Moby-Dick
Moby-Dick[Oh. 1] edota Balea (ingelesez The Whale) 1851an Herman Melville estatubatuar idazle eta eleberrigileak argitaratuako abenturazko eleberri bat da. Liburua Ismael marinelaren narrazioa da, Pequod baleontziko kapitain Ahab kapitainaren bilaketa obsesiboarena, Moby Dicken aurkako mendekua hartzeko, hau da, ontziko aurreko bidaian Ahabi hanka belaun parean kendu zion kaxalote zuri erraldoiaren aurkako mendekua. Amerikar Errenazimentuko literaturari egindako ekarpena, Moby-Dick kritika oso ezberdinak jaso zituen argitaratzerakoan, porrot komertziala izan zen eta 1891n egilea hil zenean deskatalogatuta zegoen. "Nobela Amerikar Handia" bezala duen ospea ez zen XX. mendera arte finkatu, bere egilearen jaiotzaren mendeurrenaren ondoren. William Faulknerrek liburua berak idaztea gustatuko zitzaiola esan zuen, eta H. Lawrencek "munduko libururik bitxi eta zoragarrienetako bat" eta "inoiz idatzitako itsasoko libururik handiena" zela esan zuen[1]. Bere hasierako esaldia, "Dei nazazu Ismael", munduko literaturako ospetsuenetako bat da[2].
| Moby-Dick | |
|---|---|
 Moby-Dick eleberriaren lehen estatubatuar argitalpenaren azala. | |
| Datuak | |
| Idazlea | Herman Melville ([noiz idatzi zuen egileak]) |
| Argitaratze-data | 1851ko urriaren 18a (Erresuma Batua) 1851ko azaroaren 14a (AEB) |
| Generoa | abentura, epika |
| Jatorrizko izenburua | Moby-Dick eta Moby Dick |
| Argitaletxea | Richard Bentley |
| Herrialdea | Ameriketako Estatu Batuak |
| Orrialdeak | 635 (lehen estatubatuar argitalpena) |
Melville Moby-Dick idazten hasi zen 1850eko otsailean, eta 18 hilabete geroago amaitu zuen, aurreikusi baino urtebete gehiago. Melville 1841etik 1844ra marinel arrunt gisa izandako esperientzian oinarritu zen, baleazaleetan hainbat urte barne, eta baleen literaturaren irakurketa zabal batean. Balea zuria Mocha Dick balea albinoan inspiratuta dago, oso zaila zena harrapatzen, eta liburuaren amaiera Essex baleontziaren 1820ko hondoratzean oinarritzen da. Baleen ehizaren eta balearen olioa ateratzearen deskribapen zehatz eta errealistak, bai eta itsasontzian kulturalki anitza den eskifaia baten arteko bizitza ere, klase sozial, estatus, ona, gaizkia eta Jainkoaren existentxiaren inguruko gaiekin nahasten dira. Liburuaren eragin literarioek Shakespeare eta Biblia barne hartzen dituzte. Prosa narratiboaz gain, Melvillek estilo eta baliabide literarioak erabiltzen ditu, hala nola abestiak, poesia eta katalogoak, adierazpen eszenikoak, solilokioak eta Shakespeareren akotazioak. 1850eko abuztuan, eskuizkribua agian erdi amaituta zegoela, Nathaniel Hawthorne ezagutu zuen, eta biziki txundituta geratu zen bere Mosses from an Old Manse lanarekin, Shakespearerekin konparatu baitzuen bere anbizio kosmikoetan. Baliteke topaketa honek Moby-Dick berrikusi eta sakontzeko inspiratu izana, Hawthorneri eskainia baitago, "Bere jeinuari diodan miresmenaren erakusgarri".
Liburua 1851ko urrian argitaratu zen lehen aldiz (hiru liburukitan) The Whale gisa Londresen, eta behin betiko izenburuarekin, Moby-Dick, or, The Whale, liburuki bakarreko edizio batean New Yorken azaroan. Londresko editoreak, Richard Bentleyk, pasarte delikatuak zentsuratu edo aldatu zituen; Melvillek ere berrikuspenak egin zituen, New Yorkeko ediziorako izenburuaren azken orduko aldaketa barne. Balea, ordea, "Moby Dick" bezala agertzen da bi edizioetako testuan, gidoirik gabe. Kritikari britainiarrak neurri handi batean aldekoak izan ziren, nahiz eta batzuek argudiatu zuten istorioa itsasontziarekin hil zen narratzaile batek kontatua ematen zuela, edizio britainiarrak ez baitzuen Ismaelen biziraupena kontatzen duen epilogorik. Kritikari estatubatuarrak aurka izan ziren, oro har[3].
Argumentua aldatu
Eleberria XIX. mendean Ingalaterra Berrian girotua dago, eta pertsonaia nagusiaren ikuspuntutik kontatua da, hau bere oroitzapenak idazten ari balitz bezala. Narrazioan zehar, ontziko gertakari esanguratsuez gain balea-ehiztarien eguneroko bizitza eta pertsonaiaren pentsamentu eta iritziak tartekatzen dira.
Liburua narratzailearen esaldi ospetsu honekin hasten da: Dei nazazue Ismael (jatorrizko ingelesez: "Call me Ishmael"). Narratzailea merkataritza-ontzietan zaildutako Ismael izeneko marinel gazte bat da, zeinak bere hurrengo bidaia baleontzi batean izango dela erabaki duen. Era berean bere itsas bidaia Massachusettseko Nantucket uharte eta bale-industriaren kokaleku eta portu garrantzitsuan hasi behar duela erabaki du.
