Lankide:Lasterketak/Proba orria

Heriotzaren hautematea antzinako ErromanErromatarrek, beste gizarte batzuetako banakoek bezala, zendu baten oroimena hil ondoren irautea nahi zuten, eta hura gordetzeko modurik onena zen arbasoekiko kultuaren bidez egitea. Horretarako, Errepublika garaitik familia aberatsenek mausoleoak eraiki zituzten, eta bertan, urtean behin baino gehiagotan, haien gertukoek libazioak egiten zituzten gizarte-ohitura betetzeko.

Hori zen familia zabalak Erroman hainbesteko garrantzia izateko arrazoietako bat, baita esklaboak eta libertoak bertako kideak izateraino ere. Horiei mausoleo familiarren barruan lurperatze-tokiak eman ohi zizkieten, pater familiasen lerro zuzena desagertuz gero, esklabo batek haien oroimena gorde zezan.

Hilobi baten hilarria. Kapitolioko Museoak

Oinaze eta doluaren adierazpena

Zendu batengatik publikoki mina adieraztea eztabaidatua zen antzinako Erroman, egoera horretan oinazearen eta doluaren kontzeptuak nahasten zirelako.

Izan ere, erromatarren ustez, oinazea emoziozko kontrolatu gabeko erreakzio bat zen lagun edo senide baten galeragatik, eta, bakarrik gizabanakoen eremu pribatuan gertatu behar zen, bestela, gehiegizko minaren adierazpenek, keinuek, negar kontsolaezinek eta gezurrezko malkoek eszena ikuskizun publiko bihur zezaketen. Dolua, ostera, jendearen aurrean adieraztea guztiz onartua zen, konbentzionalismo sozialtzat hartzen zelako.

Haurren dolu-aldiaren iraupenari zegokionez, Plutarkok adierazi zuen Numak, Erromako lehen erregeak, haurrek hiltzean zuten adinaren arabera erregulatu zuela: hiru urtetik beherakoentzat ez zen beharrezkoa inolako dolurik egitea, baina adin horretatik gorakoentzat bizi izandako urte bakoitzeko hilabete bat gorde behar zen , gehienez jota hamar hilabete, hori baitzen edozein dolu-motatarako eperik luzeena. Alargunei zegokienez, dolu-aldiko hamar hilabeteak amaitu bezain laster ezkontzeko eskatzen zieten, baina denbora hori baino lehen ezkontzekotan, sakrifizio gisa behi bat eta txahal bat eskaini behar zituzten. Plutarkoren osteko mende erdi bat geroago, Paulok baieztatzen zuen Erromako luto-adierazpenak antzineko ezaugarri berberak zituela.

Zizeronek, filosofo estoikoen antzera, atsekabea grina gisa (agritudo) sailkatu zuen, eta hori kezkagarria zen dekadentzia, tortura, oinazea eta gaitzespena suposatzen zuelako, arima urratu, irentsi eta erabat suntsitu arte. Egia esan, Zizeronek bere esperientziatik hitz egiten zuen bere alaba Tulia erditze batean galdu zuelako. Egoera mingots hartatik irteteko, sendagaiak eta beste erremedio batzuk erabili zituen, eta Tuliaren heriotzatik urtebete igaro ondoren, Zizeronek filosofiari eskerrak ematen zizkion, bere antsietatea arindu zuelako eta Fortunaren erasoen kontrako baliabideak eman zizkiolako.

Antzinako munduan bezala, haurren heriotza-tasa altua zen Erroman, eta, Tuliaren kasua bezala, ez zen batere arraroa emakume asko hiltzea haurdunaldian, erditzean edo puerperiko konplikazioen ondorioz. Honela, Aquincum hiriko epitafio batean agertzen da Veturia izeneko emakume bat ezkondu zela 11 urte zituelarik, eta 16 urte geroago hil zenean, bere 6 semeetatik bat bakarrik bizi zela.

Plinio Gazteak horrelako heriotzak tragediatzat hartu zituen bere lagun Helvidiori zuzendutako gutun batean, zeinak bere bi alabak ere galdu baitzituen erditze banatan. Plinio, emakumeez gain, senar minduengatik ere penatu zen. Beste adibide esanguratsu bat izan zen, Suetonioren arabera, Tiberiok bere seme Drusoren heriotzan izan zuen jarrera. Enperadoreak ez zuen aparteko minik adierazi, eta, hiletaren ondoren, errutinara itzuli zen, eta bere semearengatik dolu luze bat debekatu zuen.

