  (1869 -  1947)
 India  (1947 -
 Indiako Agindupeko Lurra  (1947 -  1948)
BizilekuaLondres
India
Hegoafrika
Talde etnikoagujaratia
Lehen hizkuntzagujaratera
HeriotzaGandhi Smriti (en) Itzuli, 1948ko urtarrilaren 30a (78 urte)
Hobiratze lekuaRaj Ghat and associated memorials (en) Itzuli
Heriotza moduagiza hilketa: bala zauria
HiltzaileaNathuram Godse
Familia
AitaKaramchand Uttamchand Gandhi
AmaPutlibai Karamchand Gandhi
Ezkontidea(k)Kasturba Makhanji  (1883ko maiatza -  1944ko otsailaren 22a)
Seme-alabak
Anai-arrebak
Hezkuntza
HeziketaMahatma Gandhi Museum (en) Itzuli 1877)
Inner Temple (en) Itzuli
Samaldas Arts College (en) Itzuli
Londresko University College
(1888 - : zuzenbide
Hizkuntzakgujaratera
hindia
ingelesa
Odia
Irakaslea(k)Shrimad Rajchandra (en) Itzuli
Ikaslea(k)
Jarduerak
Jarduerakpolitikaria, barristerra, politika-idazlea, kazetaria, filosofoa, autobiografialaria, saiakeragilea, egunkariko editorea, eskubide zibilen aldeko ekintzailea, oroitzapen-idazlea, gizaldeko ekintzailea, bakearen aldeko aktibista, iraultzailea, idazlea, legelaria eta freedom fighter (en) Itzuli
Lateralitateaezkerra
Altuera164 zentimetro
Lan nabarmenak
Jasotako sariak
InfluentziakHenry David Thoreau, Lev Tolstoi, Siddhartha Gautama, Gilbert Keith Chesterton, John Ruskin, Vyasa, Narmadashankar Dave (en) Itzuli, Shrimad Rajchandra (en) Itzuli, Henry Stephens Salt (en) Itzuli eta Thiruvalluvar (en) Itzuli
KidetzaInner Temple (en) Itzuli
Vegetarian Society (en) Itzuli
MugimenduaIndarkeria eza
barazkizaletasuna
Zerbitzu militarra
Parte hartutako gatazkakGatzaren martxa
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioahinduismoa
Alderdi politikoa Indiako Kongresu Nazionala
IMDB: nm0003987 iTunes: 539416748 Last fm: Mahatma+Gandhi Musicbrainz: b0b244dd-b976-4dc4-ba7a-a394da724de0 Discogs: 295064 Allmusic: mn0001926419 Find a Grave: 22952 Edit the value on Wikidata

XIX. mendean erreforma garrantzitsuak gertatu ziren Indian. Mugimendu horiek hinduismo tradizionala, erreforma sozial eta ideia politiko berriekin elkartzea zuten helburu. Arlo horretan, Gandhik eragin handia izan zuen. 1918tik aurrera, indiar mugimendu nazionalistaren buruzagia izan zen. Borrokatzeko metodo berriak ezarri (grebak, gose grebak) eta borroka armatuari uko egin zion, britainiar dominatzaileei eusteko bakezaletasuna bultzatuz. Kontzientziari egin behar zitzaion so eta desobedientzia zibila ere aldarrikatu zuen; tradizio indiarretara itzultzeko deia egin zuen.[6] Lev Tolstoirekin gutunak gurutzatu zituen, bortizkeriaren aurkako kontzeptuan haren eragina baitzegoen. Gatzaren martxa egin zuen, gatzaren gaineko zergaren aurkako manifestazio handi batek India osoa zeharkatu ondoren.

Askotan espetxeratu zuten eta berehala hartu zuten heroi ospea. 1931n, Londresen izan zen hitzaldi bat ematen eta Indiaren independentzia aldarrikatu zuen.[7] Kongresuan, eskuinarekin elkartu zen eta Nehru bere jarraitzailearekin arazoak izan zituen, hura ezkerraren ordezkari baitzen. 1942an, Londresek Richard Stafford Cripps bidali zuen bitartekari nazionalistekin negoziatzeko, baina ez zuten irtenbiderik aurkitu eta erradikalizatu egin ziren. Gandhi eta Kasturba emaztea kartzelan sartu zituzten, eta hantxe hil zen andrea. Berak, berriz, 21 eguneko baraualdia egin zuen.[8]

Indiaren independentziarako funtsezko eginkizuna egin zuen, baina Pakistan banatu izanak asko desanimatu zuen. Independentziaren ondoren, Gandhi Indiako gizartea eraldatzen saiatu zen eta maila behereneko kastak integratzeko ahalegina egin zuen[9] (shudrá edo esklaboak, pariak edo ukiezinak eta mlecha edo barbaroak), nekazari guneak garatzen saiatu zen bezalaxe. Ez zituen Indiaren independentziaren ondoren etorri ziren erlijio istiluak ontzat hartu; aitzitik, hinduen lurraldeetako musulmanak defendatu zituen. Horregatik, 1948ko urtarrilaren 30ean, 78 urte zituela, Nathuram Godsek, indiar integrista fanatikoak hil zuen. Errautsak Ganges ibaira bota zituzten.[10]

Haren printzipioek gerora arrazismoaren aurka eta demokraziaren alde borroka egin izan duten pertsonaia ugari inspiratu zituzten; besteak beste, Martin Luther King, Jr. eta Nelson Mandela.[11]

Bizitza aldatu

Gaztaroa aldatu

Mohandas Karamchand Gandhi[12] 1869ko urriaren 2an jaio zen,[13] Guhindu Modh Baniya familia hinduan,[14] Porbandar hirian, Kathiawar penintsulako kostaldeko herria. Aita Karamchand Porbandarreko diwan edo ministro nagusia zen,[15] eta lau aldiz ezkondu zen.[16] Haren lehen bi emazteak gazte hil ziren, bakoitza alaba batez erditu ondoren, eta hirugarren ezkontza seme-alabarik gabekoa izan zen. 1857an, Karamchandek hirugarren emazteari baimena eskatu zion berriro ezkontzeko. Horrela ezkondu zen Putlibairekin,[17][18][19][20] eta hiru seme-alaba izan zituzten hurrengo hamarkadan: lehen seme Laxmidas 1860an; Raliatbehn alaba 1862an; Karsandas bigarren semea 1866an,[21] eta 1869ko urriaren 2an, azken semea, Mohandas.[22]

Familiaren jatorri erlijiosoa eklektikoa zen.[23][24] Aita hindua zen, eta ama familia hindu batekoa.[25][26] Oso jainkotiarra zen eta harengan izugarrizko eragina izan zuen, "eguneroko otoitzik gabe otorduak hartzea pentsatzen ez zuena... boto gogorrenak hartuko zituen, eta zalantzarik gabe mantendu. Bi edo hiru baraualdi jarraian mantentzea ez zen ezer berarentzat."[27]

Bederatzi urte zituela, Rajkoteko tokiko eskolan sartu zen, bere etxetik gertu. Han, aritmetika, historia, gujaratera eta geografia landu zituen, eta ondoren batxilergoa.[28] Batez besteko ikaslea zen, sari batzuk irabazi zituen, baina lotsatia eta isila zen, jolasetan interesik ez zuelako.[29] Haren laguntzaile bakarrak liburuak eta eskola ikasgaiak ziren.[28]

1883ko maiatzean, 13 urterekin Kasturbai Makhanji Kapadia 14 urteko neskarekin ezkondu egin zuten, ezkontza antolatuaz, eskualde eta garai hartako ohituren arabera.[30] Prozesuaren ondorioz, urtebete galdu zuen eskolan, baina gerora ikasketak azkartzea lortu zuten. Haren ezkontza gertaera bateratua izan zen, anaia eta lehengusua ere ezkondu egin zituztelako. Ezkontza eguna gogoratuz, geroago idatzi zuen, "ezkontzari buruz ez genekien gauza handirik, guretzat arropa berriak eramatea, gozokiak jatea eta senideekin jolastea besterik ez zen izan". Tradizioa zen bezala, emazte nerabeak denbora luzea igaro behar zuen gurasoen etxean, senarrarengandik urrun.[31][32]

1885 amaieran, aita hil zitzaion, Gandhik 16 urte zituela, eta 17 urteko emazteak lehen haurra izan zuen, egun gutxi batzuk soilik bizirik iraun zuena.[33] Bikoteak beste lau seme izan zituzten gerora: Harilal, 1888an Indian jaioa; Manilal, 1892an eta hau ere Indian jaioa; Ramdas, 1897an Hegoafrikan jaioa; eta Devdas, 1900. urtean jaioa, hau ere Hegoafrikan.[34]

1887ko azaroan, 18 urterekin, batxilergoa amaitu zuen Ahmedabaden, eta 1888ko urtarrilean, Bhavnagar estatuko Samaldas Collegen matrikulatu zen, orduan eskualdeko unibertsitate mailako hezkuntzako titulua ematen zuen erakunde bakarrean,[35] baina familia behartsua zuen, eta ordain zezakeen unibertsitate merkeena utzi eta Porbandarera itzuli zen, familiarengana.[36]

Hiru urte Londresen aldatu

Porbandarera iritsitakoan, Mavji Dave Joshiji apaiza eta familiako lagunak Gandhiri eta bere familiari gomendatu zien Londresen zuzenbide ikasketak egitea kontuan hartu behar zuela.[37] Ama ez zegoen eroso Gandhik emaztea eta familia utzi, eta etxetik oso urruti joan behar zelako. Osaba Tulsidas ere ilobari ideia burutik kentzen saiatu zen, baina Gandhik joan egin nahi zuen: emaztea eta ama konbentzitzeko, bere amaren aurrean promes egin zuen haragia, alkohola eta emakumeak baztertu egingo zituela. Anaia Laxmidasek, jada abokatua, animatu zuen Londresko ikasketa planarekin, eta laguntza eskaini zion. Azkenean Putlibaik bere baimena eta bedeinkapena eman zizkion.1888ko uztailean, Kasturba emazteak, Harilal lehenbiziko semea izan zuen.[38][39]

1888ko abuztuaren 10ean, Gandhik 18 urte zituela, Porbandar utzi eta Mumbaira abiatu zen, han irailean itsasoratzeko Londreserako bidaian. Iritsitakoan, Londresko Unibertsitateko University Collegen matrikulatu zen.[38] Bertan, zuzenbidea eta jurisprudentzia ikasi zituen, eta bere haurtzaroko lotsa eta auto-erretiro joera segitzen bazuten ere, publikoki hitz egiteko praktiketako talde batean sartu zen, eta abokatua izateko zuen gabezia hori gainditu egin zuen.[40][41]

Londreseko bizitzan amari egindako agintzak eragin zuten. Ohiturak "ingelesak" hartzen saiatu zen, dantza ikasketak barne. Hala ere, ezin zen ohitu egoitzako janari begetariano ahulera eta maiz gose zen.[42] Henry Salten idazkiek eraginda, Londreseko Elkarte Begetarianoan sartu zen, eta batzorde betearazlerako aukeratu zuten, Arnold Hills bertako presidentearen eta onuradunaren babesean.[43]

1891ko ekainean, 22 urterekin, abokatu jarduteko titulua lortu zuen, eta Indiara itzuli zen. Han zela jakin zuen ama hil zela Londresen zen bitartean, familiak albistea gorde ziolako. Bombayn zuzenbide praktika bat ezartzeko saiakerak huts egin zion, lekukoak ezin izan baitzituen psikologikoki aztertu. Rajkotera itzuli zen, eta auzi-jartzaileen eskaerak idazteko bizimodu apala eginez bizi izan zen, britainiar ofizial batek galarazi zion arte.[43]

1893an, Kathiawarko merkatari musulman bat Gandhirekin harremanetan jarri zen, Abdullah garraio negozio arrakastatsua zuelako Hegoafrikan. Johannesburgeko bere lehengusuak abokatu bat behar zuen, eta nahiago zuten Kathiawari jatorrizkoa zen norbait. Gandhiri 105 librako soldata (~ 17.200 $, 2019ko balioan) eta bidaia-gastuak eskaini zizkion. Eta onartu zuen, jakinik gutxienez urtebeteko konpromisoa izango zuela Hegoafrikan, artean Britainia Handiko Inperioaren zati bat zen lurraldean.[43][44]

 
Karamchand Gandhi, Mohandasen aita
 
Putlibai Gandhi, Mohandasen ama
 
Mohandas Gandhi 1891n Londresen, zuzenbide ikasle garaian.

Eskubide zibilen aktibista Hegoafrikan (1893-1914) aldatu

1893ko apirilean, 23 urte zituela, Hegoafrikara abiatu zen abokatu izateko.[45] Guztira 21 urte eman zituen bertan, eta han garatu zituen bere ikuspegi etikoak eta politikoak.[46]

Hegoafrikara iritsi eta berehala, Gandhik diskriminazioari aurre egin behar izan zion, bere larruazalaren koloreagatik eta jatorriagatik, zuritzat joa ez zen jendea guztia bezala.[47] Ez zitzaion baimenik eman diligentzietan Europako bidaiariekin batera esertzeko, eta gidariaren ondoan lurrean esertzeko esan zioten, eta uko egin zionean jo egin zuten. Beste behin lurrera bota zuten etxe baten ondoan oinez ibiltzera ausartzeagatik. Eta beste kasu baten trenetik kanporatu zuen Pietermaritzburgen, lehen klaseko bagoia uzteari uko egiteagatik.[48][49] Tren geltokian eseri zen, eta gau osoan dardaraka eta pentsatuz eman zuen, Indiara itzuli behar ote zen edo Hegoafrikan bere eskubideen alde protesta egin.[49] Protesta egin zuen eta hurrengo egunean trenera igo ahal izan zen. Beste gertakari batean, Durbango auzitegi bateko magistratuak turbantea kentzeko agindu zion, eta hori ere ukatu egin zuen.[50] Indiarrei ezin zitzaien Hegoafrikako bide publikoetan ibiltzen utzi, eta horren ondorioz, Gandhi polizia batek inongo abisu barik ostikoz jaurti zuen espaloitik bidera.[51]

Gandhi Hegoafrikara iritsi zenean, bere burua "britainiar lehenengo, eta bigarren indiar" zela pentsatzen zuen, India Britainia Handiko parte baitzen.[52] Baina britainiarrek harekin eta beste indiarrekin zuten jokaera ikusita, sakonki gogaitu zen. Umiliagarria iruditu zitzaion, nola zenbait pertsonak ohorea edo nagusitasuna edo plazera senti zezaketen horrelako praktika ankerrekin.[53] Gandhi Britainiar Inperioan zegoen jendea zalantzan jartzen hasi zen.[54]

Kontratua bukatu zitzaionean, Indiara itzultzeko prestatu zen. Durbanen agurtzeko festa antolatzen ari zirela, KwaZulu-Nataleko Asanblada Legegilean indiarrak botorik gabe utziko zituen legea prestatzen ari zirela jakin zuen egunkarian[55]. Bertan behera utzi zituen Indiara joateko asmoak eta eskariak egiteari ekin zion, bai KwaZulu-Nataleko asanbladari, baita britainiar gobernuari ere, legea onartua izan ez zedin.[46] Ez zuen helburua lortu eta legeak aurrera egin zuen, baina Hegoafrikako indiarrek jasaten zuten arraza diskriminazio gaineko arreta erakarri zuen. Egonaldia luzatuz, 1894an, KwaZulu-Nataleko Legebiltzarreko Alderdi Indiarra[19][56] sortu zuen eta, erakunde honekin, Hegoafrikako indiar komunitatea bildu zuen, prentsa eta gobernuari diskriminazio eta eskubide zibilen urratzeen ebidentzia ugari bidaliz.

