Wikipedia

Modernismo (filosofia)

Modernismoa XIX. mendearen amaieran eta XX.aren hasieran mendebaldeko gizartean izandako eraldaketa handietatik sortu zen mugimendu filosofiko eta artistiko bat da. Mugimenduak arte, filosofia eta gizarte antolakuntza forma berriak sortzeko nahia islatzen zuen, sortu berri zen industria munduaren ardatz zirenak, hala nola hirigintza, teknologia berriak eta gerra bezalako ezaugarriak barne. Artistak arte-modu tradizionaletatik aldentzen saiatu ziren, zaharkitu edo zaharkitutzat jotzen zituztelako. Ezra Pound poetak 1934an “Egin berria” (Make it New) agindua izan zen mugimenduaren planteamenduaren ukitua.[1]

Berrikuntza modernistek arte abstraktua, kontzientzia-korronteen eleberria, muntaia zinema, musika atonala eta hamabi-tonukoa, eta pintura dibisionista izan ziren.[2] Modernismoak errealismoaren ideologia esplizituki arbuiatu ondoren, iraganeko lanak beste era batera erabili zituen, errepikapena, txertaketa, berridazketa, errekapitulazioa, berrikuspena eta parodia erabiliz.[3] Modernismoak Ilustrazioaren pentsamenduaren ziurtasuna ere baztertu zuen, modernista askok erlijio-sinesmena ere baztertzen zutela.[4] Modernismoaren ezaugarri aipagarri bat tradizio artistiko eta sozialekiko auto-kontzientzia da, askotan formaren esperimentazioa ekarri zuena, artelanak sortzeko prozesu eta materialen arreta erakartzen zuten tekniken erabilerarekin batera.[5]

Aditu batzuek modernismoak XXI. mendean jarraitzen duela ikusten duten bitartean,[6] badira baita modernismo berantiarrera edo goi modernismora eboluzionatzen duela uste dutenak. Bestalde, postmodernismoa modernismotik aldentzea da, eta bere oinarrizko hipotesiak baztertzen ditu.[7][8][9]

Definizioa aldatu

 
Frank Lloyd Wright, Solomon R Guggenheim Museoa 1946–1959.

Zenbait iruzkintzailek modernismoa pentsatzeko modu bezala definitzen dute, filosofikoki definitutako ezaugarri bat edo gehiago, auto-kontzientzia edo auto-erreferentzia bezalakoak, arteen eta diziplinetako nobedade guztiak zeharkatzen dituztenak. Ohikoagoak dira, batez ere mendebaldean, gizakiak esperimentazio praktikoaren, ezagutza zientifikoen edo teknologiaren laguntzarekin ingurunea sortzeko, hobetzeko eta birmoldatzeko duen ahalmena baieztatzen duen pentsamendu-joera sozialki aurrerakoi gisa ikusten dutenak. Ikuspegi horretatik, modernismoak existentziaren alderdi guztiak berriro aztertzea bultzatu zuen, merkataritzatik filosofiaraino, aurrerapena «gorazten» zuena aurkitzeko helburuarekin, eta helburu berera heltzeko bide berriekin ordezkatzeko.[10]

Roger Griffinen ustez, modernismoa ekimen kultural, sozial edo politiko zabal gisa definitu daiteke, "berriaren denboraltasunaren" ethosak eusten duena. Modernismoak, Griffinen arabera, "mundu garaikideari ordena eta helburu sublimearen zentzua berreskuratu nahi izan zion, eta, horrela "nomos" edo "kopel sakratu" baten atzemandako higadurari aurre egin, modernitatearen eragin zatikatu eta sekularizatzailepean. " Hori dela eta, itxuraz elkarren artean zerikusirik ez duten fenomenoak, hala nola "espresionismoa, futurismoa, bitalismoa, teosofia, psikoanalisia, nudismoa, eugenesia, hirigintza eta arkitektura utopikoak, dantza modernoa, boltxebismoa, nazionalismo organikoa - eta baita bere buruaren sakrifizioaren kultua ere Lehen Mundu Gerraren eman zen hekatonbean - gainbeheraren aurkako borrokaren (hautemandakoaren) kausa komun eta matrize psikologiko bat ezagutaraztea eramaten du". Horiek guztiek "errealitatearen esperientzia suprapertsonal" batera sartzeko eskaintzak jasotzen dituzte, zeinetan gizabanakoek beren hilkortasuna gaindi zezaketela uste zuten eta, azkenean, historiaren biktima izateari utziko ziotela haren sortzaile bilakatzeko.[11][12]

 
Odilon Redon-en Uren Espiritu Zaindaria, 1878, egur-ikatza paperean, Chicagoko Arte Institutua.

Hasierako historia aldatu

Jatorria aldatu

Kritika baten arabera, modernismoa erromantizismoak Industria Iraultzaren eta balio burgesen ondorioen aurkako matxinadatik abiatuta garatu zen: "Modernismoaren oinarrizko motiboa, Graff-ek dioenez, XIX. mendeko burgesaren ordena sozialari eta bere mundu ikuskerari egindako kritika izan zen… modernistak, erromantizismoaren zuzia zeramatela”. Bestalde, J. M. W. Turner (1775–1851), XIX. mendeko paisaia margolari handienetako bat, mugimendu erromantikoaren kide izan zen bitartean, "argiaren, kolorearen eta atmosferaren azterketan aitzindari gisa", "Frantziar inpresionistak aurre-ikusten zuten modernismoak, errepresentazio-formula konbentzionalak apurtzen, nahiz eta haiek ez bezala, uste zuen bere lanek beti adierazi behar zituztela gai historiko, mitologiko, literario edo bestelako gai narratibo esanguratsuak".[13]

