Maoriera
Maoriera[1] (maorieraz: te reo Māori, ˈmaːɔɾi, tɛ ˈɾɛɔ ˈmaːɔɾi ahoskatua) Zeelanda Berriko (maorieraz: Aotearoa) hizkuntza ofiziala da, ingelesarekin batera. Maori etniakoen mintzaira da.
| Maoriera | |
|---|---|
| Reo Māori | |
 | |
| Datu orokorrak | |
| Lurralde eremua | Zeelanda Berria |
| Hiztunak | 100.000–160.000 inguru |
| Rankinga | Ez 100 mintzatuenen artean |
| Ofizialtasuna | Zeelanda Berria |
| Eskualdea | Polinesia |
| UNESCO sailkapena | 2 zaurgarria |
| Araugilea | Maoriera Batzordea (Te Taura Whiri i te Reo Māori) |
| Hizkuntza familia | |
|
giza hizkuntza austronesiar hizkuntzak Malaysiar-polinesiar hizkuntzak Nuclear Malayo-Polynesian languages  Central-Eastern Malayo-Polynesian Ekialdeko malayo-polinesiar hizkuntzak Ozeaniar hizkuntzak Central–Eastern Oceanic languages Central Pacific languages Polynesian languages Tahitic languages | |
| Informazio filologikoa | |
| Hizkuntza-tipologia | hizkuntza isolatzailea eta aditza-subjektua-objektua |
| Alfabetoa |
latindar alfabetoa eta Māori writing system |
| Hizkuntza kodeak | |
| ISO 639-1 |
mi |
| ISO 639-2 |
mao mri |
| ISO 639-3 |
mri |
| Ethnologue |
mri |
| Glottolog |
maor1246 |
| Wikipedia |
mi |
Hala ere, hizkuntza gutxitua da eta, etorkizunera begira, egoera ez da ona. Gutxi gorabehera, 150.000 hiztun dagoela kalkulatzen da (zeelandaberritar guztien % 3,75 eta maorien % 14 inguru). Egun, hiztun gehienak Ipar Uharteko iparralde eta ekialdeko eremuetan bizi dira, Northland eta Gisborneko eskualdeetan zehazki.
Polinesiar jatorrikoa da eta senidetzat ditu beste hiru hizkuntza: rarotongan (Cook Uharteak), tahitiera eta hawaiiera.
HistoriaAldatu
- Maoriera Zeelanda Berrira Polinesiako biztanle batzuek eraman zuten, ziur aski Tahititik hara joandakoek, orain dela 600-800 urte.
- 1814an, misiolari batzuk saiatu ziren, lehenengo aldiz, maoriera alfabeto erromatarrez idazten.
- 1840an, Waitangiko ituna sinatu zuten. Orduan, Zeelanda Berriko hizkuntza nagusia zen artean.
- 1842an, lehenengo egunkaria argitaratu zuten.
- 1850eko hamarkada inguruan hasi zen haren gutxitze prozesua, Erresuma Batutik joandako pertsonen hizkuntza nagusituz joan zen bitartean, ingelesa alegia. 1858an 56.000 maori inguru erroldatu zituzten.
- 1860ko hamarkadatik, eskolan maoriera erabiltzea debekatzen hasi ziren; horren ondorioz, hizkuntzaren prestigioa murriztu egin zen.1867an, berriz, Native Schools Act dekretua kaleratu zuten.
- 1920 inguruan, Sir Āpirana Ngata hasi zitzaien maori komunitateei ohartarazten hizkuntzaren erabileraren garrantziari buruz.
- 1930eko hamarkadan, maori gehienek artean egiten zuten maorieraz.
- 1940ko hamarkadan hasi zen hirietarako emigrazio handia. Hortik aurrera hiztun galera izugarria izan zen.
- 1961ean, Hunn Report delako txostenak maoriera jo zuen maorien bizimoduaren aztarna edo erlikiatzat.
- 1970eko hamarkadaren hasieran, hiriguneetako talde batzuek (Ngā Tamatoa eta Te Reo Māori Society) ekin zioten hizkuntzaren biziberritzeari.
- 1975 inguruan, inkesta batek azaldu zuen maorien % 20k (70.000 pertsona, gehienak adinekoak) bakarrik hitz egin zezaketela jariotasunez. Urte hartan, Ngāti Raukawa, NgātiToa eta Te Āti Awa taldeek hasi zuten Whakatipuranga Rua Mano hizkuntza ekimena.
- 1978an, Rūātoki School delakoa lehendabiziko eskola elebiduna bilakatu zen.
- 1980ko hamarkadan hasi ziren lehenengo irrati emisioak: Te Upoko o te Ika eta Radio Ngāti Porou.
- 1986an, 50.000 hiztun kalkulatu zituzten, maorien % 12.
- 1987an, Māori Language Act dekretuaren bidez, maorierak estatus ofiziala lortu zuten. Te Taura Whiri i te Reo Māori eta Te Kōhanga Reo National Trust erakundeak sortu zituzten.
- 1993an, Te Māngai Pāho hedabideetako agentzia sortu zuten. Ordurako, tokian tokiko 20 irratik emititzen zuten herrialde osoan.
- 1995an, He Taonga Te Reo, hizkuntzaren urtea, ospatu zuten.
- 1997an kalkulatzen zen 13.000 haurrek, 32.000 ikaslek ertaineko zikloetan eta beste 55.000 heldu inguruk maoriera ikasten zutela.
- 2001ean, Health of the Māori Language Survey inkestak 136.700 hiztun kalkulatu zituen guztira.
- 2003an egin zituzten 7th Polynesian Languages Forum – Te Reo i te Whenua Tipu jardunaldiak, Wellingtonen.
- 2004ko martxotik Māori Television hasi zen emititzen, ele bitan.