Wikipedia

Lankide:Andoni Zorrozua/Proba orria

 Artikulu hau eskola ariketa bat da.
Hori dela eta, beharbada hutsuneren batzuk izango dira edukian edo formatuan.
Mesedez, oraindik ez egin ekarpen edo aldaketarik testuan. Bestela, idatzi [[Eztabaida:Txantiloi:Ariane Ensunza artikuluaren eztabaida orrian]].
Artikulu hau, osorik edo zatiren batean, ingelesezko wikipediako «Mathematical economics» artikulutik itzulia izan da. Jatorrizko artikulu hori GFDL edo CC-BY-SA 3.0 lizentzien pean dago. Egileen zerrenda ikusteko, bisita ezazu jatorrizko artikuluaren historia orria.

Ekonomia matematikoa teoriak irudikatzeko eta ekonomiako problemak aztertzeko metodo matematikoen aplikazioa da.

Aplikatutako metodoak mota desberdinetakoak izan daitezke, hala nola, geometria, kalkulu diferentziala eta integrala, diferentzia eta ekuazio diferentzialak, matrizeen aljebra, programazio matematikoa edota beste konputazio-metodo batzuk.[1][2]

Matematikari esker, ekonomialariek proposamen esanguratsuak eta probagarriak osatzeko aukera dute gai zabal eta konplexuei buruz.

Aplikazioen artean ondorengoak aipa daitezke:

  • Optimizazio problemak oreka lortzeko helburuarekin.
  • Analisi estatikoa, zeinean unitate edo sistema ekonomikoa aldaezina bezala modelatzen den.
  • Estatistika konparatiboa, hau da, bi emaitza ekonomikoen alderaketa, parametroren batean aldaketa bat gertatu baino lehen eta aldaketa gertatu ondoren.
  • Analisi dinamikoa, hau da, denboran zehar sistema ekonomiko baten aldaketak jarraitzea.[3][4]

Historia aldatu

Matematikaren erabilera analisi sozial eta ekonomikoan XVII. mendean hasi zen, Ingalaterran eta Alemanian. Era berean, XIX. mendean ekonomia matematikoaren oinarriak ezarri ziren ekonomia klasikoaren sorreraren bidez.[5]

Marginalistak eta ekonomia neoklasikoaren sustraiak aldatu

 
Oreka ekonomikoa ekuazio sistema linear baten soluzio bezala.

Augustin Cournot aldatu

1838an Augustin Cournot matematikako irakasleak tratamendu matematiko bat garatu zuen duopoliorako — bi saltzaileren lehian oinarritzen den merkatu-baldintza.[6] Teoria honi, Researches into the Mathematical Principles of Wealth-en[7] argitaratua dagoena, Cournoten duopolioa deitzen zaio. Honen arabera, baldintza berbera dituzten bi saltzaile oinarritzat hartuz, saltzaile bakoitzak bere ekoizpena aldatuko du bestearen ekoizpenaren arabera eta merkatuko prezioa hornitutako kantitate osoaren arabera zehaztuko da.[8]

Léon Walras aldatu

Walrasek oreka lehiakor orokorraren teoria garatu zuen eta honetarako ingurune ekonomikoaren interes-talde guztiak kontuan hartu zituen, bai produkzioarekin lotuak eta bai kontsumoarekin lotuak. Walrasen arabera, oreka egoeran diru guztia produktu guztiak erosteko erabiliko da eta honela produktuaren merkatu prezioa ezarriko da.

Francis Ysidro Edgeworth aldatu

Edgeworthek elementu matematikoak esplizituki sartu zituen ekonomian, 1881ean argitaratutako Mathematical Psychics: An Essay on the Application of Mathematics to the Moral Sciences[9] lanean. Lan honetan hiru premisa hartu zituen oinarri bezala: pertsona orok bere onura bilatuko du beti, pertsona oro erabilera maximizatzen saiatzen da, eta pertsona orok aukera dauka beste norbaitekin berriro kontratatzeko.[10]

Ekonomia matematiko modernoa aldatu

Kalkulu diferentziala aldatu

Vilfredo Pareto-k mikroekonomia aztertu zuen eragile ekonomikoen erabakiak esleipen jakin batetik onuragarriagoa den beste esleipen batera igarotzeko saiakera bezala. Era berean, Paul Samuelson-ek jakintza arlo honekin lotutako egitura matematikoa garatu zuen 1947an argitaratutako Foundations of Economical Analysis lanarekin.[11]

Eredu linealak aldatu

 
Puntu gorria f(x,y) paraboloidearen puntu maximoa da z ardatzean.