1850ean, Ermandade pre-rafaelita osatu zuten poeta eta margolari ingelesek, "inspiraziorik gabeko trebetasun teknikoarekiko aurkakotasunagatik". John Ruskin (1819-1900) arte-kritikariaren idazkien eraginpean zeuden. Sentimendu sendoak zituen Britainia Handiko industria-hirietako langile-klaseen bizitza hobetzen laguntzeko, arteak zuen zereginari buruz. Clement Greenberg arte-kritikariak proto-modernista bezala deskribatu zuen ermandade pre-rafaelita:[14] "Han proto-modernistak zeuden, pertsona guztien artean, pre-rafaelitak (eta haien aurretik ere proto-proto-modernista bezala, alemaniar nazarenoak). Pre-rafaelitek Manet (1832–1883) iragarri zuten, eta harekin hasi zen pintura modernista behin betiko. Bere garaian praktikatzen zen pinturarekin atsekabetuta jardun zuten, errealismoa ez zela nahikoa egiazkoa iritzita.[15] Arrazionalismoak ere aurkariak izan zituen Søren Kierkegaard (1813–55)[16] eta geroago Friedrich Nietzsche (1844–1900) filosofoetan, biek eragin handia izan baitzuten existentzialismoan eta nihilismoan.[17]

Hala ere, Industria Iraultzak jarraitu egin zuen. Eragin handiko berrikuntzek, eta bereziki Britainia Handian 1830eko hamarkadan hasi zen trenbideen garapenek, horri lotutako fisikako, ingeniaritzako eta arkitekturako ondorengo aurrerapenak ekarri zituzten.[18] XIX. mendeko ingeniaritzako lorpen garrantzitsu bat Kristalezko Jauregia izan zen, 1851ko Londresko Erakusketa Handirako eraikitako burdinurtuzko eta plakako beirazko erakusketa areto erraldoia. Beira eta burdinaren antzeko estilo monumentala erabili zuten Londresko trenbide terminal nagusiak eraikitzeko, hala nola Paddington geltokia (1854)[19] eta King's Cross St Pancras geltokia (1852).[20] Aurrerapen teknologiko hauek, Brooklyn zubia (1883) eta Eiffel dorrea (1889) bezalako egiturak eraikitzea ekarri zuten. Azken horrek hautsi egin zituen gizakiak egindako objektuen altueraren gaineko muga guztiak. Ingeniaritzako mirari horiek goitik behera aldatu zituzten XIX. mendeko hiri-ingurunea eta pertsonen eguneroko bizitza. Era berean, denboraren giza esperientzia aldatu egin zen, 1837an telegrafo elektrikoa garatu[21] eta 1845eko tren-konpainia britainiarrek denbora estandarra hartu zutenean. Hurrengo berrogeita hamar urteetan, munduko beste nazio guztietan ere estandar hori ezarri zen.[22]

 
Arthur Schopenhauer filosofoa

Aurrerapen teknologikoak jarraitu arren, historia eta zibilizazioa berez aurrerakoiak zirela eta aurrerapena beti ona zelaren usteak, gero eta eraso handiagoak jasan zituen XIX. mendean. Argudioak sortu ziren artistaren eta gizartearen balioak ez zirela desberdinak soilik, gizartea aurrerapenaren aurkakoa zela baizik, eta ezin zuela aurrera egin ordura arteko moduan. Mende hasieran, Arthur Schopenhauer filosofoak (1788–1860) (Mundua borondate eta irudikapen bezala) lanean, zalantzan jarri zuen aurreko baikortasuna, eta bere ideiek eragin handia izan zuten ondorengo pentsalarietan, Friedrich Nietzsche-n barne.[16] XIX. mendearen erdialdeko pentsalari esanguratsuenetako bi Charles Darwin biologoa (1809–1882), "Espezieen jatorria hautespen naturalaren bidez" lanaren egilea, eta Karl Marx politologoa (1818–1883), "Kapitala" lanaren egileak izan ziren. Darwinen hautespen naturalaren bidezko eboluzioaren teoriak erlijio ziurtasuna eta gizakiaren berezitasunaren ideia ahuldu zituen. Bereziki, gizakiak "beheko animalien" bulkada berberek bultzatuta zeudela pentsatzea zaila izan zen, noblezia-espiritualtasunaren ideiarekin bateratzea.[23] Bestalde, Karl Marxek argudiatu zuen kontraesanak zeudela sistema kapitalistaren barruan, eta langileak ez zirela libreak.

XIX. mendearen amaierako hastapenak aldatu

Historialariek, eta diziplina ezberdinetako idazleek, hainbat data proposatu dituzte modernismoaren abiapuntu bezala. William Everdell historialariak, adibidez, modernismoa 1870eko hamarkadan hasi zela argudiatu zuen, jarraikortasun metaforikoa (edo ontologikoa) diskretuaren aurrean amore ematen hasi zenean Richard Dedekind matematikariarekin (1831–1916) Dedekindek eta Ludwig Boltzmannen (1844–1906) termodinamika estatistikoa garatu zuten.[24]

Modernismoaren lehen garaietan Sigmund Freud-en teoriek (1856 – 1939) eragina izan zuten. Freud-en lehen lan garrantzitsua Histeriari buruzko azterlanak (Josef Breuer-ekin batera) izan zen. Freud-en pentsamenduaren ardatza ideia bat da: "adimen inkontzientearen nagusitasuna buru-bizitzan". Hala, errealitate subjektibo oro oinarrizko bulkada eta instintoen jokoan oinarritzen zen, eta horien bidez hautematen zen kanpoko mundua. Freud-en egoera subjektiboen deskribapenean, lehen mailako bulkadaz betetako adimena inkontzientea zen, gizartearen balioetatik eratorritako murrizketa auto-inposatuak kontrajarriz.[14]