Indiara joan zen emaztea eta seme-alaben bila eta, 1897ko urtarrilean, berriro itzuli zen Hegoafrikara. Arraza zuriko gizon talde batek eraso egin eta egurra eman zion.[57] Ondoren, bere bizitza osoan zehar egin zuenari jarraituz, ez zituen salatu.[19]

Boerren aurkako gerraren hasieran, Gandhik indiarrak parte hartu beharrean zeudela uste zuen, eskubide osoko hiritar izan nahi bazuten.[58] Borrokan egingo ez zuten boluntario taldeak antolatu zituen, britainiarrei laguntzeko. Hala ere, gerra amaitutakoan, indiarren egoerak ez zuen onera egin.

1906an, Transvaaleko gobernuak indiar orok erregistratu behar zuela xedatzeak protesta itzela eragin zuen Johannesburgon.[59] Hura izan zen Gandhik satyagraha, biolentziarik gabeko protesta, erabili zuen lehen aldia. Gandhik indiarrak lege berriaren aurkako protestara animatu zituen, baina bortizkeriarik gabe eta gobernuak ezarritako zigorra jasanez. Desafioak zazpi urtez iraun zuen eta milaka indiar kartzelatu, jipoitu eta fusilatu ere egin zituzten. Erregistratzeari uko egin zioten eta derrigortutako erregistro txartelak erre zituzten, beti biolentziara jo gabe.[60] Gobernuak indiarren protesta erreprimitzea lortu zuen, baina atzerrian izan zuten Hegoafrikako gobernuak erabiltzen zituen metodo bortitzen berri, eta Jan Christian Smuts jeneralak Gandhirekin irtenbide bat negoziatu behar izan zuen.[61]

Hegoafrikan izan zen bitartean, Gandhik indiarren arraza jazarpenean jarri zuen arreta baina, afrikar beltzenak, ordea, alde batera utzi zituen. Zenbait kasutan, haren jokabidea arrazako estereotipoen alde zegoen afrikarren esplotazioari dagokionez. 1896ko irailean egindako hitzaldian, Gandhik salatu zuen Hegoafrikako britainiar koloniako zuriak Indiako hinduak eta musulmanak "Kaffirren mailara" degradatzen ari zirela.[62] Ikerlari batzuk aipatzen dute Gandhiren ustez garai hartan indiarrak eta hegoafrikar beltzak desberdinak zirela. Horrela, 24 urte zituela, 1895eko Natal Batzarrentzako legezko idazkia prestatu zuen, indiarrentzako boto eskubidea eskatuz. Gandhik arrazen historia aipatzen zuen, Europako orientalisten iritziak aipatuz: "anglosaxoiak eta indiarrak ariar adar beretik edo indoeuropar herriengandik datozela", eta argudiatu zuen indiarrak ez liratekeela afrikarrekin taldekatu behar. [63]

Urte batzuk geroago, Gandhik eta kideek erizain bezala afrikarrei lagundu zieten, eta arrazakeriaren aurka aritu ziren, Nelson Mandela Bake Nobel Sariaren arabera.[63] Gandhiren irudi orokorra, bere hilketaren ondoren berrasmatu egin zen, beti santua izan balitz bezala agerraraziz. Egiaz, bizitza konplexuagoa izan zuen, egiazko kontraesanak izan zituen, eta denboran zehar eboluzionatu egin zen.[64] Aitzitik, Afrikako aditu batzuek adierazten dute badela frogarrik Gandhik eta indiar jatorriko hegoafrikarrek lankidetza historia aberatsa dutela, apartheidaren jazarpenaren aurka agertuz.[65][66]

Hegoafrikar beltzek boto eskubidea lortu ondoren (1994), Gandhiri hainbat monumentu eraiki zizkioten, heroi nazional gisa aldarrikatuta.[67]

 
Gandhi (eskuinean) Laxmidas anaia zaharrenarekin 1886an.

Indiako independentziaren aldeko borrokan (1915-1947) aldatu

1915ean, Gandhi Indiara itzuli zen. Garai horretarako, bizimodua aldatuta zuen, Indiako ohitura tradizionalenak praktikan jarriz. Egunkari bat sortu eta abokatu lanetan hastekotan ibili zen, baina Gopal Krishna Gokhalek, Indiako Kongresu Nazionaleko Kongresuko Alderdiaren funtsezko liderrak, nazioarentzako garrantzi handiko pertsona zela sinestarazi zion, eta nazioarteko ospea lortua zuela Indiako nazionalista, teoriko eta komunitate-antolatzaile bezala.[68] Gokhalek, bere moderazioagatik eta sistema barruan lan egiteko ahaleginagatik ezaguna zenak, Gandhi Kongresuan sartu zuen, Indiako politikan eta indiar pertsonen arloetan lanean aritzeko batez ere. Gandhik Gokhaleren planteamendu liberala hartu zuen, britainiar tradizio whiggishetan oinarrituta, eta Indiar itxura eman ondoren. Gandhi eta emazte Kasturba India osoan bidaiatzen aritu ziren. Korrespondentzia aberatsa zeraman pertsonaia garrantzitsuekin eta dietarekin esperimentatzen jarraitu zuen, erlijioan, filosofian, eta batez ere politikan sakonduz.[69]

Gandhik Kongresuko lidergoa 1920an hartu zuen, eta eskariak handitzen hasi zen harik eta 1930eko urtarrilaren 26an Indiako Kongresu Nazionalak Indiako independentzia deklaratu zuen arte. Britainiarrek ez zuten aitorpena onartu, baina negoziazioak aurrera egin zuten, Kongresuak 1930eko hamarkadan probintzietako gobernuetan protagonismoa hartuz. Gandhik eta Kongresuak sostengu kendu zieten Raji, erregeordeak 1939ko irailean Alemaniari gerra deklaratu zionean kontsultarik egin gabe. Tentsioak handitu egin ziren, eta Gandhik berehalako independentzia eskatu zuen 1942an. Britainiarrek bera eta milaka Kongresu-kide espetxeratuz erantzun zuten. Bitartean, Liga Musulmana Britainia Handiarekin lankidetzan aritu zen, eta Gandhiren oposizio gogorraren aurka, Pakistango Estatu musulman guztiz bereizia eskatu zuten. Azkenean, 1947ko abuztuan britainiarrek India eta Pakistanen lurrak banatu zituzten, Gandhik onartu ez zituen baldintzetan.[69]

Lehen Mundu Gerran izan zuen rola aldatu

1918ko apirilean, Lehen Mundu Gerrako azken garaian, erregeordeak Delhiko Gerra Konferentzia batera gonbidatu zuen Gandhi.[70] Gandhik adostu egin zuen aktiboki indioak gerrarako errekrutatzea.[71][72] Hegoafrikan 1906ko Zuluen aurkako Gerran, eta 1914an Lehen Mundu Gerraren hasieran, anbulantzien zerbitzurako boluntarioak errekrutatu zituen bitartean, oraingoan Gandhi soldaduak errekrutatzen saiatu zen. 1918ko ekaineko "Errekrutatze deia" izenburuko eskutitzean, Gandhik honakoa idatzi zuen "Horrelako egoera bat aurrera eramatekotan geure burua defendatzeko gaitasuna izan beharko genuke, hau da, armak eramateko eta erabiltzeko gaitasuna... Nahi badugu. Armak ahalik eta ondoen erabiltzen ikastea, armadan sartzea da gure eginbeharra".[73] Hala ere, erregeordetzako idazkari pribatuari idatzitako gutunean adierazi zuen" pertsonalki ez duela hilko edo zaurituko inor, lagun edo etsai."

Gandhiren gerrarako errekrutazio kanpainak indarkeriarik ezaren gaineko koherentzia zalantzan jarri zuen. Gandhiren idazkari pribatuak adierazi zuenez, "Ahimsa" ez-biolentziaren bere sineskeria, eta bere errekrutazio kanpainaren arteko koherentziaren auzia planteatu zen ez soilik orduan, gerora ere eztabaidatua izan da."[63]

 
Gandhi eta emazte Kasturba, 1902an.

Champaran eta Khedako asaldurak aldatu

Gandhiren lehen lorpen nagusia 1917an iritsi zen, Bihar probintziako Champarango agitazioarekin. Tokiko nekazariek britainiar jabeen aurka jo zuten, horiek administrazioaren babesa izan arren. Nekazariak Indigofera haztera behartuta zeuden, indigo tindagaia lortu ahal izateko zereal bat. Baina koloratzailearen eskaria bi hamarkadetan zehar murrizten ari zen, eta zereala prezio finkoan saldu behar zuten. Horrekin pozik ez, eta nekazariak Gandhiri deitu zioten, Ahmedabadenera joateko. Indarkeriarik gabeko protesta estrategia jarraituz, Gandhik administrazioa ezustean hartu zuen, eta kontzesioak lortu zituen agintarien aldetik.[74]

1918an, Kheda probintzia uholdeek eta goseteak jo zuten eta nekazariek zergak arintzea eskatzen zuten.[75] Gandhik bere egoitza Nadiadera eraman zuen, eskualdeko laguntzaile eta boluntario berrien partaideak antolatuz.[76] Kooperazio-ezaren teknika erabiliz, Gandhik sinadura kanpaina bat hasi zuen, non nekazariak diru sarrerak ez ordaintzeko konpromisoa hartzen zuen, lurra konfiskatzeko mehatxupean. Mamlatdars eta talatdars zerga biltzaileek ere, asaldurara boikot soziala eginaz gehitu ziren. Gandhik gogor lan egin zuen, nazio osoan agitazioari laguntza publikoa emateko. Bost hilabetez administrazioak uko egin zion, baina azkenean 1918ko maiatzaren amaieran, Gobernuak xedapen garrantzitsuak jarri zituen eta diru sarreren zerga ordaintzeko baldintzak lasaitu, gosetea amaitu arte.[77]

Khilafat mugimendua aldatu

1919an, Lehen Mundu Gerraren ondoren, 49 urteko Gandhik musulmanen lankidetza politikoa bilatu zuen britainiar inperialismoaren aurkako borrokan, Mundu Gerran garaitu zuten Inperio Otomandarraren alde eginez. Gandhiren ekimen honen aurretik, India britainiarrean hinduen eta musulmanen arteko istilu erlijiosoak ohikoak ziren, esate baterako, 1917-18 urteetako iskanbilak. Gandhik jada britainiar koroa babestu zuen baliabideak eman eta soldadu indiarrak kontratatuz, Europan britainiarrek gerrari aurre egiteko. Hein batean, Gandhiren ahalegin honek bultzatu zuen britainiarrek Lehen Mundu Gerra amaitu ondoren indiarrei emandako autogobernuaren promesa.[78] Baina bete ordez, Erresuma Batuak erreforma txikiak eskaini zituen, eta Gandhi etsita geratu zen.[79] Orduan, Gandhik bere satyagraha (desobedientzia zibila) asmoak iragarri zituen. Kolonia britainiarreko funtzionarioek beren kontagailua mugitu zuten Rowlatt Legea pasatuz, Gandhiren mugimendua blokeatzeko. Legeak britainiar gobernuari desobedientzia zibilaren parte-hartzaileei gaizkiletzat tratatzeko baimena onartzen zien, eta oinarri juridikoa eman zien edonori "atxiloketa prebentibo mugagabea, atxiloketa berrikuspen judizialik gabe, edo epaiketaren beharrik gabe" ezartzeko.[80]

 
Gandhi eta errekrutatu zituen indiar hegoafrikarrak, Boerren gerran anbulantzien zerbitzu taldean.

Gandhiren ustez, hinduen eta musulmanen arteko lankidetza beharrezkoa zen britainiarren aurka aurrerapen politikoa egiteko. Khilafat mugimendua baliatu zuen, bertan Indiako musulman sunitak, haien buruzagiak, hala nola Indiako estatu printziarren sultanak eta Ali anaiak, turkiar kalifa hartu zuten komunitate islamiar sunitaren elkartasun ikur bezala.[80] Baina Gandhik Khilafat mugimenduari babesa emateak lorpen nahasiak ekarri zituen.[81][82] Hasieran musulmanen atxikimendua Gandhirentzat laguntza handia izan zen. Hala eta guztiz ere, Rabindranath Tagore barneko buruzagi hinduak zalantzan jarri zuen Gandhiren buruzagitza, hein handi batean, Turkiako Sunifa Islamiar Kalifa aitortu edo babestearen aurka zeudelako.[80][83][84]

Gandhiren proiektuak behin-behinean hinduen eta musulmanen arteko indarkeria komunala gelditu zuen. Komunitateen arteko armoniaren frogak eskaini zituen Rowlatt satyagraha manifestazio bateratuetan, Gandhiren izena britainiarrei buruzagi politiko gisa altxatuz.[85][86] Baina Khilafat mugimenduak Muhammad Ali Jinnah baztertu zuen, eta bere laguntza kenduz Mendebaldeko eta Ekialdeko Pakistanen eskaera egin zuen.[87][88] Horren ondorioz, 1922. urtearen amaieran Khilafat mugimendua erori egin zen, eta Gandhik musulmanen babesa galdu zuen neurri handi batean.[89][81][82] Buruzagi eta ordezkari musulmanek Gandhi eta bere Kongresutik alde egin zuten,[90] eta berriro hasi ziren hinduen eta musulmanen arteko gatazkak, matxinatuen arteko hilketa erlijiosoak suertatuz hiri askotan.[91][92]

Kooperaziorik eza aldatu

Berroegei urte zituela, 1909an idatzi zuen Hind Swaraj liburuan zioenez, Indian britainiar agintea indioen lankidetzarekin ezarri zen eta lankidetza horren ondorioz bakarrik iraun zuen. Indiarrek lankidetzari uko egingo baliote, britainiar agintea erori egingo litzateke eta Swaraja —independentzia— nagusitu.[93]

1919ko otsailean, Gandhik Indiako erregeordeari ohartarazi zion, kablezko komunikazio bidez, britainiarrek Rowlatt Legea ezartzen bazuten, desobedientzia zibila hasteko deia egingo ziela indiarrei.[94] Britainia Handiko gobernuak ezikusiarena egin zuen eta legea onartu, adieraziz mehatxuak ez zituela kontuan hartuko. Satyagraha desobedientzia zibilak jarraitu zion onarpenari, jendea Rowlatt Legearen aurka protesta egiteko elkartuz. 1919ko martxoaren 30ean, britainiar soldaduek su egin zuten batzarrean bakean bilduta zeuden armatu gabeko pertsonen aurka.[94]

Jendea matxinatu egin zen erantzun gisa. 1919ko apirilaren 6an, hinduen jai egunean, Gandhik jendetzari eskatu zion gogoratzeko britainiarrak ezin zirela zauritu edo hil, eta bakearekiko frustrazioa adierazteko, britainiar ondasunak boikotatzera eta zituzten jantzi britainiarrak erretzera deitu zituen. Indarkeriarik eza azpimarratu zuen, ez britainiarrekin ez eta elkarren artean, nahiz eta arerioek indarkeria erabili. India osoko komunitateek protesta egiteko kopuru handiagoak biltzeko asmoa iragarri zuten. Gobernuak Delhin ez sartzeko ohartarazi zuen, baina Gandhik aginduari uko egin zion. Apirilaren 9an atxilotu egin zuten.[94]

Jendea matxinatu egin zen. 1919ko apirilaren 13an, Amritsar parkean bildu ziren emakumeak haurrekin, eta britainiar ofizial batek, inguratu eta bere tropei tiro egiteko agindu zien. Ondorioa Jallianwala Baghko (edo Amritsareko) sarraskia izan zen, ehunka sikh eta hindu zibil erailez. Azpi-kontinentean zehar haserrea hedatu zen, baina britainiar batzuek eta zenbait hedabide britainiarrek erantzun egokia izan zela aldarrikatu zuten. Gandhik, Amritsarreko sarraskiaren biharamunean, ez zituen britainiarrak kritikatu eta horren ordez, bere herrikideak kritikatu zituen britainiar gobernuaren gorrotoaren aurka maitasuna ez erabiltzeagatik.[95] Gandik jendeari eskatu zion indarkeria guztia geldiarazteko, ondasunen suntsipen guztiak geldiarazteko, eta heriotza sortzen zuten matxinadak saihesteko.[96]

Gertatzen ari ziren istiluek, sarraskiek eta britainiarren erantzunak, zera berretsi zioten Gandhiri: indiarrek sekula ez zutela tratu bera lortuko britainiar agintarien menpe, eta bere arreta Swaraj edo autogobernuan eta independentzia politikoan jarri zuen.[97] 1921ean, Gandhi Indiako Kongresu Nazionaleko buru izatera iritsi eta Kongresua berrantolatu egin zuen.[29] Kongresua haren alde zegoenez, musulmanen laguntzaz Khilafat mugimendua sustatu zuen, Turkian kalifatza berrezartzeko.[29]

Salt Satyagraha (Gatzaren Martxa) aldatu

Gandhiren eta haren jarraitzaileen jatorrizko filmak, Dandira joan ziren Gatz Martxan (Salt Satyagraha).