John von Neumann-ek oreka orokorraren eredu mugatuak garatu zituen 1937an. Aurreko bertsioak ez bezala, von Neumannen ereduak ezberdintasun mugak erabiltzen zituen. Brouwer-en puntu finkoaren teorema oinarritzat hartuz, gai izan zen oreka baten existentzia eta berezitasuna frogatzeko.

1936an Wassily Leontief ekonomialari errusiarrak sarrera-irteeraren analisirako bere eredua garatu zuen. Honek aztertu egiten zuen sektore ekonomiko jakin batean eskariaren aldaketak beste sektore baten produkzioan nolako eragina izango zuen.[12]

Optimizazio matematikoa aldatu

Matematiketan optimizazio matematikoa balio bilduma batetik elementu onena hautatzean datza.[13] Eredu sinpleenean optimizazio problema batean funtzio baten maximo eta minimoak aztertzen dira. Honelako optimizazio problemak oso ohikoak dira gaur egungo analisi ekonomikoan, datu enpirikoetan oinarrituz.

Jokoen teoria aldatu

1944an von Neumann eta Oskar Morgenstern-ek garapen handiak egin zituzten metodo funtzional analitikoak analisi ekonomikoan hedatuz. [14]Aurrekoen lana joko-teoria kooperatiboan jarraituz Lloyd S.Shapley, Martin Shubik, Hervé Moulin, Nimrod Megiddo, eta Bezaleg Peleg-ek ikerketa ekonomikoa indartu zuten bai politikan eta bai ekonomian.

John Nash-ek joko ez kooperatiboak aztertu zituen eta hauek XX. mendean zehar garrantzi handia jaso zuten. Honi esker 1994an Ekonomiako Nobel saria jaso zuen Nashek.

Agenteetan oinarritutako ekonomia konputazionala aldatu

Metodo hau 1990eko hamarkadan garatzen hasi zen. Prozesu ekonomikoak sistema dinamiko bezala aztertzen ditu denboran zehar.[15]Honelako modeloek zenbakizko metodoak erabiltzen dituzte ordenagailuzko simulazioetan problema dinamiko konplexuak ebazteko.

Aplikazioa aldatu

Ekonomiaren barnean gero eta garrantzitsuagoak dira metodo eta eredu matematikoak, are gehiago, hauek gero eta konplexuagoak bilakatzen ari dira. Ondorioz, ekonomiaren eta finantzen munduan lan egiten duten langileentzat gero eta garrantzitsuagoak dira matematikak.[16]

Eredu kuantitatiboak ekonomiaren arlo desberdinetan aplikatzen dira eta honela metodologia desberdinak garatu egin dira.

Eredu estokastikoek prozesu estokastikoak hartzen dituzte oinarri bezala. Estatistika eta hipotesiak erabiliz denboran zehar beha daitezkeen parametro edo balio ekonomikoak modelatzen dituzte. Herman Wold eta Jan Tinbergen-ek ekarpen garrantzitsuak egin zituzten jakintza arlo honetan.

Eredu ez estokastikoak guztiz kualitatiboak edo guztiz kuantitatiboak izan daitezke. Egoera ugaritan predikzio ekonomikoek ezin dute zehaztasun handiz esan gertatuko dena, ondorioz predikzio kualitatiboak erabiliko dira merkatuaren joerak aurreikusteko.

Eredu kualitatiboak gutxitan erabiltzen dira zehaztasun txikia dutelako. Hala ere, eredu grafiko batzuetan erabilgarriak izan daitezke.