Friedrich Nietzsche (1844–1900) modernismoaren beste aitzindari garrantzitsu bat izan zen, eta bere filosofian, bulkada psikologikoak, bereziki "botere nahia" (Wille zur macht), garrantzi nagusikoa zen: "Nietzschek, askotan, bizitza bera "botere-nahiarekin" identifikatzen zuen, hau da, "hazkunde eta iraunkortasun senarekin".[25] Henri Bergson filosofo frantziarrak (1859–1941) berriz, erlojuarekin neurtutako denbora zientifikoaren, eta pertsonen esperientzia subjektiboaren denboraren arteko aldea azpimarratu zuen.  Denborari eta kontzientziari buruz egindako lanak "eragin handia izan zuen XX. mendeko eleberrigileengan”, batez ere kontzientziaren korrontearen teknika erabiltzen zuten modernistengan, hala nola Dorothy Richardson, James Joyce eta Virginia Woolf. Bergsonen filosofian garrantzitsua izan zen baita bizi-indarraren ideia, "sormenaren bilakaera ekartzen zuelako".  Gainera, bere filosofiak balio handia ematen zion intuizioari, baina adimenaren garrantzia baztertu gabe.

Garai nagusia aldatu

 
Frank Lloyd Wright-en Fallingwater, Mill Run, Pennsylvania (1937). Wrightek eraikitako egoitza pribatu ezagunenetako bat izan zen.

XX. mende hasieratik 1930era aldatu

Modernismoaren alderdi garrantzitsu bat tradizioarekin nola erlazionatzen den da, hots, errepikapena, txertaketa, berridazketa, berrikuspena, eta parodia forma berrietan erabiltzearen bidez.

T. S. Eliot-ek iruzkin esanguratsuak egin zituen artistak tradizioarekin duen harremanari buruz, besteak beste: "Sarritan aurkituko dugu poeta baten obraren zatirik onenak ez ezik, lanaren zati indibidualenak izan daitezkeela hildako poetak, bere arbasoek hilezkortasuna indartsu aldarrikatzen duenean". Hala ere, modernismoak tradizioarekin duen harremana konplexua zen, Peter Childs literatura adituak adierazten duenez: "Baziren jarrera iraultzaile eta atzerakoien aldeko joera paradoxikoak ere, berriarekiko beldurra eta zaharraren desagerpenaren poztasuna zutenak, nihilismoa eta ilusio fanatikoa. sormena eta etsipena».[26]

Arte modernista iraultzailea izan daitekeela eta, hala ere, iraganeko tradizioarekin erlazionatuta egon daitekeenaren adibidea, Arnold Schoenberg musika konpositorea da. Alde batetik, Schoenberg-ek tonu-armonia tradizionala arbuiatu zuen, musika-lanak antolatzeko sistema hierarkikoa, gutxienez mende eta erdiz musikagintza gidatu zuena. Soinua antolatzeko modu guztiz berria aurkitu zuela uste zuen, hamabi notako errenkadak erabiltzean oinarrituta. Hau guztiz berria zen arren, bere jatorria lehengo konpositoreen lanetan aurki daiteke, hala nola Franz Liszt, Richard Wagner, Gustav Mahler, Richard Strauss eta Max Reger. Bestalde, Schoenbergek musika tonala ere idatzi zuen bere ibilbidean zehar.[27]

Modernismoak jarraitzen du: 1930–1945 aldatu

Modernismoak eboluzionatzen jarraitu zuen 1930eko hamarkadan. 1930 eta 1932 bitartean Arnold Schoenberg konpositoreak Moises eta Aron lana egin zuen, tonu baxuen teknika erabiltzen hasi zen lehen operetako batean.[28] Pablo Picassok 1937an Gernika margotu zuen, bere faxismoaren gaitzespen kubista. 1939an James Joyce-k mugak gainditu zituen bitartean Finnegans Wake eleberri modernoarekin. 1930erako ere modernismoa kultura nagusian eragiten hasi zen, eta horrela, adibidez The New Yorker aldizkariak modernismoaren eraginez, Dorothy Parker, Robert Benchley, E. B. White, S. J. Perelman eta James Thurber bezalako idazle eta umorista gazteen lanak argitaratzen hasi zen, besteak beste. Perelman oso estimatua izan zen 1930eko eta 1940ko hamarkadetan aldizkarietan argitaratu zituen umorezko ipuinengatik, Ameriketako umore surrealistaren lehen adibidetzat jotzen direnak. Artearen ideia modernoak iragarkietan eta logotipoetan ere maizago agertzen hasi ziren, eta horren adibide goiztiar bat, 1916an Edward Johnston-ek diseinatutako London Underground logotipo famatua da.[29]

1930eko hamarkadan ezkerreko politika erradikalak surrealismoarekin lotutako artista askoren ezaugarri izan zituen, Pablo Picasso barne. 1937ko apirilaren 26an, Espainiako Gerra Zibilean, Gernikako herri euskalduna bonbardatu zuen Alemania naziaren Luftwaffek. Alemanak erasotzen ari ziren Francisco Francok egindako ahaleginei laguntzen, Eusko Jaurlaritza eta Espainiako Gobernu Errepublikarra botatzeko. Pablo Picassok bere mural-tamainako Guernica margotu zuen, bonbardaketaren izugarrikeriak gogoratzeko.[30]

Bigarren Mundu Gerraren ondoren aldatu

Oxfordeko literatura britainiarraren entziklopediak dio modernismoa 1939an amaitu zela literatura britainiarrari eta amerikarrari dagokionez, "Modernismoa desagertu zenean eta postmodernismoa hasi, ia-ia biktorianismotik modernismorako trantsizioa gertatu zenean bezain gogor eztabaidatu zen". Clement Greenbergek modernismoa 1930eko hamarkadan amaitzen zela ikusten du, arte bisualak eta eszenikoak izan ezik. Baina musikari dagokionez, Paul Griffithsek ohartarazi zuenez, Bigarren Mundu Gerraren ondoren modernismoa "indar agortua" zela zirudien bitartean, «Konpositoreen belaunaldi berri batek, hala nola Boulez, Barraqué, Babbitt, Nono, Stockhausen, Xenakis, etab, berpiztu zuen modernismoa».[31]

 
Samuel Beckett-en Godoten zain, Abiñongo Jaialdia, 1978.