Bere helburura edo abenturaren abiapuntura iritsi aurretik, Queequeg polinesiar arpoilari trebearen lagun egiten da, eta biek baleontzi berean itsasoratzea adosten dute. Biek ere Pequod baleontziko eskifaian izen emango dute, herrialde zein arraza ugaritako gizonez osatutako eskifaia; hain zuzen ere, baleontziko arpoilariak Queequeg polinesiar "gizajalea", Tashtego amerindiarra eta Daggoo "beltz basatia" dira.
Pequod baleontzia Ahab kapitain zorrotz eta gupidagabearen agindupean dago, kaxalote masail-hezurrez eginiriko hanka duen itsasgizon trebea. Handik gutxira, Ahab kapitainak eskifaiari itsas bidaiaren helburu nagusia zein den adieraziko dio: berezko balea-ehizaz gain, kapitainaren obsesioa Moby-Dick kaxalote zuria hiltzea da, balea zuri erraldoi hark kapitaina hanka-bakar laga eta haren atzetik abiatu ziren baleontzi guztiak banan-banan suntsitu eta irentsi baizituen.
Interpretazioak aldatu
Moby-Dick sinbolismo handiko obra da. Alegoria eta epika arrastoak ikusi dituzte literaturzaleek Melvilleren lanean. Jerarkia,fedea, mendekua, idealismoa, obsesioa, arrazismoa eta beste hainbat gai ageri dira bertan.
Mundu guztiko mariñelek tripulatzen duten ontzia da Pequod, eta askok gizarte osoaren irudikapentzat hartu dute. Kapitainaren obsesioak, erlijioa eta mendekuari buruzko haren adierazpenek eta balea zuriaren esanahia aztergai izan dituzte kritikariek denbora luzez.
Queer irakurketa aldatu
Ismaelen portaera eta narrazioetan, arau hetero-normatiboetatik kanpoko pasarteak daudela nabarmendu izan dute zenbait kritikarik, Ana Morales euskal idazleak kasu[4]. Pasarte hauek edizio laburtuetan eta gaztetxoentzako edizioetan kendu egin izan dituzte. Ez dira agertzen ezta ere Kaxildo Alkortaren euskarazko edizio laburtuan.
Euskarazko itzulpena aldatu
Moby-Dick munduko hainbat hizkuntzatara itzuli izan da. Euskaraz edizio laburtua, irakurketa errazekoa, argitaratu zen 1977an, Gero-Mensajeros argitalatxearen Kimuak sailean. Kaxildo Alkortak egin zuen itzulpena eta, besteak beste, itsasoko termino askoren argitze-oharrak zeuzkan, baita grafikoren bat ere itsasontziaren parteak izendatzeko[5].
2011. urtean Ana Moralesek hiru kapitulu euskaratu zituen Xerezaderen Artxiboa literatur podcastean irakurtzeko[4].
Zinema aldatu
Eleberri honetan oinarritutako film ugari egin dira, zeinetatik nabarmenera 1956an John Huston estatubatu zinema zuzendariak zuzendu eta Gregory Peck aktoreak anteztutako Moby Dick filma den. Gainerako eleberri honen zinemaratze ezagunenak honako hauek izan dira:
- 1926an John Barrymore aktoreak anteztutako The Sea Beast (Itsasoko Piztia) film mutua.
- 1930an aktore berak anteztutako Moby Dick filma estreinatu zen.
- 1956an John Huston estatubatu zinema zuzendariak zuzendu, Gregory Peck aktoreak Ahab kapitaina anteztu eta Ray Bradbury idazleak gidoia idatzitako Moby Dick filma. Azpidatziak daude euskaraz film honetarako, Kaxildo Alkortaren itzulpena onarri dutenak[5].
- New Yorkeko West Enden eleberrian oinarritutako Moby Dick! musikala aurkeztu zen.
- 1998an eleberrian oinarrituta eta Patrick Stewart aktoreak Ahab kapitaina antzeztu zuen telefilma filmatu zen.
- 2003 eta 2007an Philippe Ramos frantziar zinemagileak Capitaine Achab (Ahab kapitaina) izeneko film batean eleberrian egokitzapen pertsonala egin zuen. Drama film honek, zenbait ataletan banatuta, Ahab kapitaina protagonistaren istorioa kontatzen du hura ezagutu zutenen ahotik, eta Ahab kapitaina eta Moby-Dick balearen arteko topaketan amaitzen da.
Iruditegia aldatu
-
Ahab kapitaina eta Moby-Dick balea. -
Moby-Dick balea. -
Queequeg.
Oharrak aldatu
- ↑ Ingelesezko lehen edizioan "Moby-Dick" ageri bada ere, ondorengoetan marratxorik gabe ageri da. Baleari erreferentzia egitean ere "Moby Dick" da erabiltzen den forma.
Erreferentziak aldatu
- ↑ Lawrence, D. H.. (1977). Studies in classic American literature. ISBN 0-14-018377-9. PMC 2985589. (Noiz kontsultatua: 2022-02-18).
- ↑ Buell, Lawrence. (2014). The dream of the great American novel. ISBN 978-0-674-72632-1. PMC 871257583. (Noiz kontsultatua: 2022-02-18).
- ↑ Melville, Herman. (2002). Moby-Dick. (Second edition. argitaraldia) ISBN 0-393-97283-6. PMC 47183528. (Noiz kontsultatua: 2022-02-18).
- ↑ a b «QUEER MOBY DICK» Xerezaderen Artxiboa (Noiz kontsultatua: 2019-06-03).
- ↑ a b Luistxo. «Moby Dick» AZpiTituluak.eus (Noiz kontsultatua: 2019-06-03).