1924an espetxetik askatu zuten ondoren, 1920ko hamarkadaren bigarren erdian, Gandhik Swaraja lortzeko asmoekin segitzen zuen. Kalkutako Kongresuan 1928ko abenduan emandako ebazpen baten bidez, britainiar gobernuari adierazi zion Indiari menpeko egoera estatusa ematen ez bazion, herrialdeari erabateko independentzia lortzeko kooperazio ezaren kanpaina berri bati ekiteko eskatuko ziola.[98] Hala ere, lider musulman batzuk zalantzan jarri zituzten Gandhiren baloreak eta biolentziaren kontrako jarrera.[99][100] Eta lider hindu askok, aldiz, independentzia berehala lortzeko eskaera bultzatu zuten. Gandhik bere deialdia urtebeteko epera jaitsi zuen, biren ordez.[98]

Britainiarrek haren proposamenari ez zioten aldeko erantzunik eman. Lord Birkenhead eta Winston Churchill bezalako britainiar buruzagi politikoak "Gandhiren ateraldien" aurka agertu ziren, Indiako eskaerak ondo ikusten zituzten europar diplomatikoekin izandako eztabaidetan.[101] 1929ko abenduaren 31n Indiako bandera zabaldu zen Lahoren, eta Gandhik 1930eko urtarrilaren 26an Indiako Independentzia Eguna ospatzera eraman zuen kongresua. Egun hori Indiako beste erakunde guztiek ospatu zuten. Ondoren, Gandhik beste Satyagraha bat jarri zuen abian1930eko martxoan, gatzari buruzko zergaren aurka. Aurretik ultimatum bat bidali zion Indiako erregeorde Lord Irwini martxoaren 2an, gutunean britainiar agintaria gaitzetsiz. “Madarikazio" bezala deskribatu zuen "milioika hindu memelo ustiatu dituen sistema progresibo bat, eta administrazio zibil eta militar izugarri garesti batek ... Politikoki morrontzara murriztu gaitu". Gandhik gutunean gehitzen zuen erregeordearen soldata "Indiako batez besteko errenta baino bost mila aldiz handiagoa zela."[102] Eta britainiarren bortizkeria indiarren biolentzia ezaz gainditua izango zela.

Ekimena martxoaren 12tik apirilaren 6ra Dandirainoko Gatz Martxan nabarmendu zen. Bertan, 78 boluntariorekin batera, Ahmedabadetik Dandirako 387 kilometroak ibili zituen gatza berak egiteko, legeak hausteko asmoarekin. Martxak 25 egun behar izan zituen 240 mila egiteko (390 km inguru), eta Gandhik askotan eman zituen hitzaldiak jendetza handien aurrean. Amaieran, milaka indio batu zitzaizkion Dandin. Maiatzaren 5ean, 1827ko araudi baten oinarrituta espetxeratu egin zuten, protesta antolatzeagatik. Beraz, maiatzaren 21ean Dharasanako gatz lanetan egin zuten protesta Gandhiren zuzeneko parte hartzerik gabe burutu zen. Webb Miller amerikar kazetaria beldurtuta zegoen britainiarren erantzunarekin, eta honakoa idatzi zuenː

"Erabateko isiltasunean Gandhiren gizonak altxatu eta kartzelatik ehun metrora gelditu ziren. Zutabe harritsu bat jendetzatik aurreratu zen, hobiak zulatuz eta alanbre hariztatuaren babestuta etxera hurbildu zen. Zain zeuden indiar polizien agintariaren ordena militar bat entzun ala, polizia batzuk lasterka joan ziren protestan zeuden aurrenekoen aurka, buruetan kolpeak emanaz altzairuzko lathisekin [banbu luzez egindako makilak]. Martxako inork ez zuen beso bakar bat altxatu kolpeak saihesteko. Orratzak bezala erori ziren. Nengoen lekutik, entzun egiten nituen makilen kolpe bortitzen danbadak babesik gabeko burezurretan... Kolpekatutakoak sakabanatuta erortzen ziren, konorte barik edo burezurrak eta sorbaldak hautsita."[103]

 
Gandhiren brontzezko estatua, Pietermaritzburgeko tren geltokiko gertakariaren mendeurrena ospatzeko inauguratu zuen Desmond Tutu artzapezpikuak, 1993ko ekainean.

Orduetan zehar jarraitu zuten, eta 300 manifestari edo gehiago jipoitu zituzten, asko larri zaurituz, eta bi hil egin zituzten. Inoiz ez zuten erresistentziarik eskaini. Kanpaina hau izan zen arrakastatsuena britainiarren Indiarekiko nagusitasuna hondatzen, eta Britainia Handiak 60.000 pertsona baino gehiago espetxeratuz erantzun zuen.[104] Kongresuaren kalkuluen arabera ordea, zifra hori 90.000koa zen. Horien artean Gandhiren tenienteetako bat zegoen, Jawaharlal Nehru.

Gandhik emakumeak errekrutatu zituen gatzaren zerga kanpainetan parte hartzeko, eta atzerriko produktuak boikotatzeko. Emakume askorentzat, bizitza publikorako beren buruarekiko konfiantza eta duintasuna igotzea suposatu zuten.[105] Hala ere, batzuen ustez emakumeek boluntario bezala parte hartzea nahi zutela ziotenean, Gandhik etxean baimena lortzeko eskatu zien, eta haurren zaintzak antolatzeko aukera zuten emakumeek bakarrik bat egin behar zuten.[106] Gandhiren keinuak eta ikuspuntuak alde batera utzita, Indiako milaka emakume sartu ziren Gatz Martxan, britainiar gatz zergei eta gatz meatzearen monopolioari aurka egiteko.[107] Gandhi atxilotu ondoren, emakumeak bere kabuz sortu zituzten piketeak dendak ixteko, bere baitan onartuz britainiarrengandiko indarkeria eta hitzezko gehiegikeriak, Gandhik inspiratutako moduan.[106]

Gandhi, herritar heroia aldatu

1920ko hamarkadan Indiako Kongresuak Andhra Pradesh probintziako nekazariei eskatu zien antzezlanak sortzeko telugu hizkuntzan, Indiako mitologia eta kondairak konbinatuz, Gandhiren ideiekin lotuta. Horrela egin zuten, Gandhi Mesias moduan erretratatuz, antzinako eta Erdi Aroko Indiako buruzagi nazionalisten eta santuen berraragitze bezala. Antzerkiok nekazarien artean onespena jaso zuten kultura hindu tradizionalarekin lotuz, eta ahalegin horrek Gandhi pertsonaia herrikoia bihurtu zuen Telugu hizkuntza mintzatzen zen herrietan, Mesias bezalako figura sakratutzat hartuz.[108][109]

Negoziazioak aldatu

Lord Irwinek ordezkatzen zuen gobernuak Gandhirekin negoziatzea erabaki zuen. Gandhi-Irwin ituna 1931. urtean sinatu zen. Britainia Handiko Gobernuak preso politiko guztiak askatzea erabaki zuen, desobedientzia zibilaren mugimendua etetearen truke. Itunaren arabera, Gandhi Londreseko mahai-inguruko biltzarretara gonbidatu zuten eztabaidatzera, Indiako Kongresu Nazionaleko ordezkari bakarra bezala. Jardunaldiak desengainua izan ziren Gandhi eta nazionalistentzat. Gandhik Indiaren independentzia eztabaidatzea espero zuen, baina britainiarrek indiar printzeen eta Indiako gutxiengoengan zentratu ziren, eta ez boterearen transferentzian.[110] Lord Irwinen oinordekoak, Lord Willingdonek, India nazio independente bezalako planteamenduaren aurrean gogor jarri zen, eta mugimendu abertzalea kontrolatzeko eta menperatzeko kanpaina berria hasi zuen. Gandhi berriro atxilotu zuten, eta gobernuak bere eragina ezabatu nahi zuen erabat isolatuz bere jarraitzaileengandik.[111]

Britainia Handian, Winston Churchill politikari kontserbadore ospetsuak Gandhiren kritika gogorra eta artikulatua egin zuen bere epe luzeko planaren aurka. Churchillek sarri barregarri utzi zuen Gandhi, 1931ko hitzaldi ezagunean bezala:

Kezkagarria eta higuingarria da Gandhi jauna ikustea, Erdi Tenpluko abokatu sediziogilea, orain Ekialdean ezaguna den mota bateko fakir bezala aurkezten dena, erdi biluzik urratsak emanez erregeordearen jauregian… Errege Enperadorearen ordezkariarekin berdintasun mailan hitz egin nahiez.[110]

Mahai-inguru Jardunaldiak aldatu

 
Gandhi Muhammad Ali Jinnahrekin, 1944an

1931-1932 urteetan, britainiar gobernuarekin izan zituen eztabaidetan, mahai inguruaren biltzarretan, Gandhik —artean 62 urte zituen—, konstituzio erreformak bilatu zituen, britainiar aginte kolonialari amaiera emateko, eta indiarrek autogobernua hasteko.[112] Alde britainiarrak Indiar azpikontinentea kolonia bezala mantenduko zuten erreformak bilatu zituen. Britainia Handiko negoziatzaileek konstituzio erreformak proposatu zituzten, Britainia Handiko kolonia eredu batean, banaketa erlijioso eta sozialetan oinarritutako hauteskundeak finkatzen zituena. Britainiarrek Kongresuko alderdia eta Gandhiren agintea India guztiaren alde hitz egiteko kolokan jarri zuten.[113] Horrela, Indiako erlijio buruzagi musulmanak eta sikhak gonbidatu zituzten, beraien eskakizunak lerro erlijiosoetan aztertzeko, eta baita B. R. Ambedkar ere, ukiezinen ordezkari gisan.[112] Gandhik gogotsu egin zion aurka zatiketa komunitarioetan oinarritutako eskubideak edo irudikapenak ezartzen zituen konstituzioari, beldur baitzen ez zuela jendea elkartuko, banatuko baizik, haien egoera betikotu eta Indiako britainiarren aginte koloniala amaitzeko borroka desbideratuz.[112][114]

Kongresuko politika aldatu

1934an Gandhik Kongresuko alderdiko kide izateari uko egin zion. Ados zegoen alderdiaren jarrerarekin, baina uste zuen dimisioa emanda, indiarrekiko ospea benetan aldatzen zuela, eta komunistak, sozialistak, sindikalistak, ikasleak, erlijio kontserbadoreak eta negozioak zituztenak barne, ahots horiek bere iritziak emateko aukera lortuko zutela. Halaber, Gandhik Rajen propagandaren xede ez izatea nahi zuen, alderdi bateko buru izateagatik.[115][116]

Bigarren Mundu Gerra eta Utzi India mugimendua aldatu

Gandhik britainiar gerraren ahaleginari laguntzarik ez ematea erabaki zuen, eta Bigarren Mundu Gerran Indiako edozein parte-hartzeren aurka egin zuen;[117] haren ustez, India ezin zen askatasun demokratikoaren alde borrokatzen zen gerra batean parte hartu, askatasun hori Indiari berari ukatu egiten zitzaion bitartean.[118] Era berean, nazismoa eta faxismoa gaitzetsi zituenez, Indiako buruzagi batzuen onespena lortu zuen. Hala ere, haren kanpainak ez zuen indiar askoren onarpena izan, ez eta buruzagi askorena ere, hala nola Sardar Patel eta Rajendra Prasadena: kanpaina porrota izan zen, 2,5 milioi indiarrek baino gehiagok ez zioten jaramon egin, eta boluntario sartu ziren britainiar militarrekin indar aliatuen hainbat frontetan borrokatzeko. [117]

 
Gandhi 1947an, Lord Louis Mountbatten, Britainia Handiko azken Erregeordea Indian, eta Edwina Mountbatten emaztearekin.

Gerra aurrera joan ahala, Gandhik bere independentzia eskaera indartu zuen, Mumbain 1942an egindako hitzaldian britainiarrei Utzi India eskatuz.[119] Gandhiren eta Kongresuko Alderdiaren matxinada garrantzitsuena izan zen, Indiatik britainiarraren irteera ziurtatzeko.[120]

Zatiketa eta independentzia aldatu

Gandhik Indiako azpikontinentearen lerro erlijiosoen araberako zatiketaren aurka zegoen.[121] Indiako Kongresu Nazionalak eta Gandhik britainiarrei India uzteko eskatu zieten. Hala ere, Liga Musulmanak "Banatu eta Utzi India" eskatu zuen.[122][123] Gandhik hitzarmena proposatu zuen, Kongresuak eta Liga Musulmanak behin-behineko gobernu bat izendatuz, elkarlanean independentzia lortzea ahalbidetzeko. Hortik aurrera, zatiketaren auzia plebiszitu batek gehiengo musulmana zuen barrutietan konpon zitekeen.[124]

Jinnahk Gandhiren proposamena baztertu eta Ekintza Zuzeneko Eguna deitu zuen, 1946ko abuztuaren 16an, musulmanak hirietan publikoki biltzeko eta Indiako azpi-kontinentea estatu musulman eta estatu ez musulmanean sartzeko proposamena babesteko. Ekintza Zuzeneko Egunak Kalkutan hinduen hilketa masiboa ekarri zuen, eta haien jabetzen suntsipena, baina polizia eta militar britainiarrek ez zuten gobernutik  indarkeria gelditzeko agindurik jaso.[124] Ekintza Zuzeneko Egunean egindako indarkeriak Indiako musulmanen aurkako mendeku indarkeria ekarri zuen.[125] Milaka hindu eta musulman hil ziren eta hamarnaka milaka zauritu izan ziren indarkeria zikloan ondorengo egunetan.[126] Gandhik matxinatuen inguruko eremuak bisitatu zituen sarraskiak geldiarazteko asmoz.[124]

Archibald Wavell Indiako britainiar erregeorde eta gobernadore nagusia 1947ko otsailean hasi eta hiru urtez, Gandhi eta Jinnahrekin aritu zen oinarri komun bat bilatzeko, printzipioz Indiako independentzia onartu aurretik eta ondoren. Gandhiren izaera eta motiboak gaitzetsi zituen, baita haren ideiak ere: buruan ideia bakarra zuela leporatu zion, hots "britainiar agintea eta eragina indargabetu eta hinduaraja ezartzea".[127] Eta gaineratu zuen Gandhi politikari "maltzur, gaizto, izugarri gogorra" zela. Wavellek Indiako azpi-kontinenteko gerra zibilari beldurra zion, eta zalantzan zen Gandhi hura geldiarazteko gai izango ote zen.[127]

Zatiketa eztabaidagarria eta bortizki eztabaidatu zen. Milioi erdi lagun baino gehiago hil ziren erlijio istiluetan, 10 milioitik 12 miliora musulman ez zirenak (gehienbat hinduak eta sikhak) Pakistanetik Indiara migratu zirenean, eta alderantziz musulmanak Indiatik Pakistanera, sortu berriak ziren India, Mendebaldeko Pakistan eta Ekialdeko Pakistaneko mugetatik zehar.[128]

Gandhik independentzia eguna ez zuen britainiar agintearen amaiera ospatzen igaro, baizik eta bere herrialdeko bakearen alde hitz egiten Kalkutan 1947ko abuztuan. Zatiketak Indiako azpi-kontinentea indarkeria erlijiosoak harrapatu zuen, eta kaleak hilotzez bete ziren, Gandhik komunitateen bortizkeria erlijiosoa geldiarazteko barau eta protestak egin arren.[129]

Hilketa eta hileta elizkizunak aldatu

 
Jawaharlal Nehru eta Gandhi 1946an.