Absurdoaren antzerkia aldatu

“Absurdoaren antzerkia" terminoa, batez ere europarrek idatzitako antzezlanei aplikatzen zaie, gizakiaren existentziak ez duela zentzurik edo helbururik eta, beraz, komunikazio guztiak hautsi egiten direla adierazten duten ustea azaltzen dutenak. Garapen eta argudio logikoak hizkera irrazionalari eta ilogikoari bide ematen diote, eta bere azken ondorioari, isiltasunari.[32] Aitzindari esanguratsuak dauden arren, Alfred Jarry (1873–1907) barne, Absurdoaren antzerkia, oro har 1950eko hamarkadan hasi zela esaten da, Samuel Beckett-en antzezlanekin.[33]

Pollock eta eragin abstraktuak aldatu

1940ko hamarkadaren amaieran Jackson Pollock-ek pinturaren ikuspegi erradikalak, irauli egin zuen bere ondoren zetorren arte garaikide guztien potentziala. Neurri batean Pollock konturatu zen artelan bat egiteko bidaia artelana bera bezain garrantzitsua zela. Pablo Picassok XX. mendearen hasieran kubismoaren eta eskulturaren bidez egindako pinturaren eta eskulturaren berrasmakuntza berritzaileen antzera, Pollockek artea egiteko modua birdefinitu zuen.[34]

Britainiar artearen nazioarteko pertsonaiak aldatu

Henry Moore (1898–1986) Bigarren Mundu Gerraren ostean sortu zen Britainia Handiko eskultore nagusi bezala hartzen da. Munduan zehar artelan publiko bezalaz kokatzen diren brontzezko eskultura erdi-abstraktuengatik zen ezaguna. Bere formak giza irudiaren abstrakzioak izan ohi dira, normalean ama-haurren irudiak edo etzandako irudiak irudikatzen dituzte. Sarri, emakumezkoen gorputza iradokitzen dutenak, 1950eko hamarkadan familia-taldeak zizelkatu zitueneko fase bat izan ezik. Bere formak, oro har, zulatuak edo hutsuneak dituzte.[35][36]

1960ko espresionismo abstraktuaren ondoren aldatu

Pintura abstraktuan 1950eko eta 1960ko hamarkadetan zehar, ertz gogorreko pintura eta abstrakzio geometrikoko beste era batzuk, esaterako, hainbat norabide berri agertzen hasi ziren artisten estudioetan eta abangoardiako zirkulu erradikaletan, espresionismo abstraktuaren subjektibismoaren aurkako erreakzio bezala. Clement Greenberg pintura ondorengo abstrakzioaren ahotsa bihurtu zen, eta 1964an Estatu Batuetako arte museo garrantzitsuetan zehar ibili zen, pintura berriaren eragin handiko erakusketa bat prestatu zuenean. Kolore eremuko pintura, ertz gogorreko pintura eta abstrakzio lirikoa norabide berri erradikal gisa sortu ziren.[37]

 
Henry Moore, "Etzandako irudia", (1957). Kunsthaus Zürich-en aurrean, Suitza.

Pop artea aldatu

1962an Sidney Janis Gallery-k Realista berriak muntatu zuen, New Yorkeko goialdeko arte galeria baten pop arte taldeen lehen erakusketa handia. Janisek bere galeriatik gertu zegoen 57. kaleko erakusleiho batean muntatu zuen erakusketa. Ikuskizunak shock-uhinak eragin zituen New Yorkeko arte giroan, eta mundu osoan oihartzun handia izan zuen. Lehenago Ingalaterran, 1958an, "Pop Artea" terminoa erabili zuen Lawrence Allowayk, Bigarren Mundu Gerra osteko kontsumismoa ospatzen zuten margolanak deskribatzeko.[38]

Minimalismoa aldatu

Minimalismoak arte eta diseinu mota ezberdinetako mugimenduak deskribatzen ditu, batez ere arte bisuala eta musika, non artistek subjektu baten esentzia edo identitatea agerian utzi nahi duten forma, ezaugarri edo kontzeptu guztiak, premiazkoak ez direnak ezabatuz. Minimalismoa edozein diseinu edo estilo da, non elementu sinpleak eta urriak erabiltzen dira, efektu handiena sortzeko.[39]

Musika minimoa aldatu

Terminoa hedatu egin zen La Monte Young, Terry Riley, Steve Reich, Philip Glass eta John Adams-en konposizioen gisako errepikapena eta iterazioa dituen musika mugimendu bat barneratzeko. Konposizio minimalistak batzuetan “system music” bezala ezagutzen dira. «Musika minimoa» terminoa, oro har, Ameriketan 1960ko eta 1970eko hamarkaden amaieran garatu zen, eta musika estilo bat deskribatzeko erabiltzen da, nahiz eta hasieran konpositoreekin lotuta egon.[40]

Postminimalismoa aldatu

 
Smithsonen "Jettu espirala", Rozel Point-en, Utah, AEB, 2005eko apirilaren erdialdean. 1970ean sortua, oraindik existitzen da, nahiz eta sarritan aintzira-maila aldakorren ondorioz urperatu izan den. Basalto, lur eta 6500 tona gatz inguruz osatuta dago.