Beharbada, haurren heriotza-tasa handia izateagatik, jaioberria ez zen familiako kidetzat hartzen dies lustricus deiturikora arte. Data hori jaio eta gero, zortzigarren egunean ezarri zen neskatoentzat, eta bederatzigarrenean mutikoentzat. Hori zela eta, familia erromatarrak saiatzen ziren jaioberriekin lotura esturik ez sortzen, eta gizarteak ere haur baten heriotza garrantzirik gabekotzat hartzen zuenez, uste zen dolua desegokia zela.

Plutarkok, aurrekoen iritzi berekoa izanik, kontsolamendu gutun bat idatzi zion bere emazteari, non erromatar legeak eta arbasoen tradizioak aipatzen baitzizkion, haur baten gorpuari ez ziola beila egin behar adierazteko, ezta libazioak, sakrifizioak edo bestelako zeremoniak egin ere, helduaroan hildakoei egiten zitzaien moduan. Arrazoia zen umeen bizitza hain laburra zen, ezen artean ez baitzioten lurrari atxikimendurik hartu. Gainera, erromatar legeek debekatzen zuten arima haiengatik negar egitea, berehala egoera hobe eta jainkotiarrago batera pasako zirenak.

Hala ere, Erromako hilobietan epitafio ugari aurkitu dira, gurasoen mina adin txikiko umeengatik erakutsiz. Adibidez, Iunia Prócula izena agertzen den hilarria, bere gurasoak doluz utzi zituena (Miseros patrem et matrem in luctu reliquit). Neskatoa hil zen 8 urte, 11 hilabete eta 5 egun zituelarik. Sentimendu berekoa Plinio Gaztea zen, lagun bati kontsolamendu gutun bat idatzi zionean bere 13 urteko alabaren heriotzagatik.

Heriotzak eragindako kutsadura

Bestalde, erlijio eta higiene kontuetan oinarrituz, erromatarrek uste zuten heriotzak kutsadura eragin zezakeela. Horrela, berarekin zuzeneko edo zeharkako kontaktua izan zuten guztiak kutsatuko zituen. Zenbait profesional, hala nola hileta-ponpetako langileak, borreroak edo gladiadoreak, berarekin harreman zuzena izateagatik bizitza osorako ezpurutzat hartuta ziren, eta haien zerbitzuak gizartearentzat beharrezkoak izan arren, Erromako harresietatik (pomeriumetik) kanpo bizi behar zuten.

Heriotzak eragindako kutsadurari buruzko kontzeptu erromatarra greziarrek zutenaren antzekoa zen, baina, latinoentzat higiene-kontsiderazioek osagai erlijiosoek baino garrantzi handiagoa izan zuten. Hamabi tauletako legeak (K.a. 451-449), hildakoen tratamenduez ari zirenak, Solonen legeekin estuki lotuta zeuden. Erromatar gizarteak irmoki uste zuen familiako kide bat hiltzen zenean, bere senide guztiak dolu-aldi osoan kutsatzen zirela, eta aldi hori arazte-prozesu baten bidez baino ez zela amaitzen. Pertsona bat hiltzen zenean, haren familia eta etxea funesta edo funestata bihurtzen ziren. Heriotza prepubertarioek, lehen ikusi dogun moduan, uste zen ez zutela kutsadurarik eragiten, haur txikiak ez zirelako familiako edo komunitateko kide osotzat hartzen.

Hildakoarekin hurrengo protokolo hau jarraitzen zen: haren begiak ixten zitzaion, bere izenez deitzen zioten (conclamatio) eta, gorpua garbitu ondoren, toga batez janzten zioten. Ondoren, hilotza etzanda kokatzen zuten, oinak etxeko aterantz zituztela, adierazteko bizitza utzia zuela. Nahigabeko kutsadurak saihesteko, bederatzi egunez jendaurrean adierazten zen etxean heriotza bat gertatu zela, eta horretarako altzifre-adar bat ipintzen zen sarreran. Hileta-desfileak iruten zuen bitartean, txirulak eta adarrak jotzen zituzten jendeari abisua emateko. Senideek ilea errautsez estaltzeaz gain, doluz jantzi behar ziren toga sordida deiturikoarekin. Gainera, denbora horrek irauten zuen bitartean, barau egin behar zuten eta ez zitzaien zilegi bainuak hartzea edo gorputz-garbiketarik egitea.