1948ko urtarrilaren 30ean, bilobekin zen Birla Etxeko lorategian (orain Gandhi Smriti), otoitz bilera bat egiteko bidean, Nathuram Godse abertzale hinduak pistolaz gertutik hiru tiro bularrera egin zizkionean. Batzuen arabera, berehala hil zen,[130][131] eta azken hitzak “Hey, Rama!” (hinduismoko jainkoetako bat) izan ziren, baina beste kronista batzuk diotenez, Birla Etxeko logela batera eraman zuten, eta 30 minutu geroago hil zen, senideetako batek hinduko eskrituren bertsoak irakurtzen zituen bitartean.[132]

Godse abokatu nazionalista bat zen, eta eskuin muturreko Hindu Mahasabharekin zuen lotura.[133] Ez zen ihes egiten saiatu, eta laster beste bost konspiratzaileak ere atxilotu egin zituzten.[134][135] Delhiko Gotorleku Gorrian epaitu zituzten, eta Godsek ez zuen kargurik ukatu, ez eta inolako damurik adierazi ere. Adierazi zuen Gandhi hil zuela musulmanekiko zuen tolerantziagatik, Gandhi erantzule egin baitzuen azpikontinentea Pakistan eta Indiaren arteko zatiketaren garaiko bortizkeria eta sufrimenduengatik. Godsek subjektibismoa leporatu zion Gandhiri, eta egiaren monopolioa berak bakarrik izango balu bezala jokatzea. Errudun jo zuten, eta 1949an urkatu.[136][137]

Hilketa horrek izugarri aldatu zuen egoera politikoa. Nehru haren oinordeko politiko bihurtu zen. Gandhi bizirik zegoen bitartean, Pakistanek "estatu musulmana" zela aldarrikatu zuen, eta Indiako talde batzuek "estatu hindua" izenda zezaten eskatu zuten.[136] Nehruk Gandhiren martirioa arma politikotzat erabili zuen hindu nazionalismoaren defendatzaile guztiak isilarazteko, eta baita haren erronka politikoak ere. Gandhiren hilketa gorrotoaren eta borondate txarraren politikari lotu zion.[138]

Hileta eta memorialak

Gandhiren heriotzaren dolua nazio osoan egin zen. Milioi bat lagun inguru batu ziren bost kilometroko hileta prozesioan Raj Ghatera iristeko Birla etxetik, hil zuten tokitik, eta beste milioi batek ikusi zuen alboetatik prozesioa pasatzen.[139]

Gandhi erraustua izan zen hindu tradizioari jarraituz, eta errautsak hainbat kutxatan sartu ziren, India osora bidaltzeko oroitzapen zerbitzuak egiteko.[140] Gehienak 1948ko otsailaren 12an Sangam Allahabadera bidali ziren, Ganges, Yamuna eta Saraswati hiru ibai sakratuak bateratzen diren tokira;[141] batzuk Nilo ibaiaren iturrian sakabanatu ziren, Ugandako Jinja ondoan, eta oroitzapen plaka batek gertaera markatzen du, eta beste batzuk Girgaum Chowpatty-ra, Puneko Aga Khanen jauregira (hantxe preso politiko egon zen 1942tik 1944ra) eta Los Angelesera.[142][143]

Birla Etxea egun Gandhi Smriti izeneko memoriala da gaur egun. Erraustua izan zen Yamuna aldameneko ibaiaren inguruan, New Delhiko Rāj Ghāt monumentu bar eraiki zen haren izenean.[144] Bertako marmol beltzeko plataforma batek honako epigrafea darama "Hēy Rāma".[145]

 
Gandhi, Annie Besant doktorearekin batera, Madraseko bilerara joan zenean. Aste batzuk lehenago, 1921eko irailaren 21ean, Gandhik solina oihala jantzi zuen betiko, Indiako pobreekin identifikatzeko sinbolo gisan.

Printzipioak, praktikak eta sinesmenak aldatu

Gandhiren adierazpenek, eskutitzek eta bizitzak bere printzipio, praktika eta sinesmenen inguruko azterketa politiko eta akademikoak erakarri dituzte, eta baita zer eragin izan zituen. Idazle batzuek bizitza etikoa eta bakezaletasunaren eredu gisa aurkezten dute. Beste batzuek, aldiz, bere kulturak eta inguruak eragindako pertsonaia konplexuagoa, kontraesankorragoa eta eboluzionista bezala aurkezten dute.[146][147]

Eraginak aldatu

Gandhi hindu eta Jain erlijio giroan hazi zen bere jatorrizko Gujaraten, eta hauek izan ziren bere lehen eragin nagusiak, baina halaber, Hindu Bhakti santuen, Advaita Vedantaren, islamaren, budismoaren, kristautasunaren eragina ere izan zuen, baita hainbat gogoeta pertsonal eta literaturarena ere (Tolstoi, Ruskin eta Thoreau bezalako pentsalariena, adibidez)[148][149]. 57 urterekin Hindu Advaitista zela aitortu zuen bere erlijioaren pertzepzioari zegokionez, baina gaineratu zuen ikuspegi duvaisten eta pluralismo erlijiosoaren alde ere egiten zuela.

Gandhik Vaishnava bere ama hinduaren eragina izan zuen, eta Gujaraten aldi berean zeuden eskualdeko tenplu hindu eta santuak, zein Jain tradizioak.[148][150] Cribb R.B. historialariak dio Gandhiren pentsamendua denboran zehar garatu egin zela, bere hasierako ideiak haren filosofia helduaren ardatz edo aldamio bilakatuz. Gazte heldu zion egiatasunari, kastitateari eta begetarianismoari. [151]

Gandhiren Londresko bizimoduan hazi zituen balioak txertatu zituen. 1891n Indiara itzuli zenean, bere ikuspegia parrokiazkoa zen eta ezin zuen abokatu bezala bizitzeko lain irabazi. Horrek pentsaeran erronka jarri zion, ea praktikotasuna eta morala bat zetozen bizitzan. 1893an Hegoafrikara joanez, arazo horri irtenbidea aurkitu eta bere filosofia helduaren kontzeptu nagusiak garatu zituen.[151]

Tolstoy

Goian aipatutako liburuarekin batera, 1908an Leo Tolstoik Eskutitza Hindu bati (A Letter to a Hindu) idatzi zuen, adieraziz soilik maitasuna erresistentzia pasiboaren arma bezala erabiliz, indiarrek aginte koloniala indargabetu ahal izango zutela. 1909an Gandhik Tolstoiri idatzi zion Gujaratin Eskutitza Hindu bati berriro argitaratzeko aholkua eta baimena eskatuz. Tolstoi erantzun egin zion, eta biek korrespondentzia jarraitu zuten Tolstoi 1910ean zendu zen arte (Tolstoik idatziriko azken eskutitza Gandhiri bidali zion).[152] Gutunek indarkeriarik gabeko aplikazio praktiko eta teologikoei buruzkoak dira.[152] Gandhik bere burua Tolstoiren jarraitzailetzat zuen, izan ere, biak estatuaren agintaritzaren eta kolonialismoaren aurka agertu ziren; eta biak gorrotoa zieten bortizkeriari, erresistentzia pasiboa predikatuz. Hala ere, estrategia politikoari zegokionez oso desberdinak ziren. Gandhik inplikazio politikoa eskatu zuen; nazionalista zen eta indarkeriarik gabeko indarra erabiltzeko prest zegoen. Konpromisoa hartzekoaren aldekoa zen.[153] Tolstoiren baserrian Gandhi eta Hermann Kallenbach sistematikoki trebatu zituzten bere ikasleak biolentziarik ezaren filosofian.[154]

 
Gandhi artilea gorutan, 1920ko hamarkadaren amaieran.

Shrimad Rajchandra

Gandhik zioen Shrimad Rajchandra poeta eta Jain filosofoa zela bere eragin handiko aholkularia. Modern Review aldizkarian, 1930eko ekainean, Gandhik idatzi zuen 1891an Bombayn egin zuela berarekin topo lehen aldiz. Hegoafrikan zegoenean Gandhik Rajchandrarekin eskutitzak trukatzen zituen, eta Kavi deitzen zion (literalki "poeta"). 1930ean, Gandhik idatzi zuenez: "Horrelakoa zen, nire bihotza liluratu zuen pertsona erlijio kontuetan, orain arte beste inork ez bezala.[155] Beste nonbait esana dut nire barne bizitza moldatzeko orduan Tolstoi eta Ruskin lehiatu zirela Kavirekin. Baina Kaviren eragina sakonagoa izan zen, zalantzarik gabe, berarekin harreman pertsonalak izan nituelako."[156]

Gandhik, bere autobiografian, Rajchandrari bere "gidari eta laguntzailea" deitzen zion, eta bere "babeslekua [...]  krisi espiritualeko uneetan". Pazientzia izateko eta hinduismoa sakon aztertzeko gomendatu zion Gandhiri.[157][158][159]

Testu erlijiosoak

Hegoafrikan egon zen bitartean, hinduismoaren eta Indiako beste erlijio batzuen testu filosofikoekin batera, Gandhik Biblia bezalako kristau testuak itzuli zituen, eta baita Islamekoak ere, Korana barne.[160] Hegoafrikan zegoen Kakeroen misio bat Gandhi kristautasunera bihurtzen saiatu zen. Gandhi beren otoitzetara joaten zen, eta kristau teologia eztabaidatzen zuen haiekin, baina konbertitzeari uko egin zion, ez zuelako onartzen haien teologiak zioen bezala Kristo Jainkoaren seme bakarra izan zenik.[160][161][162]

Sufismoa

Gandhi Hegoafrikan egon zen garaian Sufismoa, Islamaren Chishti Ordena ere ezagutu zuen. Khanqah bileretan parte hartu zuen Riversiden. Kronista batzuen arabera, Gandhik balore batzuk partekatzen zituen Vaishnava Hinduarekin, hala nola apaltasuna, debozioa eta behartsuekiko senidetasuna, sufismoan ere aurkitzen direnak.[163][164] Winston Churchillek ere Gandhi fakir sufi batekin alderatu zuen.[110]

Gerrak eta indarkeriarik eza aldatu

Gerrako laguntza

 
Gandhi eta laguntzaile pertsonal Mahadev Desai, Birla Etxean 1939an.

Gandhik 1899an britainiar aldean hartu zuen parte Hegoafrikako gerran boerren aurka.[165] Garai hartan Herbehereetako boer kolonoek eta britainiar inperialek baztertu egiten zituzten gutxiagotzat jotzen zuten koloretako arrazak, eta Gandhik gerora idatzi zuen Boer gerrako bere sinesmen gatazkatsuei buruz. Bere esanetan, "gerra deklaratu zenean, nire sinpatia pertsonal guztiak boerrentzat ziren, baina britainiarrekiko leialtasunak gerra hartan britainiarrekin parte hartzera bultzatu ninduen". Gandhiren esanetan, britainiar herritar bezala eskubideak eskatzen zituenetik, britainiar indarren zerbitzura ere betebehar bat zuela uste zuen.[166][167]

Lehen Mundu Gerran (1914–1918), 50 urte inguru zituela, Gandhik britainiarrei eta bere indar aliatuei babesa eman zien, indiarrek britainiar armadaren kide izateko errekrutatuz, Indiako kontingentea 100.000tik 1.1 milioitik gora handituz.[168][169] Indiako jendea animatu egin zuen gerraren alde baten borrokatzera Europan eta Afrikan, beren bizitzaren kontura bazen ere. Bakezaleek Gandhi kritikatu egin zuten praktika horiek defendatzen zituelako. Sankar Ghoseren esanetan, "eromena izango litzateke niretzat lotura dudan gizartearekin harremana haustea."[169] Keith Robbinsen arabera, kontratazio ahalegina neurri batean britainiarren promesagatik izan zen, Lehen Mundu Gerran amaitu ondoren indiarren autogobernuaren berreraikuntzan laguntzeko. Gerra ostean baina, britainiar gobernuak ordez erreforma txiki batzuk besterik ez zituen eskaini, eta horrek Gandhi etsitu egin zuen.[168] Satyagraha mugimendua 1919an abiarazi zuen.[169] Paraleloki, Gandhiren ikaskideak bere ideia bakezaleekiko eszeptiko bihurtu ziren, eta nazionalismoaren eta anti-inperialismoaren ideietan inspiratu ziren.[170]

Egia eta Satyagraha

Gandhik bere bizitza egiaren, edo satya-ren, bila eman zuen, eta bere mugimenduari satyagraha deitu zion, eta esan nahi du, "deia egin, ekin eta ekin, edo Egian fidatu".[171] Satyagraha mugimenduaren eta printzipio politikoaren lehen formulazioa 1920an gertatu zen. Urte hartako irailean, "Kooperazio ezaren ebazpena" aurkeztu zuen Indiako Kongresuko saio baten aurrean. Dennis Daltonek dioenez, Satyagraharen formulazioak herriaren sinesmenekin eta kulturekin oihartzun handia izan zuen, herri kontzientzian txertatu zen, eta bera azkar bilakatu zen Mohandas.[172]

Indarkeriarik eza

Gandhi bortizkeriaren printzipioaren sortzailea ez bazen ere, arlo politikoan eskala handian aplikatu zuen lehena izan zen. Biolentziarik ezaren (ahimsa) kontzeptuak, historia luzea du Indiako erlijioaren pentsamenduan.[173] Dharma (balio etikoen bertutea) gorenetarikoa da, izaki bizidun (sarvbhuta) guztiekin erabili behar denai uneoro (sarvada), eremu guztietan (sarvatha), ekintzekin, hitzekin eta pentsamenduarekin.[174] Gandhik ahimsaren inguruko bere filosofia eta ideiak bide politiko bezala, bere autobiografian azaltzen ditu: Nire saiakeren istorioa egiarekin. (The Story of My Experiments with Truth.)[175][176][177]

 
Gandhi 72 urterekin, Alde Indiatik mugimendua 1942an abian jarri zuenean.