1960ko hamarkadaren amaieran, Robert Pincus-Wittenek "postminimalismo" terminoa sortu zuen minimalismoak baztertzen zituen edukiak eta testuinguru-kutsuak zituen arte minimalista deskribatzeko. Terminoa Eva Hesse, Keith Sonnier, Richard Serra eta Robert Smithson, Robert Morris, Sol LeWitt, Barry Le Va eta beste minimalista ohien lan berrien lanari aplikatu zion Pincus-Whitten-ek. Beste minimalistek, horien artean Donald Judd, Dan Flavin, Carl Andre, Agnes Martin, John McCracken eta beste batzuk, modernista berantiarreko margolanak eta eskulturak ekoizten jarraitu zuten beren karreretan. Harrez gero, artista askok estilo minimoak edo postminimalak bereganatu dituzte, eta "Postmoderno" etiketa horiei atxiki zaie.[41]

Collage, muntaketa, instalazioak aldatu

Espresionismo abstraktuarekin lotuta, manufakturak material artistikoekin uztartzearen agerpena izan zen, pintura eta eskultura aurreko konbentzioetatik aldenduz. Robert Rauschenbergen lanak joera horren adibide dira. 1950eko hamarkadako bere "konbinatuak" pop artearen eta instalazio artearen aitzindariak izan ziren, eta objektu fisiko handien multzoak erabiltzen zituen, pelutxeak, txoriak eta argazki komertzialak barne. Rauschenberg, Jasper Johns, Larry Rivers, John Chamberlain, Claes Oldenburg, George Segal, Jim Dine eta Edward Kienholz egon ziren abstrakzioaren eta pop artearen aitzindari garrantzitsuenen artean. Artea egiteko konbentzio berriak sortuz, arte garaikideko zirkulu serioetan onargarri egin zuten beren lanetan material erradikalak sartzea. Collagearen beste aitzindari bat Joseph Cornell izan zen, eta bere eskala intimoagoko lanak erradikaltzat jo zituzten, bai bere ikonografia pertsonalagatik zein aurkitutako objektuen erabileragatik.[42]

Dada-berria aldatu

XX. mendearen hasieran Marcel Duchampek erakusketarako txizontzi bat aurkeztu zuen eskultura bezala. Berak nahi zuen jendeak txizontzira artelan bat balitz bezala begiratzea, artelan bat zela esaten baitzuen. Bere lanari “aurrez egina” (readymades) deitu zion. Izan ere, “Iturria” (Fountain) "R. Mutt" ezizenarekin sinatutako txizontzi bat zen, eta erakusketak artearen mundua harritu zuen 1917an. Hau eta Duchamp-en beste lan batzuk, oro har, Dada bezala etiketatzen dira. Duchamp arte kontzeptualaren aitzindari bezala har daiteke, eta beste adibide ospetsu batzuk John Cageren 4′33″ , lau minutu eta hogeita hamahiru segundoko isilunea, zein Rauschenbergen dira, bere “Kooningen marrazki ezabatua”-rekin. Kontzeptu-lan askok artea ikusleak objektu bat ikusi edo arte bezala jardutearen ondorioa dela dio, eta ez lanaren berezko ezaugarriena. "Bizitzako artikulu arrunt bat" aukeratzean eta "objektu horrentzako pentsamendu berri bat" sortzean, Duchamp-ek “Iturria” eskultura bat bezala ikustera gonbidatzen zituen ikusleak.[43]

Performanceak eta gertaerak aldatu

1950eko eta 1960ko hamarkadetan interes desberdinetako artistak arte garaikidearen mugak gainditzen hasi ziren. Yves Klein Frantzian, Carolee Schneemann, Yayoi Kusama, Charlotte Moorman eta Yoko Ono New York hirian, zein Joseph Beuys, Wolf Vostell eta Nam June Paik Alemanian, performancean oinarritutako artelanen aitzindariak izan ziren. “Antzerki bizia” (The Living Theatre) bezalako taldeek Julian Beck eta Judith Malinarekin batera, eskultore eta margolariekin elkarlanean aritu ziren inguruneak sortuz, ikusleen eta interpretearen arteko harremana goitik behera aldatuz, bereziki “Paradisua orain” antzezlanean.[44]

Intermedia, multi-media aldatu

Postmoderno terminoarekin lotu den artearen beste joera bat hainbat euskarri batera erabiltzea da. Intermedia Dick Higginsek asmatutako terminoa izanik, arte-forma berriak transmititzeko erabiitzen da, hala nola, Fluxus, poesia zehatza, aurkitutako objektuak, performance-artea eta arte informatikoa. Higgins “Beste Zerbait” prentsaren poeta konkretua eta argitaratzailea izan zen, eta Alison Knowles artistarekin ezkondu zen. Marcel Duchamp-en mireslea izan zen. Ihab Hassanek "Intermedia, hots, formen fusioa, erreinuen nahasketa" jasotzen du bere arte postmodernoaren ezaugarrien zerrendan.[45]

Fluxus aldatu

Fluxus 1962an sortu zuen George Maciunas (1931–1978) Lituanian jaiotako artista estatubatuarrak. Fluxusek John Cage-n 1957tik 1959ra arteko New Yorkeko “Giza-ikerkuntzarako Eskola Berriko” Konposizio Esperimentaleko klaseetan izan zuen hasiera. Bere ikasleetako asko musikan formazio gutxi edo bat ere ez zuten arren, beste euskarri batzuetan lan egiten zuten artistak ziren. Cageren ikasleen artean Jackson Mac Low, Al Hansen, George Brecht eta Dick Higgins izan ziren Fluxus-en sortzaileak.[46]