Heriotzaz kutsatutakoek ezin zuten eskaintzarik edo sakrifiziorik egin, ezta kargu publikorik bete ere. Garrantzitsua zen, beraz, buruzagi espiritual eta zerbitzari publikoentzat bereziki, hilotzekin kontakturik ez izatea. Izan ere, kutsadura ukipenaren bidez gerta zitekeelako edo hileta-prozesio batekin kasualitatez topo egiteagatik.

Ehorzketatik bederatzi egunera, senideek nouendialis izenekoa ospatzen zuten hilobian bazkari batekin. Zeremonia horrek amaiera ematen zion dolu-aldiari (feriae denicales) eta familiaren funestusen egoera ezabatzen zen. Urtean zehar, senideek hildakoen hilobira bisitak egiten zituzten, eta bertan, opariak eta elikagaiak eramaten zituzten zenduaren oroimenez ospatzeko. Topaketa horiek egutegian publikoki adierazitako egunetan egiten ziren: hildakoaren urtebetetzean, haren heriotzaren edo hiletaren urteurrenean.

Harantzagoko bizitza

Geroko bizitza baten existentziari buruzko erromatar ideia greziar mitologian eta filosofian oinarritzen zen. Virgiliok eguneratu zuen Eneidan sinesmen mitologikoa. Ohitura zen hildakoaren ahoan txanpon bat jartzea Karonte ontzigileari ordaintzeko, hildakoei Estigia ibaia zeharkatzen laguntzen baitzien, lurpeko mundura sar zitezen. Bestela, arimak ehun urtez ibili beharko zuen noraezean, Karontek doan eraman nahi zuen arte.

Zizeronek, bere garaikide askok bezala, hilezkortasunean sinesten zuen, argudio platonikoetan, ohituretan eta gizon ospetsuen praktiketan oinarriturik. Hiritar arruntek ere sinesten zuten ondorengoko bizitzan, baina doktrina ofizialik ezean, ez zegoen adostasunik heriotza eta gero arima leku hobera edo okerragora igarotzen ote zen. Behartsuenek ere klase aberatsenen hilezkortasun-gogo berak zituzten, baina haien baliabide ekonomiko eskasak zirela eta, asmo hori ezin zuten euren hilobi xumeetan islatu. Aberatsek, berriz, hileta-monumentuak eraiki zituzten, hildakoaren eta haren familien oroimena gordetzeko.

Ildo horretan, hileta-epigrama ugarik erakusten zuten hildakoaren existentziak jarraitzen zuela hilobian, eta hor ere, hildakoek sentitzen zutela estaltzen zien lurraren pisua. Pentsamendu horrek ezinegona sortu zuen bizidunen artean. Izan ere, beren hildakoen gainean jarritako lurrak zapalduak izatearen sentsazioa eman liezaieke. Hilarrietako Sit tibi terra levis esamoldea, beraz, pietas ekintza bihurtu zen.

Zenbait epitafiok kontsolamendua aurkitu zuten heriotzaren ondoko bizitzan, eta horretan berriro elkartzeko itxaropenean; beste batzuek, berriz, heriotza amaieratzat hartzen zuten (Ez nintzen izan, izan nintzen, ez naiz, ez zait axola). Epitafio gehienek, hildakoen izpirituei (Dis Manibus) irekitasun generikoaren formulaz haratago, ez zuten argi ikusten haraindiko nozioak edo arimaren hilezkortasuna.

Hilezkortasunari buruzko zalantzak zalantza, erromatarrentzat oso garrantzitsua zen hileta-erritoak behar bezala egitea, zenduaren arima hildakoen mundura pasa zedin. Hileta minimorik gabe, hildakoaren itzala harrapatuta geratzen zen bizidunen eta hildakoen artean, eta urduri eta mendekari bihurtzen ziren. Egoera horren izaera hain zen larria, non ehorzketa ukatzea noizbehinka zigor modu gisa erabili baitzen.