Erlijioen arteko harremanei buruz aldatu

Budistak, Jainsak eta sikhsak

Gandhiren ustez, budismoa, jainismoa eta sikismoa hinduismoaren tradizioak ziren, historia, erritu eta ideia partekatuekin. Beste behin, budismoari buruz ezer gutxi zekiela onartu zuen, Edwin Arnolden liburuaren irakurketa baino ez. Liburu horretan oinarrituta, budismoa erreforma mugimendutzat hartu zuen,eta Buda hindua izan zela.[178] Jainismoa askoz gehiago ezagutzen zuela adierazi zuen, eta Jainsek berarengan sakonki eragin zuela uste zuen. Sikhismoa, Gandhiren ustez, hinduismoaren zati bat zen, beste erreforma mugimendu baten gisan. Sikh eta budista liderrak ez zeuden ados harekin, eta Gandhik desadostasuna iritzi desberdintasun bezala errespetatu egiten zuen.[178][179]

Musulmanak

Gandhik orokorrean islamaren ikuspegi positiboak eta enpatikoak izan zituen, eta Korana sakonki ikasi zuen. Islama bakea modu pro-aktiboan sustatzen zuen fedea zela ikusten zuen, eta indarkeria ezak Koranen toki nagusi bat zuela sentitzen zuen.[180] Mahoma profeta islamiarraren biografia ere irakurri zuen, eta argudiatu zuen "ez zela ezpatak bizitza horietan islamarentzako leku bat irabazi zuena. Xumetasuna zen, profetaren erabateko apaltasuna, agindutakoa betetzeko erabateko errespetua, bere adiskide eta jarraitzaileekiko debozio bizia, bere ahaidetasuna, beldurrik eza, eta konfiantza absolutua Jainkoarengan eta bere eginkizun propioan."[181]Gandhik Indiako musulman jarraitzaile asko zituen, bere garaiko gizartearen zapalkuntzaren aurka, elkarren arteko biolentziarik gabeko jihad batean sartzeko bultzatu zuena. Biolentziarik gabeko erresistentzia mugimendu  honetako aliatuak ziren, besteak beste Maulana Abul Kalam Azad eta Abdul Ghaffar Khan. Hala ere, Gandhiren islamarekiko enpatia, eta musulman aktibista sozial baketsuen borondatea, hindu askok musulmanen lasaigarri bezala ikusi zuten, eta amaieran, muturreko hindu intoleranteen eskuetan hiltzeko arrazoi nagusia izan zen.[182]

Kristauak

Gandik kristautasuna goraipatu eta era berean kritikatu egiten zuen. India britainiarreko misiolari kristauekin kritikoa zen, mediku edo hezkuntza laguntza onurak nahasten baitzuten kristautasunera bihurtzeko eskakizunekin.[183] Gandhiren esanetan, hau ez zen egiazko "zerbitzua", baizik eta jendea erlijio aldatea bultzatzea ekonomikoki edo medikoki desesperatuta zeudelako. Ez zuen barne-eraldaketarik edo aurrerapen moralik ikusten kristautasunaren "maitasunaren" irakaskuntzan, bainik eta beste erlijioekiko alde bakarreko kritiketan oinarritzen zen, kristau-elkarteek antzeko arazoak zituztelako Hegoafrikan eta Europan. Konbertitutako pertsonak bizilagunekin eta beste erlijio batzuekin gorrotoa izatera eramaten zituen, eta jendea banatu egiten zuen errukira hurbiltzea baino. Gandhiren arabera, "tradizio erlijioso batek ezin zuen egia edo salbamenaren gaineko monopolioa aldarrikatu".[183][184]

Juduak

Gandhik hasiera batean Palestinari buruzko arabiar eskakizunak babestu zituen. Laguntza hori islamaren bidez justifikatu zuen, "musulmanak ez direnek ezin dute jurisdikzio burujabetza eskuratu" Jazirat al-Araben (Arabiar penintsula).[185] Argudio hauek, Khilafat mugimenduan musulmanen laguntza lortzeko bere estrategia politikoaren zati bat ziren. Khilafaten ondorengo garaian, Gandhik ez zituen juduen eskaerak ukatu, eta ez zituen testu islamiarrak edo historia erabili Israelen aurkako musulmanen aldarrikapenak babesteko. Gandhiren isiltasuna Khilafat garaiaren ondoren, adierazi dezake bere eboluzioa Palestinan erlijio aldarrikapen gatazkatsuak ulertzeko orduan.[185] 1938an, Gandhik judu-aldarrikapenen alde hitz egin zuen, eta 1946ko martxoan Sidney Silverman britainiar parlamentariari esan zion: "arabiarrek Palestina aldarrikatzen badute ere, juduek erreklamazio zaharrago bat dute". Oso bestelako iritzia, bere aurreko jarrerarekin alderatuta.[185][186]

Bere ideiak bizitzaz eta gizarteaz aldatu

Begetarianismoa, janaria eta animaliak

Gandhi begetariano gisa hezi zuen bere ama hindu jainkotiarrak.[187][188] Begetarianismoaren ideia sakonki errotuta dago hinduaren Vaishnavismoan eta Jain tradizioetan, eta nola ez bere Gujarat sorterrian, non haragia animalienganako indarkeriaz lortutako janari moduan hartzen zen.[189][190] Gandhiren begetarianismoaren arrazoiak, hindu eta Jain testuetan sarri aurkitzen dira. Gandhik uste zuen edozein janari motak ezin diola kalte egin organismo biziduni, eta horregatik kontsumitzen den horretan indarkeria ulertzen eta murrizten saiatu behar zela "bizitza guztiaren batasun ezinbestekoa delako".[188][191]

 
Gandhiren azken protesta politikoa barauaz baliatuz, 1948ko urtarrilean.

Baraualdiak

Gandhik baraua gailu politiko gisa erabiltzen zuen, sarri bere buruaz beste egingo zuela eskaerak betetzen ez baziren. Kongresuak barauak ekintza politiko bezala ezagutarazi zituen, eta sinpatia zabala sortzen zuten. Erantzunez, gobernua albisteen estaldura manipulatzen saiatu zen Raji bere erronka minimizatzeko. 1932an barau egin zuen Daliten ordezkaritza politikorako bozketa-eskemaren aurka protesta egiteko, Gandhik ez zituelako bereizi nahi. Britainia Handiko gobernuak Londresko prentsa geldiarazi egin zuen bere gorputz argalduaren argazkiak erakusteko, sinpatia piztuko zutelakoan.[192] Gandhiren 1943ko gose-greba bi urteko espetxealdi batean egin zen, Alde Indiatik mugimendu anti-kolonialistagatik. Gobernuak nutrizioko adituei dei egin zien bere ekintza desmitifikatzeko, eta berriro ez zen argazkirik baimentzen. Hala ere, 1948ko bere azken baraualdian, britainiar agintea Indian amaitu ostean, gose greba laudatu egin zuen prentsa britainiarrak eta oraingoan argazki osoak sartu zituen.[193]

Emakumeak

Gandik emakumearen emantzipazioaren alde gogor egin zuen, eta "emakumeak beraien garapenerako borrokatzeko" eskatu zuen. Purdah, haurren ezkontza, ezkonsaria eta satiren aurka zegoen.[194] Gandik zioen emaztea ez dela senarraren esklabo, baizik eta bere lankidea, erdi hobea, lankidea eta laguna.[194] Bere bizitzan ordea, emaztearekin izan zuen harremana ez zen horietako balio batzuekin bat etortzen.[195]

Hainbat alditan, Gandhik bere ama hindu ortodoxoa eta bere emaztea satyagrahako lehen ikasgaietan trebatu zituen.[196] Sita jainkosa hinduaren kondairak erabili zituen emakumearen berezko indarra, autonomia eta "izpiritu lehoia", eta iparrorratz moral horrek edozein deabru "ahuntza bezain babesgabe" bilakatzen zuen.[196] Gandhirentzat, Indiako emakumeak "swadeshi mugimendurako" zati garrantzitsua ziren (erosi Indian), eta baita Indiako ekonomia deskolonizatzeko helbururako.[196]

Brahmacharya: sexuaren eta elikagaien abstinentzia

Beste testu askoren artean, Gandhik Bhagavad Gita ikasi zuen Hegoafrikan.[197] Eskritura hindu honek jnana yoga, bhakti yoga eta karma yoga eztabaidatzen ditu, eta bertute batzuekin alderatu, hala nola, indarkeriarik eza, pazientzia, osotasuna, hipokresia eza, auto-eraikuntza eta abstinentzia.[198] Gandhi bertute horiekin probak egiten hasi zen, eta 1906tik aurrera, 37 urterekin, ezkonduta eta aita izan arren, sexu harremanetatik abstenitu egin zen.[197]

Gandhiren abstentzioarekin proba sexuaz haratago joan zen, eta elikagaietara hedatu zen. Rajchandra Jain jakintsua kontsultatu zuen, eta esan zion esneak sexu grina pizten zuela.[199] Gandhi 1912an hasi zen behiaren esnearen abstentziora, eta hala egin zuen medikuek esnea kontsumitzeko gomendatu ziotenean ere. Tagorek Gandhi deskribatu zuen sexua edo emakumea gaitzesten ez zuen norbait zela, baina bizitza sexuala bere helburu moralekin bateraezintzat jotzen zuela.[200][201]

 
God is truth. The way to truth lies through ahimsa (non violence) – Sabarmati, 13 March 1927. "Jainkoa egia da. Egiaren bidea ahimsaren bitartez doa (bortizkeriarik eza)" - Sabarmati, 1927ko martxoaren 13a.

Ukiezinak eta kastak

Gandhik ukiezintasunaren aurka gaztetatik hitz egin zuen.[202] 1932 baino lehen, berak eta bere kideek antyaja hitza erabiltzen zuten ukiezintasunerako. Nagpurren 1920an ukitu gabeko gaitasunari buruz egin zuen hitzaldi baten, Gandhik hindu gizartearentzat deabru handia zela esan zuen, baina ez zela soilik hinduismoaren gaia, sustrai sakonagoak zituelako, eta adierazi zuen Hegoafrikako europarrek "gu guztiok, hinduak eta musulmanak" ukiezinak bezala tratatu zituztela, eta ezin zirela bizi haien artean, ezta beraiek zituzten eskubideez gozatu."[203] Ukiezintasunaren doktrina jasanezina zela zioen, eta praktika desagerrarazi zitekeela uste zuen, hinduismoa nahiko malgua zela desagerraraztea ahalbidetzeko, eta ahalegin kontzertatua behar zela jendea oker zegoela konbentzitzeko eta hura desagerrarazteko.[203]

Nai Talim, oinarrizko hezkuntza

Gandhik Mendebaldeko hezkuntza sistema koloniala baztertu zuen. Eskuzko lanaren mespretxua ekartzen zuela, orokorrean elite burokrata administratibo bat sortuz. Gandhik hezkuntza sistema baten alde egin zuen, lan praktiko eta erabilgarria ikasteko trebetasunetan arreta handiagoa jartzen zuena, eta ikasketa fisikoak, mentalak eta espiritualak barne hartzen zituena. Bere metodologiak lanbide guztiak berdintasunez tratatzea,eta guztiei berdin ordaintzea bilatzen zuen.[204][205]

Swaraj, autogobernua

Gandhik uste zuen swaraj edo autogobernua indarkeriarik gabe lor zitekeela, eta baita indarkeriarik gabe garatu. Militarrik ez da beharrezkoa, edozein erasotzaile bota zitekeelako indarkeriarik gabe eta kooperazio-eza metodoak erabiliz.[206] Militarrak beharrezkoak ez diren bitartean swaraj printzipioaren arabera antolatutako nazio batean, Gandhik gaineratu du polizia indar bat beharrezkoa dela giza izaera kontuan hartuta. Hala ere, estatuak poliziek armak erabiltzea gutxienera mugatuko beharko luke, bere xedea indarra murriztuz ahal den neurriraino.[207]

Hindu nazionalismoa suspertzea

Zenbait akademikok diote Gandhik India erlijio askotariko baten alde egiten zuela,[208] eta beste batzuek berriz, Pakistango musulman bananduaren banaketa eta sorrera bultzatu zuten buruzagi musulmanek adierazten zutela Gandhi hindu nazionalista edo suspertzailea zela.[209][210] Adibidez, Mohammad Iqbaliri idatzitako gutunetan, Jinnahek leporatu zion Gandhiri hindu arauari eta suspertzeari mesede egitea, eta Gandhik Indiako Kongresu Nazionala alderdi faxista bat bezala kudeatu zuela.[211]

 
Gandhi eta Rabindranath Tagore poeta, 1940ko ospakizunean.

Gandhiren ekonomia

Gandhiren eredu ekonomikoa sarvodaya zen, literalki "ongizatea, guztien gorakada" esan nahi zuena.[212] Planteamendu hau, eta Nehru Indiako lehen ministroak sozialismoaren eredua abian jarri zuena, oso ezberdinak ziren. Bien helburuak pobrezia eta langabezia kentzea ziren, baina Gandhiren ekonomia ereduaren ikuspegiak nahiago zuen teknologia eta azpiegiturak tokiko egoerara egokitzea. Nehruk berriz eskala handiak nahi zituen, sozializatutako enpresen jabetza estatuaren esku utziz.[213]

Gandhismoa

Gandhismoa Gandhik sustatutako ideiei eta printzipioei esaten zaio, eta hor garrantzitsuena biolentzia gabeko erresistentzia da. Gandhiano bat edozein pertsona jarraitzaile izan daiteke, edo Gandhismoari egotzitako filosofia zehatza.[214] Gandhismoa ez da jarrera sistematikoa metafisikan edo filosofia politikoan, baizik eta sinesmen politikoa, doktrina ekonomikoa, erlijio ikuspegia, prebentzio morala eta, bereziki, ikuspegi humanitarioa. Jakinduria sistematizatzeko ahalegina baino, gizartea eraldatzeko saiakera da, pertsonen naturaren ontasunean oinarritutako fedean. [215]Hala ere, Gandhik berak ez zuen "Gandhismo" nozioa onartu, 1936an azaldu zuen moduan: ”Ez dago "Gandhismoa" bezalako ezer, eta ez dut nire atzean inolako sektarik uzteko asmorik. Nire ustez ez dut printzipio edo doktrina berririk sortu. Besterik gabe, gure eguneroko bizitzan eta arazoetan betiko egiak aplikatzen saiatu naiz ... Eratu ditudan iritziak eta iritsi naizen ondorioetara ez dira behin betikoak. Bihar alda ditzaket. Ez dut ezer berririk munduari irakasteko. Egia eta indarkeria eza mendiak bezain zaharrak dira.[216]

Literatur lanak aldatu

Gandhi idazle oparoa izan zen. Gandhiren lehen argitalpenetako bat, Hind Swaraj, 1909an Gujarati-en argitaratua, Indiako mugimendu independentistaren "eredu intelektuala" bihurtu zen. Liburua hurrengo urtean ingelesera itzuli zen, honako aipamenarekin “Eskubiderik gorde gabe” ("No Rights Reserved").[217] Hamarkadetan zehar hainbat egunkari editatu zituen, hala nola Harijan Gujaraten, hindieraz eta ingeles hizkuntzetan; Indiako Iritzia Hegoafrikan zegoenean, eta India Gaztea ingelesez. Baita Navajivan, Gujaratiko hilerokoa, Indiara itzultzean. Gero, Navajivan hindieraz ere argitaratu zen. Bestalde, eskutitzak ia egunero idazten zituen, norbanakoei eta egunkariei bidaltzeko.[218]

 
Mohandas Gandhi Sobietar Batasuneko 1969ko zigilu baten.

Ondarea eta irudikapenak herri-kulturan aldatu

Jarraitzaileak eta eragina nazioartean aldatu

Gandhik lider garrantzitsuengan eta mugimendu politikoetan eragina izan zuen. Estatu Batuetako eskubide zibilen mugimenduko buruzagiek, Martin Luther King Jr., James Lawson eta James Bevel barne, Gandhiren idazkietatik atera zuten biolentziaren ezaren inguruko bere teorien garapenak.[219][220][221] Kingek esan zuen "Kristok helburuak eman zizkigun, eta Mohandas Gandhik taktikak".[222] Kingek batzuetan Gandhi "santu marroi txikia" bezala aipatzen zuen.[223] Antiapartheid aktibista eta Hegoafrikako presidente ohia Nelson Mandela ere, Gandhik inspiratu zuen.[224] Beste batzuen artean daude Khan Abdul Ghaffar Khan,[225] Steve Biko eta Aung San Suu Kyi.[226]

Mundu mailan Gandhi ospatzen duten egunak aldatu

2007an, Nazio Batuen Batzar Nagusiak Gandhiren urriaren 2ko jaiotza eguna "Indarkeria ezaren Nazioarteko Eguna" zela izendatu zuen.[227] Eta urtarrilaren 30a, nazio askotan ospatzen den eta UNESCOk 1948an proposatu zuen bezala, Biolentziarik Gabeko eta Bakearen Eskola Eguna da.[228] Hego Hemisferioko eskola egutegia duten herrialdeetan, martxoaren 30ean ospatzen da.[229]

Sariak aldatu

Time aldizkariak Gandhi urteko gizona izendatu zuen 1930ean.[230] Nagpureko Unibertsitateak Honoris Causa Doktore izendatu zuen 1937an. Time aldizkariak 1999ko amaieran antolatu zuen “XX. mendeko pertsonaia” lehiaketan, Albert Einstein izendatu zuten eta Gandi izan zen beste finalista.[231] Indiako Gobernuak urtero Gandhi Bakearen Saria antolatzen du, gizarte langileei, munduko buruzagiei eta herritarrei emateko; sarituetako bat Nelson Mandela izan zen, Hegoafrikako arraza-bereizkeria eta segregazioa desagerrarazteko borrokan aritu zena. 2011n, Time aldizkariak Gandhi garai guztietako ikono politiko nagusietako bat izendatu zuen.[232]

Zinema, antzerkia eta literatura aldatu

Vithalbhai Jhaverik zinegileak 1968an bost ordu eta bederatzi minutuko dokumental biografiko luzea egin zuen, Mahatma: Life of Gandhi, 1869–1948.[233] Bertan, Gandhiren hitzak erabiliz eta artxibo zuri-beltzeko argazkiak eta bideoak erabiliz. bere garaiko historia jasotzen du. Ben Kingsleyk izan zen aktorea Richard Attenboroughen 1982an zuzendu zuen Gandhi filmean[234]. Film onenaren Oscar saria irabazi zuen, baita zuzendari eta aktore onenarena ere. Louis Fischerrek egindako biografian oinarritu zen.[235] Bestalde, The Making of the Mahatma 1996ko dokumentalak Gandhiren garaia Hegoafrikan jaso zuen, eta esperientziarik gabeko abokatu izatetik nola bilakatu zen lider politiko bat.[236] Halaber, 2006an Bollywooden egindako Lage Raho Munna Bhai komedian, Gandhi pertsonaia nagusia izan zen. Azkenik, Vinay Lalek idazten duenez, Jahnu Baruak 2005ean egin zuen filmean, Maine Gandhi Ko Nahin Marak ("Ez nuen Gandhi hil"), gizarte garaikidea atzealdean kokatzen du, Gandhiren balioak ahazten dituen protagonistaren metaforarekin.[237]

 
Gandhi Mandapam tenplua, Kanyakumarin eraikia Gandhiren omenez.