Fluxusek norberak egindako estetika bultzatu zuen, sinpletasuna baloratuz konplexutasunaren gainetik. Aurretik Dadan bezala, Fluxusek komertzialismoaren aurkako korronte indartsua, eta artearen aurkako sentsibilitatea barne hartzen zituen, merkatuak bultzatutako artearen mundu konbentzionala gutxietsiz, artistak zentratutako sormen praktika baten alde eginaz. Fluxus-eko artistek nahiago zuten esku artean zeuden edozein materialekin lan egitea, eta euren lana sortu edo lankideekin kolaboratu sorkuntza prozesuan.[46]

Modernismoa Afrikan eta Asian aldatu

Peter Kalliney-k iradokitzen du "Kontzeptu modernistak, batez ere autonomia estetikoa, oinarrizkoak zirela Afrika anglofonoko deskolonizazioaren literaturan". Bere ustez, Rajat Neogy, Christopher Okigbo eta Wole Soyinka idazleen artean zeuden "autonomia estetikoaren bertsio modernistak berregokitu zituzten kolonialen morrontzatik, arraza diskriminazio sistemetatik eta baita estatu postkolonial berritik ere askatasuna aldarrikatzeko".[47][48]

Modernismoaren eta postmodernismoaren desberdintasunak aldatu

 
Henri Matisse, Bizitzeko zoriontasuna, 1905–06, Barnes Foundation, Merion, PA. Hasierako maisulan fauvista.

1980ko hamarkadaren hasieran arte eta arkitekturako mugimendu postmodernoak bere posizioa finkatzen hasi ziren hainbat formatu kontzeptual eta bitartekoen bidez. Musikan eta literaturan postmodernismoa lehenago hasi zen lekua hartzen.[49] Musikan, postmodernismoa erreferentzia-lan batean "1970eko hamarkadan sartutako termino" gisa deskribatzen da, eta literatura britainiarrean, aldiz, Oxfordeko literatura britainiaren entziklopedian modernismoak "postmodernismoari bere nagusitasuna lagatzen" ikusten du 1939an. Hala ere, datak oso eztabaidagarriak dira, batez ere Andreas Huyssen-en arabera: "kritikaren postmodernismoa beste kritiko baten modernismoa da". Honen barruan sartzen dira bien arteko banaketarekin kritiko eta mugimendu bereko bi alderditzat ikusten dituztenak, eta modernismo berantiarrak jarraitzen duela uste dutenak.[50]

Modernismoari erasoa eta kritika aldatu

Modernismoak adierazpen askatasuna, esperimentazioa, erradikalismoa eta primitibismoaren gaineko ikuspegiak, ez ditu asetzen ikusmin konbentzionalak. Arte forma askotan, horrek efektu arraro eta aurresanezinak zituzten audientziak harritzea eta alienatzea esan nahi zuen, hala nola surrealismoan motibo konbinazio bitxi eta asaldagarriekin, edo musika modernistan muturreko disonantziaren eta harriduraren erabilerarekin. Literaturan, askotan, eleberrietako argumentu ulergarriei edo karakterizazioari uko egitea, edo interpretazio argia ukatzen zuen poesia sortzea suposatzen zuen.

1932tik aurrera, Sobietar Batasuneko errealismo sozialista modernismoa kanporatzen hasi zen,[51] aurretik futurismoa eta konstruktibismoa babesten zituen arren. Alemaniako gobernu naziak modernismoa nartzisista eta zentzugabetzat jo zuen, baita "judua" (ikus Antisemitismoa) eta "beltza" ere.[52] Naziek pintura modernistak gaixo mentalen lanen ondoan erakutsi zituzten, "Arte degeneratua" izeneko erakusketan. "Formalismoa"ren salaketek karrera baten amaierara edo okerragora eraman lezakete. Horregatik, gerraosteko belaunaldiko modernista askok uste izan zuten totalitarismoaren aurkako baluarte garrantzitsuena zirela, “ikatz meategiko kanarioa”, gobernu baten edo ustezko agintea zuen beste talde baten errepresioa banakako askatasunak arriskuan zeudela ohartaraziz. Louis A. Sass-ek eromena, eskizofrenia bereziki, eta modernismoa konparatu zituen modu ez hain faxistan, bere narrazio disjuntibo partekatuetan, irudi surrealistak eta inkoherentzia aztertzean.[53][54]

Izan ere, modernismoa batez ere kontsumitzaile/kapitalisten gizarteetan loratu zen, nahiz eta proposatzaileek askotan kontsumismoa bera arbuiatzen zuten. Hala ere, modernismo garaia kontsumitzailearen kulturarekin bat egiten hasi zen Bigarren Mundu Gerraren ondoren, bereziki 1960ko hamarkadan. Gailu modernistak ere hasi ziren agertzen zine herrikoian, eta geroago musika bideoetan. Diseinu modernista ere herri kulturaren korronte nagusietan sartzen hasi zen, forma sinplifikatu eta estilizatuak ezagunak bihurtu ziren heinean, sarritan espazio-aroko goi-teknologiako etorkizuneko ametsekin lotuta.[55]

2008an, Janet Bennett-ek Modernitatea eta bere kritikak artikulu ospetsua argitaratu zuen Oxfordeko Teoria Politikoaren Eskuliburuan. Kultura modernistak kontsumitzaileen bertsio altuekin bat egiteak, "Modernismoaren" esanahia errotik eraldatzea ekarri zuela zioen. Lehenik eta behin, tradizioaren arbuioan oinarritutako mugimendu bat tradizio propio bihurtu zela azpimarratzen zuen. Bigarrenik, elite modernistaren eta masa-kontsumismoaren kulturaren arteko bereizketak zehaztasuna galdu zuela frogatu zuen. Modernismoa hainbeste instituzionalizatu zen, "ondoko abangoardia" zela adierazteak, mugimendu iraultzaile bezala botererik ez zuen. Askok eraldaketa hori postmodernismoa bezala ezagutu zen fasearen hasiera bezala interpretatu dute. Beste batzuentzat, Robert Hughes arte kritikariarentzat bezala, postmodernismoak soilik modernismoaren luzapena adierazten du.[56]