Lemurak edo larbak jende gaiztoaren arimak ziren, hau da, kriminalenak, edo lurperatu gabeko hilotzenak, indarkeriazko heriotza jasan zutenenak edo bizirik zeudela min egin zutenenak. Gaixotasun fisiko edo mentala pairatu izan zutenak inolako begiramenik gabe lurperatu ohi zituzten, beraz, haien hilobiek gizarte-bazterketaren zantzuak erakusten zituzten, hau da, beren bizitzan izandako estimuak beste mundukoa definitzen zuen, beraz, ez da harritzekoa hildako haiek guztiak larba mendekari edo lemur gisa itzuli nahi izatea, bizidunak aztoratzeko, harik eta haien hezurrek ehorzketa duina jaso arte. Hauetariko bat Kaligularen mamua zen, hil ondoren berehala erraustu eta lurperatu zutena, eta Erromako Lamia lorategien eremuaren inguruan zebilela, harik eta haren hondakinek ehorzketa-erritu egokiak jaso zituzten arte.

Lemuria izeneko jaia egoteak ere bizidunen artean espiritu ezinegonen presentzia aitortzea adierazten zuen. Entitate haiek beren mundura itzultzeko, arazteko eta lasaitzeko maiatzean erritualak egiten ziren. Bestela, arima ibiltari haiek istripuak, izurriteak, uzta txarrak, abortuak, heriotzak, gaixotasunak eta bestelako zoritxarrak eragin zitzaketen.

Silvia Alfayék uste du hilkutxetan eta eskeletoetan txertatuta aurkitu diren iltzeak post mortem erritualekin lotuta daudela, hildakoak beren hilobietatik atera ez zitezen bizidunak izorratzeko. Horrela, hildakoa ahuspez, gorpuaren gainean harriak jartzea, burua moztea eta mutilazioa ere baziren hildakoaren immobilizazioaren beste ekintza batzuk.

Bibliografia

• Carroll, M. (2018). Archaeological and epigraphic evidence for infancy in the Roman world., S. Crawford, G. Shepherd & D.M. Hadley (Ed.), The Oxford Handbook of the Archaeology of Childhood (148-164. or.). Oxford University Press.
• Dixon, S. (1992): The Roman Family, The Johns Hopkins University Press, London
• Cilliers, L.; Retief, F., (2010), Burial customs and the pollution of death in ancient Rome: procedures and paradoxes, Acta Theologica, 128-146 or.
• Emmerson, A. L. C. (2020) Re-examining Roman Death Pollution, Published online by Cambridge University Press.
• De Hemmer A. K. (2018), Mortuary Rituals, The Oxford Handbook of Early Christian Ritual, Oxford University Press.
• Kajava, M. (1998), Visceratio, Arctos Acta Philologica Fennica, Vol. XXXII, 109.131. or. Helsinki.
• Graham, E. J., (2006), The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire, BAR Int. Series 1565. Oxford, Archaeopress.
• Alfayé, S. (2009), Sit tibi terra gravis: magical-religious practices against restless dead in the Ancient World, In: Marco, F., Pina, F., y Remesal, J. (eds.), Formae mortis: el tránsito de la vida a la muerte en las sociedades antiguas, Barcelona, pp. 181-216.
• Kelley, A. (2013), Glorified Daughters: The Glorification of Daughters on Roman Epitaphs, thesis submitted To Kent State University for the Degree of Master of Arts.

Kanpo estekak

• Emmerson, A. L. C. (2020), Re-examining Roman Death Pollution, https://www-cambridge-org.ehu.idm.oclc.org/core/journals/journal-of-roman-studies/article/reexamining-roman-death-pollution/CA6BEB62A35E40EF4E1BF49AEEFA446C
• De Hemmer A. K. (2018), Mortuary Rituals, https://doi.org/10.1093/oxfordhb/9780198747871.001.0001
• Kajava, M. (1998), Visceratio, https://www.academia.edu/2415352/Visceratio
• Graham, E. J., (2006), The burial of the urban poor in Italy in the late Roman Republic and early Empire
• Alfayé, S. (2009), Sit tibi terra gravis: magical-religious practices against restless dead in the Ancient World
• Kelley, A. (2013), Glorified Daughters: The Glorification of Daughters on Roman Epitaphs

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Lasterketak/Proba orria