Egungo eragina India barruan aldatu

Indiak, bere modernizazio eta urbanizazio ekonomiko bizkorrarekin, Gandhiren ekonomia printzipioak baztertu egin ditu, baina bere politikaren zati handi bat onartu eta bere oroitzapena jarraitzen du.[238] Jim Yardley kazetariak adierazi duenez, "India modernoa ez da ia Gandhiren nazio bat, noizbait izan bazen. Herriaren menpe zegoen ekonomia baten ikuspegia, baztertua izan zen landa erromantizismo bezala, eta bere austeritate pertsonalaren eta indarkeriarik gabeko identitate nazional baterako egin zuen deia, botere ekonomiko eta militar baten helburuekiko antitetikoa dela erakutsi du ". Aldiz, Gandhiri meritua ematen zaio  "Indiaren identitate politikoaren demokrazian, laikotasunean eta tolerantzian."[239]

Ondorengoak aldatu

Gandhiren seme-alabak eta bilobak Indian eta beste herrialde batzuetan bizi dira. Rajmohan Gandhi biloba Illinoisen irakaslea da, eta Gandhiri buruzko  Mohandas biografiaren egilea.[240] Beste batek, Tarun Gandhik, aitonari buruzko hainbat liburu onartuak idatzi ditu. Beste biloba bat, Kanu Ramdas Gandhi (Gandhiren hirugarren semea Ramdasen semea), Delhiko egoitza baten bizi zen, aurretik Estatu Batuetan irakasle aritu ondoren.[241][242]