Dena den, modernismoaren ondorioak arlo batzuetan beste batzuetan baino indartsuago eta iraunkorrago mantendu dira. Arte bisualak bere iraganarekin hausturarik handiena egin du. Hiriburu nagusi gehienek arte modernoari eskainitako museoak dituzte, errenazimendu osteko artetik hasita (K.a. 1400tik K.a. 1900era). Adibidez, New Yorkeko Arte Modernoko Museoa (MoMA), Londresko Tate Modernoa eta Parisko Georges Pompidou Zentroa horren adierazle dira. Galeria hauek ez dute fase modernista eta postmodernistaren arteko bereizketarik egiten, biak Arte Modernoaren garapen bezala ikusiz.[57]

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ (Ingelesez) Graff, Gerald. (1973). "The myth of the Postmodernist breakthrough". TriQuarterly. Vol. 26, 383–417 or..
  2. ↑ (Ingelesez) Graff, Gerald. (1975). "Babbitt at the abyss: The social context of postmodern American fiction". TriQuarterly. Vol. 33, 307–337 or..
  3. ↑ (Ingelesez) Childs, Peter. (2000). Modernism. Routledge, 17 or. ISBN 0-415-19647-7..
  4. ↑ (Ingelesez) Pericles, Lewis. (2000). Modernism, Nationalism, and the Novel. Cambridge University Press, 38–39 or..
  5. ↑ (Ingelesez) Gardner, Helen; de la Croix, Horst; Tansey, Richard G.; Kirkpatrick, Diane. (1991). Gardner's Art through the Ages. San Diego, CA: Harcourt Brace Jovanovich, 953 or. ISBN 0-15-503770-6..
  6. ↑ (Ingelesez) Morris, Dickstein. (1997). "An Outsider to His Own Life". Anthony Mellors, Late modernist poetics: From Pound to Prynne.. Books, The New York Times.
  7. ↑ (Ingelesez) "Postmodernism: definition of postmodernism". Oxford dictionary (American English) (US) – via oxforddictionaries.com..
  8. ↑ (Ingelesez) Reichl, Ruth. (1989). American Heritage Dictionary's definition of "postmodern". Cook's.
  9. ↑ (Ingelesez) Mura, Andrea. (2012). "The Symbolic Function of Transmodernity". Language and Psychoanalysis. 1 (1), 68–87 or. ISBN doi:10.7565/landp.2012.0005..
  10. ↑ (Ingelesez) Everdell, William. (1997). The First Moderns: Profiles in the Origins of Twentieth Century Thought,. University of Chicago Press ISBN 0-226-22480-5..
  11. ↑ (Ingelesez) Bar-On, Tamir. (2007). Where have all the fascists gone?. Ashgate Publishing, Ltd ISBN 9780754671541..
  12. ↑ (Ingelesez) Berman, Marshall. (1982). All That Is Solid Melts Into Air: The Experience of Modernity. London: Penguin ISBN 0-14-010962-5..
  13. ↑ (Ingelesez) "J.M.W. Turner". Encyclopædia Britannica.
  14. ↑ a b (Ingelesez) Wynne-Davies, Marion. (1990). The Bloomsbury Guide to English Literature. New York, NY: Prentice Hall.
  15. ↑ (Ingelesez) Greenberg, Clement. (1980). "Modern and Postmodern". Arts. William Dobell Memorial Lecture, Sydney, Australia.
  16. ↑ a b (Ingelesez) "Søren Kierkegaard". Stanford Encyclopedia of Philosophy. Metaphysics Research Lab. Stanford University.
  17. ↑ (Ingelesez) Collinson, Diané. (1987). Fifty Major Philosophers: A reference guide. London, UK: Routledge..
  18. ↑ (Ingelesez) Hylton, Stuart. (2007). The Grand Experiment: The birth of the Railway Age, 1820–1845. Ian Allan Publishing.
  19. ↑ (Ingelesez) R.V.J. Butt. (1995). The Directory of Railway Stations. Yeovil: Patrick Stephens, 180 or..
  20. ↑ (Ingelesez) "The Great Northern Railway: Kings Cross Station". NER Encyclopedia.
  21. ↑ (Ingelesez) Hubbard, Geoffrey. (1965). Cooke, and Wheatstone, and the Invention of the Electric Telegraph. London, UK: Routledge & Kegan Paul, 78 or..
  22. ↑ (Ingelesez) Bartky, Ian R. (1989). "The adoption of standard time". Technology and Culture. 30 (1), 25–56 or. ISBN doi:10.2307/3105430. JSTOR 3105430..
  23. ↑ (Ingelesez) The Norton Anthology of English Literature. Vol. 2 (7th ed.). New York, NY: Norton, 1051–1052 or..
  24. ↑ (Ingelesez) Greenberg, Clement. (1980). "Modern and Postmodern". Arts. William Dobell Memorial Lecture, Sydney, Australia, 54, no. 6..
  25. ↑ (Ingelesez) Gooding-Williams, Robert. (1987). "Nietzsche's Pursuit of Modernism". New German Critique, No. 41, Special Issue on the Critiques of the Enlightenment, 95–108 or..
  26. ↑ (Ingelesez) T. S. Eliot. (1919). "Tradition and the individual talent". Selected Essays. Faber & Faber.
  27. ↑ (Ingelesez) Mitchell, Donald,. (2005). Gustav Mahler: The Wunderhorn Years: Chronicles and Commentaries. Rochester, NY: Boydell Press.