Kritikak eta defentsak aldatu

Kritikak egin dira ekonomia matematikoaren iragarpen gaitasunaren inguruan. Friedrich Hayek-ek kritikatu egin zuen problema ekonomikoetan ematen diren informazio mugen ondorioz ezin zela eragile ekonomikoen jokaera ongi iragarri.[17]

Bestalde, Paul Samuelsonek ekonomia matematikoa defendatu zuen analisi kuantitatiboak ekarpen kontzeptual oso garrantzitsuak ekarri zituelako ekonomiara, bereziki mikroekonomiara.[18]

Era berean, ekonomialari askok adierazi dute ekonomia matematikoa onartu egin behar dela matematikaren beste arlo batzuk bezala, hala nola, optimizazio matematikoa edo estatistika. Robert M. Solow-ek argudiatzen du ekonomia, gaur egun, jakintza arlo teknikoa dela.[19]

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ (Ingelesez) JEL classification codes. 2022-07-27 (Noiz kontsultatua: 2022-11-29).
  2. ↑ (Ingelesez) Alpha Chiang. 2021-09-29 (Noiz kontsultatua: 2022-11-29).
  3. ↑ «Chiang - Elements of Dynamic Optimization» web.archive.org 2005-02-11 (Noiz kontsultatua: 2022-11-29).
  4. ↑ (Ingelesez) Foundations of Economic Analysis. 2022-02-07 (Noiz kontsultatua: 2022-11-29).
  5. ↑ (Ingelesez) Schumpeter, Joseph A.. (1994). History of Economic Analysis. Oxford University Press ISBN 978-0-19-510559-9. (Noiz kontsultatua: 2022-11-30).
  6. ↑ (Ingelesez) Nicola, PierCarlo. (2000-04-05). Mainstream Mathematical Economics in the 20th Century. Springer Science & Business Media ISBN 978-3-540-67084-1. (Noiz kontsultatua: 2022-11-29).
  7. ↑ (Ingelesez) Cournot, Antoine Augustin. (1897). Researches Into the Mathematical Principles of the Theory of Wealth. Macmillan (Noiz kontsultatua: 2022-11-29).
  8. ↑ (Ingelesez) Hotelling, Harold; Darnell, Adrian C.. (1990). The Collected Economics Articles of Harold Hotelling. Springer New York ISBN 978-0-387-97011-0. (Noiz kontsultatua: 2022-11-30).
  9. ↑ (Ingelesez) Edgeworth, Francis Ysidro. (1881). Mathematical Psychics: An Essay on the Application of Mathematics to the Moral Sciences. C. K. Paul (Noiz kontsultatua: 2022-11-30).
  10. ↑ (Ingelesez) Edgeworth, Francis Ysidro. (1961). Mathematical Physics; an Essay on the Application of Mathematics to the Moral Sciences. Kegan Paul, 1881. [New York, A. M. Kelley (Noiz kontsultatua: 2022-11-30).
  11. ↑ (Ingelesez) Foundations of Economic Analysis. 2022-02-07 (Noiz kontsultatua: 2022-11-30).
  12. ↑ (Ingelesez) «An outline of the history of economic thought | WorldCat.org» www.worldcat.org (Noiz kontsultatua: 2022-11-30).
  13. ↑ «Mathematical Programming Glossary» web.archive.org 2006-06-24 (Noiz kontsultatua: 2022-11-30).
  14. ↑ (Ingelesez) Theory of Games and Economic Behavior. 2022-09-17 (Noiz kontsultatua: 2022-11-30).
  15. ↑ «Wayback Machine» web.archive.org 2012-04-26 (Noiz kontsultatua: 2022-11-30).
  16. ↑ Frigg, Roman; Hartmann, Stephan. (2020). Zalta, Edward N. ed. «Models in Science» The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Metaphysics Research Lab, Stanford University) (Noiz kontsultatua: 2022-11-30).
  17. ↑ Hayek, F. A.. (1945). «The Use of Knowledge in Society» The American Economic Review 35 (4): 519–530. ISSN 0002-8282. (Noiz kontsultatua: 2022-11-30).
  18. ↑ «Wayback Machine» web.archive.org 2000-09-14 (Noiz kontsultatua: 2022-11-30).
  19. ↑ (Ingelesez) Solow, Robert M.. (1988-03-20). «THE WIDE, WIDE WORLD OF WEALTH» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2022-11-30).

Ikus, gainera aldatu

Ekonomia

Matematika

Estatistika

Finantzak

Kanpo estekak aldatu

Journal of Mathematical Economics Aims & Scope

Mathematical Economics and Financial Mathematics at Curlie.

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Lankide:Andoni_Zorrozua/Proba_orria&oldid=9109399"(e)tik eskuratuta