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ (Ingelesez) Nanda (2019, B. R.. (2019). "Mahatma Gandhi". Encyclopædia Britannica.
  2. ↑ (Ingelesez) Ganguly, Docker, Debjani, John. (2008). Rethinking Gandhi and Nonviolent Relationality: Global Perspectives. Routledge, pp. 4– or. ISBN 978-1-134-07431-0..
  3. ↑ (Ingelesez) Parel, Anthony J. (2016). Pax Gandhiana: The Political Philosophy of Mahatma Gandhi. Oxford University Press, pp. 202– or. ISBN 978-0-19-049146-8..
  4. ↑ (Ingelesez) McGregor, Ronald Stuart. (1993). The Oxford Hindi-English Dictionary.. Oxford University Press, p. 799 or. ISBN 978-0-19-864339-5..
  5. ↑ (Ingelesez) Gandhi, Rajmohan. (2006). Gandhi. , p. 172 or..
  6. ↑ (Ingelesez) Mirabehn, Maeleine Slade. (2019). Gleanings Gathered at Bapu's Feet. Ahmedabad: Navjivan publications.
  7. ↑ (Ingelesez) Burton, Stein. (2010). A History of India. John Wiley & Sons, pp. 289– or. ISBN 978-1-4443-2351-1..
  8. ↑ (Ingelesez) Khan, Yasmin. (2007). The Great Partition: The Making of India and Pakistan. Yale University Press, p. 18 or. ISBN 978-0-300-12078-3..
  9. ↑ (Ingelesez) Cush, Robinson, York, Denise, Catherine, Michael. (2008). Encyclopedia of Hinduism. Taylor & Francis, p. 544 or. ISBN 978-0-7007-1267-0..
  10. ↑ (Ingelesez) McAllister, Pam. (1982). Reweaving the Web of Life: Feminism and Nonviolence. New Society Publishers, p. 194 or. ISBN 978-0-86571-017-7..
  11. ↑ (Ingelesez) Eck, Diana L.. (2003). Encountering God: A Spiritual Journey from Bozeman to Banaras. Beacon Press, p. 210 or. ISBN 978-0-8070-7301-8..
  12. ↑ (Ingelesez) Gandhi, Rajmohan. (2006)., pp.1-3 or..
  13. ↑ (Ingelesez) Todd, Anne M.. (2012). Mohandas Gandhi. Infobase Publishing, p.8 or. ISBN 1-4381-0662-9..
  14. ↑ (Ingelesez) Renard, John. (1999). Responses to One Hundred and One Questions on Hinduism. , p. 139 or. ISBN 978-0-8091-3845-6..
  15. ↑ (Ingelesez) Guha. (2015)., pp. 19–21 or..
  16. ↑ (Ingelesez) Gandhi, Mohandas K.. Autobiography chapter 1. Dover edition, p. 1.
  17. ↑ (Ingelesez) Amalendu, Misra. (2004). Identity and Religion: Foundations of anti-Islamism in India. , p. 67 or. ISBN 978-0-7619-3227-7..
  18. ↑ (Ingelesez) Gandhi, Rajmohan. (2006). Mohandas: A True Story of a Man, His People, and an Empire By Gandhi. , p. 5 or. ISBN 978-0-14-310411-7..
  19. ↑ a b c (Ingelesez) Tendulkar, D. G.. (1951). Mahatma; life of Mohandas Karamchand Gandhi. Delhi: Ministry of Information and Broadcasting, Government of India.
  20. ↑ (Ingelesez) Malhotra, S.L. (2001). Lawyer to Mahatma: Life, Work and Transformation of M. K. Gandhi. , p. 5 or. ISBN 978-81-7629-293-1..
  21. ↑ (Ingelesez) Guha. (2015)., p. 21 or..
  22. ↑ (Ingelesez) Guha. (2015)., p.22 or..
  23. ↑ (Ingelesez) Sorokin, Pitirim Aleksandrovich. (2002). The Ways and Power of Love: types, factors, and techniques of moral transformation. Templeton Foundation Press, p. 169 or. ISBN 978-1-890151-86-7..
  24. ↑ (Ingelesez) Rudolph, Rudolph, Susanne Hoeber, Lloyd I. (1983). Gandhi: The Traditional Roots of Charisma. University of Chicago Press, p. 48 or. ISBN 978-0-226-73136-0..
  25. ↑ (Ingelesez) Gandhi, , Rajmohan. (2006)., pp. 2, 8, 269 or..
  26. ↑ (Ingelesez) Sharma, Arvind. (2013). Gandhi: A Spiritual Biography. Yale University Press, pp. 11–14 or. ISBN 978-0-300-18738-0..
  27. ↑ (Ingelesez) Toffin, Zavos; et al, Gerard, John. (2012). Public Hinduisms. SAGE Publications, pp. 249–257 or. ISBN 978-81-321-1696-7..
  28. ↑ a b (Ingelesez) Gandhi, Rajmohan. (2015). Gandhi before India. Vintage Books, pp. 24–25 or. ISBN 978-0-385-53230-3..
  29. ↑ a b c (Ingelesez) Ghose, Sankar. (1991). Mahatma Gandhi. Allied Publishers, p. 4 or. ISBN 978-81-7023-205-6..
  30. ↑ (Ingelesez) Rekha, Mohanty. (2011). "From Satya to Sadbhavna" (PDF). Orissa Review.
  31. ↑ (Ingelesez) Gandhi. (1940). Chapter "Playing the Husband". Wayback Machine.
  32. ↑ (Ingelesez) Ramachandra, Guha. (2015). Gandhi before India. Vintage Books, pp. 28–29 or. ISBN 978-0-385-53230-3..
  33. ↑ (Ingelesez) Guha. (2015)., p. 29 or..
  34. ↑ (Ingelesez) Rekha, Mohanty. (2011). "From Satya to Sadbhavna" (PDF). Orissa Review, pp. 45–49 or..
  35. ↑ (Ingelesez) Guha. (2015)., p. 32 or..
  36. ↑ (Ingelesez) Gandhi. (1940). Chapter "Preparation for England". Wayback Machine.
  37. ↑ (Ingelesez) Gandhi, Rajmohan. (2015). Gandhi before India. Vintage Books, p. 32. or. ISBN 978-0-385-53230-3..
  38. ↑ a b (Ingelesez) Guha. (2015)., pp. 33-34 or..
  39. ↑ (Ingelesez) Gandhi, Rajmohan. (2006)., pp. 20–21 or..
  40. ↑ (Ingelesez) Gandhi, M K. (1940). The Story of My Experiments with Truth. Wayback Machine.
  41. ↑ (Ingelesez) Weber, Thomas. (2004). Gandhi as Disciple and Mentor. Cambridge University Press, pp. 19–25 or. ISBN 978-1-139-45657-9..
  42. ↑ (Ingelesez) Brown. (1991)..
  43. ↑ a b c (Ingelesez) Tendulkar, D. G.. (1951). Mahatma; life of Mohandas Karamchand Gandhi. Delhi: Ministry of Information and Broadcasting, Government of India.
  44. ↑ (Ingelesez) Herman. (2008)., pp. 82–83 or..
  45. ↑ (Ingelesez) Giliomee, Mbenga, Hermann, Bernard. (2007). New History of South Africa (1st ed.). Tafelberg, p. 193 or. ISBN 978-0-624-04359-1..
  46. ↑ a b (Ingelesez) Power, Paul F.. (1969). "Gandhi in South Africa". The Journal of Modern African Studies. 7 (3), pp. 441–55 or. ISBN doi:10.1017/S0022278X00018590. JSTOR 159062..
  47. ↑ (Ingelesez) Parekh, Bhikhu C.. (2001.). Gandhi: a very short introduction. Oxford University Press, p. 7 or. ISBN 978-0-19-285457-5..
  48. ↑ (Ingelesez) Gandhi. (1940). Chapter "More Hardships". Wayback Machine.
  49. ↑ a b (Ingelesez) Dhiman, S.. (2016). Gandhi and Leadership: New Horizons in Exemplary Leadership. Springer, pp. 25–27 or. ISBN 978-1-137-49235-7..
  50. ↑ (Ingelesez) Gandhi. (1940)..
  51. ↑ (Ingelesez) Gandhi. (1940). Chapter "What it is to be a coolie". Wayback Machine.
  52. ↑ (Ingelesez) Herman. (2008)., pp. 87–88 or..
  53. ↑ (Ingelesez) Dhiman, S.. (2016). Gandhi and Leadership: New Horizons in Exemplary Leadership. Springer, pp. 25–27. or. ISBN 978-1-137-49235-7..
  54. ↑ (Ingelesez) Allen, Jeremiah. (2011). Sleeping with Strangers: A Vagabond's Journey Tramping the Globe. Other Places Publishing, p. 273 or. ISBN 978-1-935850-01-4..
  55. ↑ (Ingelesez) Herman. (2008)., pp. 88–89 or..
  56. ↑ (Ingelesez) Fischer. (2002)..
  57. ↑ (Ingelesez) "March 1897 Memorial". The Collected Works of Mahatma Gandhi.
  58. ↑ (Ingelesez) Herman. (2008)., p. 125 or..
  59. ↑ (Ingelesez) Rai, Ajay Shanker. (2000). Gandhian Satyagraha: An Analytical And Critical Approach. Concept Publishing Company, p. 35 or. ISBN 978-81-7022-799-1..
  60. ↑ (Ingelesez) Ramachandra, Guha. (2013). Gandhi Before India, Vol. 1. Allen Lane, Ch. 22 or. ISBN 0-670-08387-9..
  61. ↑ (Ingelesez) DiSalvo, Charles R.. (2013). M.K. Gandhi, Attorney at Law: The Man before the Mahatma. , pp. 14–15 or. ISBN 9780520956629..
  62. ↑ (Ingelesez) Jones, Ryan, Constance, James. (2009). Encyclopedia of Hinduism. Infobase Publishing, pp. 158–59 or. ISBN 978-1-4381-0873-5..
  63. ↑ a b c (Ingelesez) Desai, Mahadev Haribhai. (1930). "Preface". Day-to-day with Gandhi: secretary's diary. Hemantkumar Nilkanth (translation). Sarva Seva Sangh Prakashan.
  64. ↑ (Ingelesez) Ramsamy, Mbanaso, Korieh, Edward, Michael. Chima. Minorities and the State in Africa. Cambria Press, pp. 71–73 or. ISBN 978-1-62196-874-0..
  65. ↑ (Ingelesez) Herman. (2008)., pp. 280–281, 154–157 or..
  66. ↑ (Ingelesez) Corder, Plaut, Catherine, Martin. (2014). "Gandhi's Decisive South African 1913 Campaign: A Personal Perspective from the Letters of Betty Molteno". South African Historical Journal, pp. 22–54 or. ISBN doi:10.1080/02582473.2013.862565..
  67. ↑ (Ingelesez) Smith, Colleen. (2006). "Mbeki: Mahatma Gandhi Satyagraha 100th Anniversary (01/10/2006)". Speeches. Polityorg.za.
  68. ↑ (Ingelesez) Ganesh, Prashad. (1966). "Whiggism in India". Political Science Quarterly. 81 (3), pp. 412–31 or. ISBN doi:10.2307/2147642. JSTOR 2147642..
  69. ↑ a b (Ingelesez) Markovits, Claude. (2004). A History of Modern India, 1480–1950. Anthem Press, pp. 367–86 or. ISBN 978-1-84331-004-4..
  70. ↑ (Ingelesez) Chronology of Mahatma Gandhi's Life:India 1918.. WikiSource based on the Collected Works of Mahatma Gandhi.
  71. ↑ (Ingelesez) Mahadev Haribhai, Mahadev Haribhai. (1930). "Preface". Day-to-day with Gandhi: secretary's diary. Hemantkumar Nilkanth (translation). Sarva Seva Sangh Prakashan.
  72. ↑ (Ingelesez) Gandhi. (1940). Chapter "Recruiting Campaign". Wayback Machine.
  73. ↑ (Ingelesez) Gandhi. (1965). Collected Works, Vol 17, Chapter "67. Appeal for enlistment", Nadiad. Wayback Machine.
  74. ↑ (Ingelesez) Hardiman, David. (2001). "Champaran and Gandhi: Planters, Peasants and Gandhian Politics by Jacques Pouchepadass (Review)". Journal of the Royal Asiatic.
  75. ↑ (Ingelesez) "Satyagraha Laboratories of Mahatma Gandhi". Indian National Congress website. All India Congress Committee.
  76. ↑ (Ingelesez) Gandhi, Rajmohan. (2006)., pp. 196–97 or..
  77. ↑ (Ingelesez) Brown, Judith M.. (1974). Gandhi's Rise to Power: Indian Politics 1915–1922. Cambridge University Press, pp. 94–102 or. ISBN 978-0-521-09873-1..
  78. ↑ (Ingelesez) Robbins, Keith. (2002). The First World War. Oxford University Press, pp. 133–137 or. ISBN 978-0-19-280318-4..
  79. ↑ (Ingelesez) Green, Szechenyi, Michael J.,Nicholas. (2017). A Global History of the Twentieth Century: Legacies and Lessons from Six National Perspectives. Rowman & Littlefield, pp. 89–90 or. ISBN 978-1-4422-7972-8..
  80. ↑ a b c (Ingelesez) Minault, Gail. (1982). The Khilafat Movement Religious Symbolism and Political Mobilization in India. Columbia University Press, pp. 68–72, 78–82, 96–102, 108–109 or. ISBN 0-231-05072-0..
  81. ↑ a b (Ingelesez) Paine, Sarah C.M.. (2015). Nation Building, State Building, and Economic Development: Case Studies and Comparisons. Routledge, pp. 20–21 or. ISBN 978-1-317-46409-9..
  82. ↑ a b (Ingelesez) Sankar, Ghose. (1991). Mahatma Gandhi. Allied Publishers, pp. 161–164 or. ISBN 978-81-7023-205-6..
  83. ↑ (Ingelesez) Matthews, Roderick. (2012). Jinnah vs. Gandhi. Hachette, p. 31 or. ISBN 978-93-5009-078-7..
  84. ↑ (Ingelesez) Roberts, W. H.. (1923). "A Review of the Gandhi Movement in India". Political Science Quarterly. 38 (2), pp. 227–48 or. ISBN doi:10.2307/2142634. JSTOR 2142634..
  85. ↑ (Ingelesez) Sugata, Ayesha, Bose, Jalal. (2004). Modern South History, Culture, Political Economy. Psychology Press, pp. 112–14 or. ISBN 978-0-203-71253-5..
  86. ↑ (Ingelesez) Brown. (1991)., pp. 140–47 or..
  87. ↑ (Ingelesez) Minault, Gail. (1982). The Khilafat Movement Religious Symbolism and Political Mobilization in India. Columbia University Press, pp. 113–116 or. ISBN 0-231-05072-0..
  88. ↑ (Ingelesez) Ahmed, Akbar S.. (1997). Jinnah, Pakistan and Islamic Identity: The Search for Saladin. Routledge, pp. 57–71 or. ISBN 978-0-415-14966-2..
  89. ↑ (Ingelesez) von Pochhammer, Wilhelm. (2005). India's Road to Nationhood: A Political History of the Subcontinent. Allied Publishers, p. 440 or. ISBN 978-81-7764-715-0..
  90. ↑ (Ingelesez) Brown, Judith Margaret. (1994). Modern India: the origins of an Asian democracy. Oxford U. Press, p. 228 or. ISBN 978-0-19-873112-2..
  91. ↑ (Ingelesez) Sumit, Sarkar. (1983). Modern India: 1885–1947. Macmillan, p. 233 or. ISBN 978-0-333-90425-1..
  92. ↑ (Ingelesez) Markovits, Claude. (2004). A History of Modern India, 1480–1950. Anthem Press, p. 372 or. ISBN 978-1-84331-004-4..
  93. ↑ (Ingelesez) King, Mary Elizabeth. (2013). "Mohandas K, Gandhi and Martin Luther King, Jr.'s Bequest: Nonviolent Civil Resistance in a Globalized World". Wipf and Stock, pp. 168–69 or..
  94. ↑ a b c (Ingelesez) Stanley, Wolpert. (2002). Gandhi's Passion: The Life and Legacy of Mahatma Gandhi. Oxford University Press, pp. 99–103 or. ISBN 978-0-19-515634-8..
  95. ↑ (Ingelesez) Wolpert, Stanley. (2002). Gandhi's Passion: The Life and Legacy of Mahatma Gandhi. Oxford University Press, pp. 99–103 or. ISBN 978-0-19-515634-8..
  96. ↑ (Ingelesez) Gandhi, Mohandas Karamchand. (1940). An Autobiography or The Story of My Experiments With Truth (2 ed.). Ahmedabad. Navajivan Publishing House, p. 82 or. ISBN 0-8070-5909-9..
  97. ↑ (Ingelesez) Bidyut, Chakrabarty. (2008). Indian Politics and Society since Independence: events, processes and ideology. Routledge, p. 154 or. ISBN ISBN 978-0-415-40868-4..
  98. ↑ a b (Ingelesez) Gandhi. (1990)., p. 172 or..
  99. ↑ (Ingelesez) Paine, Sarah C.M.. (2015). Nation Building, State Building, and Economic Development: Case Studies and Comparisons. Routledge, pp. 20–21 or. ISBN 978-1-317-46409-9..
  100. ↑ (Ingelesez) Ghose, Sankar. (1991). Mahatma Gandhi. Allied Publishers, pp. 199–204 or. ISBN 978-81-7023-205-6..
  101. ↑ (Ingelesez) Herman. (2008)., pp. 419–420 or..
  102. ↑ (Ingelesez) Bakshi, S R. (1988). Gandhi and Gandhi and the Mass Movement. New Delhi, pp. 133–34 or..
  103. ↑ (Ingelesez) Fischer, L.. (1950). Gandhi and the Mass Movement. , pp. 298–99 or..
  104. ↑ (Ingelesez) Hatt. (2002)., p. 33 or..
  105. ↑ (Ingelesez) Sarma, Bina Kumari. (1994). "Gandhian Movement and Women's Awakening in Orissa". Indian Historical Review. 21 (1/2), pp. 78–79 or. ISBN ISSN 0376-9836..
  106. ↑ a b (Ingelesez) French, Marilyn. (2008). From Eve to Dawn, A History of Women in the World, Volume IV: Revolutions and Struggles for Justice in the 20th C. .
  107. ↑ (Ingelesez) Thapar-Bjorkert, Suruchi. (2006). Women in the Indian National Movement: Unseen Faces and Unheard Voices, 1930–42. SAGE Publications, pp. 77–79 or. ISBN 978-0-7619-3407-3..
  108. ↑ (Ingelesez) Atlury, Murali. (1985). "Non-Cooperation in Andhra in 1920–22: Nationalist Intelligentsia and the Mobilization of Peasantry". Indian Historical Review. 12 (1/2), pp. 188–217 or. ISBN ISSN 0376-9836..
  109. ↑ (Ingelesez) Dalton, Dennis. (2012). Mahatma Gandhi: Nonviolent Power in Action. Columbia University Press, pp. 8–14, 20–23, 30–35 or. ISBN 978-0-231-15959-3..
  110. ↑ a b c (Ingelesez) Herman, Arthur. (2008). Gandhi & Churchill: The Epic Rivalry that Destroyed an Empire and Forged Our Age. Random House, p. 359 or. ISBN 9780553905045..
  111. ↑ (Ingelesez) Herman. (208)., pp. 375–77 or..
  112. ↑ a b c (Ingelesez) Muldoon, Andrew. (2016). Empire, Politics and the Creation of the 1935 India Act: Last Act of the Raj. Routledge, pp. 92–99 or. ISBN ISBN 978-1-317-14431-1..
  113. ↑ {{<en}} Gandhi, Rajmohan. (2006). Gandhi: The Man, His People, and the Empire. University of California Press, pp. 332–333 or. ISBN ISBN 978-0-520-25570-8..
  114. ↑ (Ingelesez) Brown, Judith Margaret. (1991). Gandhi: Prisoner of Hope. Yale University Press, pp. 252–257 or. ISBN 978-0-300-05125-4..
  115. ↑ (Ingelesez) Gandhi. (1990)., p. 246 or..
  116. ↑ (Ingelesez) Jayabrata, Sarkar. (2006). "Power, Hegemony and Politics: Leadership Struggle in Congress in the 1930s". Modern Asian Studies. 40 (2), pp. 333–70 or. ISBN doi:10.1017/S0026749X0600179X..
  117. ↑ a b (Ingelesez) Herman, Arthur. (2008). Gandhi & Churchill: The Epic Rivalry that Destroyed an Empire and Forged Our Age. Random House, pp. 467–470 or. ISBN 978-0-553-90504-5..
  118. ↑ (Ingelesez) Chandra, Bipan. (2000). India's Struggle for Independence. Penguin Books, p. 543 or. ISBN 978-81-8475-183-3..
  119. ↑ (Ingelesez) Wolpert, Stanley. (2002). Gandhi's Passion: The Life and Legacy of Mahatma Gandhi. Oxford University Press, pp. 74–75 or. ISBN 978-0-19-515634-8..
  120. ↑ (Ingelesez) Gandhi. (1990)., p. 309 or..
  121. ↑ (Ingelesez) Fischer. (2002)., pp. 106–08 or..
  122. ↑ (Ingelesez) Kulke, Rothermund, Hermann, Dietmar. (2004). A History of India. Routledge, pp. 311–312 or. ISBN 978-0-415-32920-0..
  123. ↑ (Ingelesez) Moon, Penderel. (1962). Divide and Quit. University of California Press, pp. 11–28 or..
  124. ↑ a b c (Ingelesez) Wolpert, Stanley. (2009). Shameful Flight: The Last Years of the British Empire in India. Oxford University Press, pp. 118–121 or. ISBN 978-0-19-539394-1..
  125. ↑ (Ingelesez) Wolpert, Chapter 1. Oxford University Press.
  126. ↑ (Ingelesez) Wolpert, Stanley. (2009). Shameful Flight: The Last Years of the British Empire in India. Oxford University Press, pp. 118–127 or. ISBN 978-0-19-539394-1..
  127. ↑ a b (Ingelesez) Dalton, Dennis. (2012). Mahatma Gandhi: Nonviolent Power in Action. Columbia University Press, pp. 64–66 or. ISBN 978-0-231-53039-2..
  128. ↑ (Ingelesez) Wolpert. Oxford University Press, p. 7 or..
  129. ↑ (Ingelesez) Metcalf, Metcalf, Barbara Daly, Thomas R.. (2006.). A concise history of modern India. Cambridge University Press, pp. 221–22 or. ISBN 978-0-521-86362-9..