  28. ↑ (Ingelesez) Neighbour, O.W. (2001). "Schoenberg, Arnold (1874 - 1951). Grove Music Online - oi". ISBN doi:10.1093/gmo/9781561592630.article.25024..
  29. ↑ (Ingelesez) Irr, Caren. (2001). "A Gendered Collision: Sentimentalism and Modernism in Dorothy Parker's Poetry and Fiction". American Literature, Volume 73, Number 4, 880–881 or..
  30. ↑ (Ingelesez) Lewis, Helena. (11990). Dada Turns Red. A history of the uneasy relations between Surrealists and Communists from the 1920s through the 1950s.. University of Edinburgh Press.
  31. ↑ (Ingelesez) Griffiths, Paul. (2002). "Modernism". The Oxford Companion to Music. Oxford University Press.
  32. ↑ (Ingelesez) Eco, Umberto. (1990). Interpreting Serials. The limits of interpretation, 83–100 or..
  33. ↑ (Ingelesez) The Hutchinson Encyclopedia. Millennium Edition, Helicon.
  34. ↑ (Ingelesez) Nochlin, Linda,. (2006). Women Artists at the Millennium. MIT Press.
  35. ↑ (Ingelesez) Beckett, Jane; Russell, Fiona. (2003). Henry Moore: Space, Sculpture, Politics.. Burlington, Vermont: Ashgate, 221 or..
  36. ↑ (Ingelesez) Illinois Sesquicentennial Commission. (1967). "Nuclear Energy sculpture". Illinois; Guide & Gazetteer. University of Virginia; Rand-McNally, 199 or..
  37. ↑ (Ingelesez) Aldrich, Larry. (1969). "Young Lyrical Painters". Art in America, v. 57, n. 6, 104–113 or..
  38. ↑ (Ingelesez) Piper, David. (2000). The Illustrated History of Art. , 486-487 or. ISBN 0-7537-0179-0..
  39. ↑ (Ingelesez) Foster, Hal. (1996). The Return of the Real: The Avant-garde at the End of the Century. MIT Press, 44–53 or. ISBN 0-262-56107-7..
  40. ↑ (Ingelesez) "Notes on The Theatre of Eternal Music and The Tortoise, His Dreams and Journeys" (original PDF file webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140331015833/http://www.melafoundation.org/theatre.pdf ). Mela Foundation, www.melafoundation.org—Historical account and musical essay where Young explains why he considers himself the originator of the style vs. Tony Conrad and John Cale.
  41. ↑ (Ingelesez) Douglas, Sarah. (2007). Movers and Shakers. New York, "Leaving C&M", Art+Auction, V.XXXNo7.
  42. ↑ (Ingelesez) Adamowicz, Elza. (1998). Surrealist Collage in Text and Image: Dissecting the Exquisite Corpse. Cambridge University Press ISBN 0-521-59204-6..
  43. ↑ (Ingelesez) 'Fountain'. Marcel Duchamp: Summary - - Tate". Tate..
  44. ↑ (Ingelesez) Finkel, Jori. (2008). "Happenings Are Happening Again". The New York Times.
  45. ↑ (Ingelesez) Ihab Hassan. (2003). Lawrence E. Cahoone, From Modernism to Postmodernism: An Anthology. Blackwell Publishing, 13 or. ISBN 0-631-23213-3..
  46. ↑ a b (Ingelesez) Huyssen, Andreas. (1995). Twilight Memories: Marking Time in a Culture of Amnesia. Routledge, 1995, 196 or. ISBN 0-415-90934-1..
  47. ↑ (Ingelesez) Tyle, William J. (2008). Modanizumu: Modernist Fiction from Japan, 1913–1938. University of Hawai'i Press.
  48. ↑ (Ingelesez) Kalliney, Peter. "Modernism, African Literature, and the Cold War". .
  49. ↑ (Ingelesez) Griffiths, Paul. (2004). "Postmodernism". The Penguin Companion to Classical Music, London.
  50. ↑ (Ingelesez) Reichl, Ruth. (1989). American Heritage Dictionary's definition of the postmodern. Cook's.
  51. ↑ (Ingelesez) Ivanov, Sergei V.. Unknown Socialist Realism. The Leningrad School, 28–29 or. ISBN 978-5-901724-21-7..
  52. ↑ (Ingelesez) Kühnel, Anita. "Entartete Kunst". Grove Art Online, MoMA website.
  53. ↑ (Ingelesez) "Cognition, Constraints, and Conceptual Blends in Modernist Music". The Pleasure of Modernist Music.
  54. ↑ (Ingelesez) Sass, Louis A. (1992). Madness and Modernism: Insanity in the Light of Modern Art, Literature, and Thought. New York: Basic Books ISBN 1-58046-143-3..
  55. ↑ (Ingelesez) Ulaby, Neda. (2011). "Out Of This World: Designs Of The Space Age". NPR.org.
  56. ↑ (Ingelesez) Novak, Matt. (2012). "Googie: Architecture of the Space Age". The futurist design movement that divided critics and and swept the nation with space age coffee shops. Smithsonian Magazine.
  57. ↑ (Ingelesez) Jack, Ian. (2009). "Set in Stone". The Guardian. London.

Ikus gainera aldatu

(Ingelesez) Teosofia eta arte bisualak

Kanpo estekak aldatu

(Ingelesez) Modernismoaren Laborategia, Yale Unibertsitatea

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Modernismo_(filosofia)&oldid=9668896"(e)tik eskuratuta