  130. ↑ (Ingelesez) Mahatma Gandhi. The Collected Works of Mahatma Gandhi. Publications Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India, p. 130 or. ISBN 978-81-230-0154-8..
  131. ↑ (Ingelesez) Gandhi, Tushar A.. (2007). "Let's Kill Gandhi !": A Chronicle of His Last Days, the Conspiracy, Murder, Investigation, and Trial. Rupa & Company, p. 12 or. ISBN 978-81-291-1094-7..
  132. ↑ (Ingelesez) Pronko, Nicholas Henry. (2013). Empirical Foundations of Psychology. Routledge, pp. 342–343 or. ISBN 978-1-136-32701-8..
  133. ↑ (Ingelesez) Hardiman, David. (2003). Gandhi in His Time and Ours: The Global Legacy of His Ideas. Columbia University Press, pp. 174–76 or. ISBN 978-0-231-13114-8..
  134. ↑ (Ingelesez) Nash, Jay Robert. (1981). Almanac of World Crime. New York: Rowman & Littlefield, p. 69 or. ISBN 978-1-4617-4768-0..
  135. ↑ (Ingelesez) Khosla, G.D.. (1965). The Murder of the Mahatma. Wayback Machine, Chief Justice of Punjab, Jaico Publishers, p. 38 or..
  136. ↑ a b (Ingelesez) Markovits, Claude. (2004). The UnGandhian Gandhi: The Life and Afterlife of the Mahatma. Anthem Press, pp. 57–59 or. ISBN 978-1-84331-127-0..
  137. ↑ (Ingelesez) Godse, N V. (1948). Why I assassinated Mahatma Gandhi?. Surya Bharti Parkashan ISBN OCLC 33991989..
  138. ↑ Markovits. (2004)., pp. 57–59 or..
  139. ↑ (Ingelesez) Gandhi, Mahatma. (1994). The Gandhi Reader: A Sourcebook of His Life and Writings. Grove Press, pp. 483–489 or. ISBN 978-0-8021-3161-4..
  140. ↑ (Ingelesez) LIFE. Time Inc, p. 76 or. ISBN ISSN 0024-3019..
  141. ↑ (Ingelesez) Kumar, Shanti. (2006). Gandhi meets primetime: globalization and nationalism in Indian television. University of Illinois Press, p. 170 or. ISBN 978-0-252-07244-4..
  142. ↑ (Ingelesez) Randeep, Ramesh. (2008.). "Gandhi's ashes to rest at sea, not in a museum". The Guardian. London.
  143. ↑ (Ingelesez) Ferrell, David. (2001). "A Little Serenity in a City of Madness" (Abstract). Los Angeles Times, p. B 2 or..
  144. ↑ (Ingelesez) Bigg, Margot. (2012). Delhi. Avalon, p. 14 or. ISBN 978-1-61238-490-0..
  145. ↑ (Ingelesez) Lal, Vinay. (2001). "'Hey Ram': The Politics of Gandhi's Last Words". Humanscape, 8 (1) pp. 34–38 or..
  146. ↑ (Ingelesez) Borman, William. (1986). Gandhi and Non-Violence. State University of New York Press, pp. 192–195, 208–209 or. ISBN 978-0-88706-331-2...
  147. ↑ (Ingelesez) Dalton, Dennis. (2012). Mahatma Gandhi: Nonviolent Power in Action. Columbia University Press, pp. 30–35 or. ISBN 978-0-231-15959-3..
  148. ↑ a b (Ingelesez) Brown, Parel, Judith M., Anthony. (2011). The Cambridge Companion to Gandhi. Cambridge University Press., p. 93 or. ISBN 978-0-521-13345-6..
  149. ↑ (Ingelesez) Carr, Brown; et al, Indira, Stuart. (2012). Biographical Dictionary of Twentieth-Century Philosophers. Routledge, pp. 263–264 or. ISBN 978-1-134-92796-8..
  150. ↑ (Ingelesez) Mishra, Anil. (2012). Reading Gandhi. Pearson, p. 2 or. ISBN 978-81-317-9964-2..
  151. ↑ a b (Ingelesez) Cribb, R. B.. (1985). "The Early Political Philosophy of M. K. Gandhi, 1869–1893". Asian Profile. 13 (4), pp. 353–60 or..
  152. ↑ a b (Ingelesez) Murthy, B. Srinivasa. (1987). Mahatma Gandhi and Leo Tolstoy: Letters. ISBN 0-941910-03-2..
  153. ↑ (Ingelesez) Green, Martin Burgess. (1986). The origins of nonviolence: Tolstoy and Gandhi in their historical settings. Pennsylvania State University.
  154. ↑ (Ingelesez) Bhana, Surendra. (1979). "Tolstoy Farm, A Satyagrahi's Battle Ground". Journal of Indian History. 57 (2/3), pp. 431–40 or..
  155. ↑ (Ingelesez) Gandhi, Mahatma. (1993). Gandhi: An Autobiography. Beacon Press ed, pp. 63–65 or. ISBN 0-8070-5909-9..
  156. ↑ (Ingelesez) Webber, Thomas. (2011). Gandhi as Disciple and Mentor (3 ed.). Cambridge University Press, pp. 33–36 or. ISBN 978-0-521-17448-0..
  157. ↑ (Ingelesez) Gandhi, Mahatma. (1930). "Modern Review". .
  158. ↑ (Ingelesez) Gandhi, Mahatma. (1957). An Autobiography: The Story of My Experiments with Truth. Beacon Press, p. 262 or. ISBN 978-0-8070-5909-8..
  159. ↑ (Ingelesez) Weber, Weber. (2004). Gandhi as Disciple and Mentor. Cambridge University Press, 34–36 or. ISBN 978-1-139-45657-9..
  160. ↑ a b (Ingelesez) "Mahatma Gandhi – The religious quest | Biography, Accomplishments, & Facts". Encyclopædia Britannica.
  161. ↑ (Ingelesez) Burgess Green, Martin. (1993.). Gandhi: voice of a new age revolution. Continuum, pp. 123–125 or. ISBN 978-0-8264-0620-0..
  162. ↑ (Ingelesez) Davis, Richard H.. (2014). The "Bhagavad Gita": A Biography. Princeton University Press, pp. 137–145 or. ISBN 978-1-4008-5197-3..
  163. ↑ (Ingelesez) Chatterjee, Margaret. (2005). Gandhi and the Challenge of Religious Diversity: Religious Pluralism Revisited. Bibliophile South Asia, p. 119 or. ISBN 978-81-85002-46-0..
  164. ↑ (Ingelesez) Fiala, Andrew. (2018). The Routledge Handbook of Pacifism and Nonviolence. Routledge, p. 94 or. ISBN 978-1-317-27197-0..
  165. ↑ (Ingelesez) Ghose, Sankar. (1991). Mahatma Gandhi. Allied Publishers, p. 275 or. ISBN 978-81-7023-205-6..
  166. ↑ (Ingelesez) Panter-Brick, Simone. (2015). Gandhi and Nationalism: The Path to Indian Independence. I. B. Tauris, pp. 75–77 or. ISBN 978-1-78453-023-5..
  167. ↑ (Ingelesez) Gandhi, Mahatma. (2005). All Men Are Brothers. Bloomsbury Academic, p. 22 or. ISBN 978-0-8264-1739-8..
  168. ↑ a b (Ingelesez) Green, Szechenyi, Michael, Nicholas. (2017). A Global History of the Twentieth Century: Legacies and Lessons from Six National Perspectives. Rowman & Littlefield, pp. 89–90 or. ISBN 978-1-4422-7972-8..
  169. ↑ a b c (Ingelesez) Ghose, Sankar. (19).). Mahatma Gandhi. Allied Publishers, p. 275 or. ISBN 978-81-7023-205-6..
  170. ↑ (Ingelesez) Sagar, Malone, et al., Rahul, David M.. (2015). The Oxford Handbook of Indian Foreign Policy. Oxford University Press, pp. 71–73 or. ISBN 978-0-19-106118-9..
  171. ↑ (Ingelesez) Sharp, Gene. (1960). Gandhi Wields the Weapon of Moral Power: Three Case Histories. Navajivan, p. 4 or..
  172. ↑ (Ingelesez) Dalton, Dennis. (2012). Mahatma Gandhi: Nonviolent Power in Action. Columbia University Press, pp. 30–32 or. ISBN 978-0-231-15959-3..
  173. ↑ (Ingelesez) Asirvatham, Eddy. (1995). Political Theory. S.chand ISBN 81-219-0346-7..
  174. ↑ (Ingelesez) Chapple, Christopher. (1993). Nonviolence to Animals, Earth, and Self in Asian Traditions. State University of New York Press, pp. 16–18, 54–57 or. ISBN 978-0-7914-1497-2..
  175. ↑ (Ingelesez) Gandhi, Mohandis K.. (1920). "The Doctrine of the Sword". Young India, M. K. Gandhi, p. 253 or. ISBN 978-0-88706-331-2..
  176. ↑ (Ingelesez) Devji, Faisal. (2012). The Impossible Indian: Gandhi and the Temptation of Violence. Harvard University Press.
  177. ↑ (Ingelesez) Johnson, Richard L.. (2006). Gandhi's Experiments With Truth: Essential Writings By And About Mahatma Gandhi. Lexington Books, p. 11 or. ISBN 978-0-7391-1143-7..
  178. ↑ a b (Ingelesez) Jordens, J.T.F.. (1998). Gandhi's Religion: A Homespun Shawl. New York: Palgrave Macmillan, pp. 107–108 or. ISBN 978-0-230-37389-1..
  179. ↑ (Ingelesez) Kaur Singh, Coward, Nikky-Guninder, Harold. (2003). Indian Critiques of Gandhi. State University of New York Press, pp. 185–188 or. ISBN 978-0-7914-8588-0..
  180. ↑ (Ingelesez) Gorder, A. Christian Van. (2014). Islam, Peace and Social Justice: A Christian Perspective. James Clarke & Co, p. 166 or. ISBN 9780227902004..
  181. ↑ (Ingelesez) Malekian, Farhad. (2018). Corpus Juris of Islamic International Criminal Justice. Cambridge Scholars Publishing, p. 409 or. ISBN 9781527516939..
  182. ↑ (Ingelesez) Khan, Yasmin. (2011). "Performing Peace: Gandhi's assassination as a critical moment in the consolidation of the Nehruvian state.". Modern Asian Studies 45.1, pp. 57-80 or..
  183. ↑ a b (Ingelesez) Bauman, Chad M.. (2015). Pentecostals, Proselytization, and Anti-Christian Violence in Contemporary India. Oxford University Press, pp. 50, 56–59, 66 or. ISBN 978-0-19-020210-1..
  184. ↑ (Ingelesez) Frykenberg, Fox Young, Robert Eric, Richard. (2009). India and the Indianness of Christianity. Wm. B. Eerdmans, pp. 211–214 or. ISBN 978-0-8028-6392-8..
  185. ↑ a b c (Ingelesez) Kumaraswamy, P. R.. (2010). India's Israel Policy. Columbia University Press, pp. 36–38 or. ISBN 978-0-231-52548-0..
  186. ↑ (Ingelesez) Fischer, Louis. (1950). The life of Mahatma Gandhi. HarperCollins, p. 424 or. ISBN 978-0-06-091038-9..
  187. ↑ (Ingelesez) Wolpert, Stanley. (2002). Gandhi's Passion: The Life and Legacy of Mahatma Gandhi. Oxford University Press, pp. 14, 25–27 or. ISBN 978-0-19-515634-8..
  188. ↑ a b (Ingelesez) Kemmerer, Lisa. (2012). Animals and World Religions. Oxford University Press, pp. 65–68 or. ISBN 978-0-19-979068-5..
  189. ↑ (Ingelesez) Tähtinen, Unto. (1979). The Core of Gandhi's Philosophy. Abhinav Publications, pp. 61–62, 51–52 or. ISBN 978-0-8364-0516-3..
  190. ↑ (Ingelesez) Banerji, Chitrita. (2007). Eating India: an odyssey into the food and culture of the land of spices. , p. 169 or..
  191. ↑ (Ingelesez) Terchek, Terchek. (1998). Gandhi: Struggling for Autonomy. Rowman & Littlefield, pp. 204–206 or. ISBN 978-0-8476-9215-6..
  192. ↑ (Ingelesez) Alter, Joseph S. (1996). "Gandhi's body, Gandhi's truth: Nonviolence and the biomoral imperative of public health". Journal of Asian Studies. 35 (2), pp. 305–306, 309–310, 313–317, 320–321 or. ISBN doi:10.2307/2943361. JSTOR 2943361..
  193. ↑ (Ingelesez) Pratt, Vernon, Tim, James. (2005). "'Appeal from this fiery bed...': The Colonial Politics of Gandhi's Fasts and Their Metropolitan Reception". Journal of British Studies. 44 (1), pp. 92–114 or. ISBN doi:10.1086/424944..
  194. ↑ a b (Ingelesez) Norvell, Lyn. (1997). "Gandhi and the Indian Women's Movement". British Library Journal. 23 (1), pp. 12–27 or. ISBN ISSN 0305-5167..
  195. ↑ (Ingelesez) Thapar-Bjorkert, Thapar-Bjorkert. (2006). Women in the Indian National Movement: Unseen Faces and Unheard Voices, 1930–42. SAGE Publications, pp. 77–79 or. ISBN 978-0-7619-3407-3..
  196. ↑ a b c (Ingelesez) Kishwar, Madhu Purnima. (2008). Zealous Reformers, Deadly Laws. SAGE Publications, pp. 132–133 or. ISBN 978-81-321-0009-6..
  197. ↑ a b (Ingelesez) Sharma, A. P.. (2010). Indian & Western Educational Philosophy. Pustak Mahal, pp. 154–156 or. ISBN 978-81-7806-201-3..
  198. ↑ (Ingelesez) Sargeant, Key Chapple, Winthrop, Christopher. (2010). The Bhagavad Gita: Twenty-fifth–Anniversary Edition. State University of New York Press, pp. x–xviii, 285 (verse 6.14), 415 (verse 10.5), 535 (verse 13.7) or. ISBN 978-1-4384-2840-6..
  199. ↑ (Ingelesez) Weber, Thomas. (2004). Gandhi as Disciple and Mentor. Cambridge University Press, p. 33 or. ISBN 978-1-139-45657-9..
  200. ↑ (Ingelesez) Sharma, A. P.. (2010). Indian & Western Educational Philosophy. Pustak Mahal, pp. 154–156 or. ISBN 978-81-7806-201-3..
  201. ↑ (Ingelesez) Gandhi, Mahatma. (1957). An Autobiography: The Story of My Experiments with Truth. 39. Beacon Press, p. 262 or. ISBN 978-0-8070-5909-8..
  202. ↑ (Ingelesez) Jaffrelot, Christophe. (2005). Dr. Ambedkar and Untouchability: Fighting the Indian Caste System. Columbia University Press, pp. 60–63 or. ISBN 978-0-231-13602-0..
  203. ↑ a b (Ingelesez) Gandhi, MK. (1920). Speech at Antyaj Conference. Nagpur, pp. 148–155 or..
  204. ↑ (Ingelesez) Devika, Arulmani, V.R., Gideon. (2014). Handbook of Career Development: International Perspectives. Springer Science, p. 111 or. ISBN 978-1-4614-9460-7..
  205. ↑ (Ingelesez) Weber, Thomas. (2004). Gandhi As Disciple And Mentor. Cambridge U. Press, p. 80 or. ISBN 978-1-139-45657-9..
  206. ↑ (Ingelesez) Anil, Mishra. (2012). Reading Gandhi. Pearson, pp. 167–170 or. ISBN 978-81-317-9964-2..
  207. ↑ (Ingelesez) Chakrabarty, Bidyut. (2006). Social and political thought of Mahatma Gandhi. Routledge, pp. 138–139 or. ISBN 978-0-415-36096-8..
  208. ↑ (Ingelesez) Esposito, Fasching, Lewis, John L., Darrell J., Todd Lewis. (2007). Religion & globalization: world religions in historical perspective. Oxford University Press, pp. 543–544 or. ISBN 978-0-19-517695-7..
  209. ↑ (Ingelesez) Chetan, Bhatt. (2001). Hindu nationalism: origins, ideologies and modern myths. Berg, pp. 111–112 or. ISBN 978-1-85973-343-1..
  210. ↑ (Ingelesez) Batnitzky, Dagan, Leora, Hanoch. (2017). Institutionalizing Rights and Religion: Competing Supremacies. Cambridge University Press, p. 250 or. ISBN 978-1-108-17953-9..
  211. ↑ (Ingelesez) Flåten, Lars Tore. (2016). Hindu Nationalism, History and Identity in India: Narrating a Hindu past under the BJP. Taylor & Francis, p. 249 or. ISBN 978-1-317-20871-6..
  212. ↑ (Ingelesez) Rivett, Kenneth. (1959). "The Economic Thought of Mahatma Gandhi". The British Journal of Sociology. JSTOR. 10 (1), pp. 1–15 or. ISBN doi:10.2307/587582. JSTOR 587582..
  213. ↑ (Ingelesez) Bhatt, V. V.. (1982). "Development Problem, Strategy, and Technology Choice: Sarvodaya and Socialist Approaches in India". Economic Development and Cultural Change. 31 (1), pp. 85–99 or. ISBN doi:10.1086/451307. JSTOR 1153645..
  214. ↑ (Ingelesez) Hardiman, David. (April 2001). "Champaran and Gandhi: Planters, Peasants and Gandhian Politics by Jacques Pouchepadass (Review)". Journal of the Royal Asiatic Society. 11 (1), pp. 99–101 or. ISBN doi:10.1017/S1356186301450152. JSTOR 25188108...
  215. ↑ (Ingelesez) Sankhdher, M. M.. (1972). "Gandhism: A Political Interpretation". Gandhi Marg, pp. 68–74 or..
  216. ↑ (Ingelesez) Kamath, M. V.. ((2007)). Gandhi, a spiritual journey. Indus Source, p. 195 or. ISBN 81-88569-11-9..
  217. ↑ (Ingelesez) "Would Gandhi have been a Wikipedian?". The Indian Express.
  218. ↑ (Ingelesez) "Peerless Communicator". Wayback Machine. Life Positive Plus.
  219. ↑ (Ingelesez) "King's Trip to India". Mlk-kpp01.stanford.edu.
  220. ↑ (Ingelesez) Sidner, Sara. (2009). "King moved, as father was, on trip to Gandhi's memorial". cnn.com Asia-Pacific. CNN.
  221. ↑ (Ingelesez) D'Souza, Placido P. (2003). "Commemorating Martin Luther King Jr.: Gandhi's influence on King". San Francisco Chronicle.
  222. ↑ (Ingelesez) Tougas, Shelley. (2011). Birmingham 1963: How a Photograph Rallied Civil Rights Support. Capstone Press, p. 12 or. ISBN 978-0-7565-4398-3..
  223. ↑ (Ingelesez) Cone, James. (1992). Martin & Malcolm & America: A Dream Or a Nightmare. Orbis Books ISBN 0-88344-824-6..
  224. ↑ (Ingelesez) Mandela, Nelson. (2000). "The Sacred Warrior: The liberator of South Africa looks at the seminal work of the liberator of India". Wayback Machine, Time.
  225. ↑ (Ingelesez) Pal, Amitabh. (2002). "A pacifist uncovered- Abdul Ghaffar Khan, Pakistani pacifist". The Progressive.
  226. ↑ (Ingelesez) "An alternative Gandhi". The Tribune. India.
  227. ↑ (Ingelesez) "UN declares 2 October, Gandhi's birthday, as International Day of Nonviolence". UN News Centre.
  228. ↑ (Ingelesez) 2009. "School Day of Nonviolence And Peace". Letter of Peace addressed to the UN. cartadelapaz.org.
  229. ↑ (Ingelesez) Díaz del Corral, Eulogio. (1983). "DENIP: School Day of Nonviolence and Peace".. DENIP (in Spanish).
  230. ↑ (Ingelesez) "University and Educational Intelligence" (PDF). Current Science. 6 (6), p. 314 or..
  231. ↑ (Ingelesez) Rushdie, Salman. (1998). "The Time 100". Time.
  232. ↑ (Ingelesez) "Top 25 Political Icons". Time.
  233. ↑ (Ingelesez) "Mahatma: Life of Gandhi, 1869–1948 (1968 – 5hrs 10min)". Channel of GandhiServe Foundation.
  234. ↑ (Ingelesez) Dwyer, Rachel. (2011). "The Case of the Missing Mahatma:Gandhi and the Hindi Cinema" (PDF). Public Culture. Duke University Press. 23 (2), pp. 349–376 or. ISBN doi:10.1215/08992363-1161949..
  235. ↑ (Ingelesez) Fischer, Louis. (1957). The Life of Mahatma Gandhi. .
  236. ↑ (Ingelesez) Melvani, Lavina. (1997). "Making of the Mahatma". Hinduism Today. hinduismtoday.com.
  237. ↑ (Ingelesez) Jaspreet, Pandohar. (2005). "Movies – Maine Gandhi Ko Nahin Mara (I Did Not Kill Gandhi) ". BBC British Broadcasting Corp.
  238. ↑ (Ingelesez) Ghosh, B. N.. (2001). Contemporary issues in development economics. Psychology Press, p. 211 or. ISBN 978-0-415-25136-5..
  239. ↑ (Ingelesez) Yardley, Jim. (2010). "Obama Invokes Gandhi, Whose Ideal Eludes India". Asia-Pacific.
  240. ↑ (Ingelesez) Gandhi, Rajmohan. Mohandas (a Biography). PRHI.
  241. ↑ (Ingelesez) "Kanu Gandhi, Gandhiji's grandson and ex-Nasa scientist, dies". Hindustan Times.
  242. ↑ (Ingelesez) "Lodged in old age home in Delhi, Gandhi's grandson looks to Rajkot". Hindustan Times.

Ikus, gainera aldatu

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Mahatma_Gandhi&oldid=9554027"(e)tik eskuratuta