Kuleto faltsu
Kuleto faltsua (Amanita muscaria) Amanitaceae familiako perretxiko pozoitsua da.[1]
| Kuleto faltsu | ||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||||||||||||||
| Sailkapen zientifikoa | ||||||||||||||||||||||||||||
| Erreinua | Fungi | |||||||||||||||||||||||||||
| Klasea | Agaricomycetes | |||||||||||||||||||||||||||
| Ordena | Agaricales | |||||||||||||||||||||||||||
| Familia | Amanitaceae | |||||||||||||||||||||||||||
| Generoa | Amanita | |||||||||||||||||||||||||||
| Espeziea | Amanita muscaria Lam., 1783 | |||||||||||||||||||||||||||
| Mikologia | ||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||
Taxonomia eta izena aldatu
Europako hizkuntza askotan perretxiko honen izena euliei lotuta egon da. Ingelesez fly agaric, alemanez Fliegenpilz, frantsesez Amanite tue-mouches. Izan ere, usadioz intsektizida gisa erabili izan da leku askotan, eta Europa ekialdeko zenbait herritan (Polonian, Errumanian) oraindik erabiltzen da. Praktika hau Alberto Handiak erregistratu zuen lehen aldiz De vegetabilibus lanean, XII. mendean. Hain zuzen, hau idatzi zuen:
| « | vocatur fungus muscarum, eo quod in lacte pulverizatus interficit muscas ("Eulien perretxikoa deitzen zaio, esnetan xehetuta euliak hiltzen dituelako")[2] |
» |
Linneok ezaugarri hau ezagutzen zuen, eta espezie hau deskribatu zuenean 1753an, Species Plantarum lanean, Agaricus muscarius izena eman zion[3], latinezko musca (euli) izena oinarritzat hartuz.
Morfologia aldatu
Espezie honek txapel haragitsua dauka, 6 eta 15 cm arteko diametrokoa. Hasieran txapela ganbila da, baina gero lautu egiten da. Distiratsua da, euria egiten duenean hezea eta apur bat lingirdatsua da. Kolore gorri mina edo gorri-laranjaxka dauka (aldaeraren arabera), eta ia beti errezel orokorraren hondarrak diren ezkata edo adabakitxo zuri edo horixka ugariz estalita ageri da. Hala ere, kontuz ibili behar da espezie hau identifikatzerakoan, euri asko egiten duenean ezkata guztiak gal baititzake eta jangarria den kuletoarekin nahastu baitaiteke. Ale helduetan ertza ildaskatua da.
Txapel azpiko orriak trinko kokaturik dauzka. Askeak eta aldakorrak dira, zabalak, eta kolore zuria edo apur bat horia daukate.
Hanka zuria da, leuna, hasieran betea eta gero hutsa barrutik. Oinarri loditua dauka, erraboil antzekoa, eta bere inguruan bolba zuriaren hondarrak diren zirkulu kontzentrikoak dauzka. Eraztun zabal eta mintzaire batez horniturik dago, ildo gutxikoa, zuria edo horixka.
Haragi sendo zuria dauka. Txapelaren kutikularen azpian kolore laranjagoa dauka.
Espora zuri leun eta eliptikoz horniturik dago. Esporak hialinoak dira, ez amiloideak.
Ekologia aldatu
Amanita muscaria onddo kosmopolita da: urkidi, pinudi, izeidi, pagadi zein hariztietan bizi daiteke, Ipar hemisferioko eskualde epel eta borealetan. Hindu Kush bezalako eskualde beroetako mendi altuetan ere bizi da, bai eta Mediterraneo inguruan eta Erdialdeko Amerikan. Berriki egindako ikerketa molekularrek iradoki dutenez, badirudi jatorrizko arbasoa eskualde siberiar-beringiarrean sortu zela Tertziarioan, eta handik Asia, Iparramerika eta Europara hedatu zela.
Gizakiak Hego hemisferiora garraiatu du espezie hau, eta orain Australian, Zeelanda Berrian, Hegoafrikan eta Hego Amerikan ere bizi da, batez ere pinudi landaketak egin diren tokietan. Amanita muscariak herrialde horietako zuhaitz espezieekin (esaterako, eukaliptoekin) sinbiosiak eratu dituela dirudi, eta itxura batean gero berriro esportatu da beste herrialde batzuetara: Australiatik Argentinara igaro da eukaliptoarekin batera.
Normalean udaren azkenean eta udazkenean agertzen da. Askotan Boletus edulis espeziea agertzen den toki eta sasoi berean ikus daiteke.
Deskribapena aldatu
Perretxiko hau euliak harrapatzeko erabili izan da eta herri-literaturan ikur gisa. Zalantzarik gabe perretxikorik ezagunenetako bat da. Pozoitsua da, baina bere kolore ikusgarriek mundu magiko eta mitologikoko hainbat elezaharren protagonista bihurtu dute.
Hainbat modutan aurkezten da:
Aureola barietatea, kapela laranjagoa eta normalean garatxorik gabea eta mintz gutxiagoko bolbarekin.
Formosa barietatea, kapela hori-laranja eta garatxo horiekin eta oso aparte.
Regaliz barietatea, Europako iparraldeko basoetan ohikoa, kolore gorri-arrexka eta garatxo horiak hasieratik.
Kapela: Haragitsua, 6 eta 12 (20) cm. Arteko diametroa. Lehenik ganbila, gero zabaldua, distiratsua, hezea edo apur bat likatsua euriarekin, gorri-eskarlata edo gorri-laranja kolorekoa, ezkata edo garatxo ugariz estalia, ia piramidalak, zuriak edo apur bat horixkak, ale helduen ertza ildaskatua da.
Orriak: Estu, libreak, desberdinak, zabalak. Sabeldunak, zuriak edo horiz apur bat tindatuak,
Hanka: Zuria, leuna, lehenik betea, gero barnehutsa, oinarrian erraboil borobildu baten loditua zirkulu zentrokide zuriez edo kremaz apaindua, eta apur bat kotoi itxurakoak, bolba zuri eta irintsuaren hondarrak dira. Eraztun zabala, mintzezkoa, zintzilikaria, apur bat ildaskatua, zuria edo horiz zikinduta.
Haragia: Irmoa, zuria, laranjatua kapelaren azalpean, zapore leunsa eta errefrau (rábano) usain arina du.[4]
Nahasmen arriskua: Amanita muscaria, amanita caesarea, amanita crocea eta Russula generoko espezie gorri edo gorrixkekin nahas daiteke
Amanita caesarea jangarriarekin duen ezberdintasun nagusia da, honek orriak eta oina horiak dituela eta bolba mintzezkoa duela.
Toxikotasuna aldatu
Neurotropia-motako intoxikazioak eragiten ditu. Herrialde batzuetan, ondorio handirik gabe kontsumitzen da kapelaren azala kendu ondoren. Substantzia toxikoa azalean kontzentratuta dagoela dirudi, denbora luzez gatzetan eduki ondoren jaten dute.[5]
Intsektizida ona da eulien kontra, esnetan eta azukretan azala beratzen bada.
Siberiako kulturetan trantze txamanikoa lortzeko ere erabilia izan da. Haluzinazioak LSDak sortzen dituenen antzekoak dira. Siberian ez zuten beste intoxikatzailerik ezagutzen errusiarrek alkohola sartu arte. Koriak tribukoek onddo batzuk uretan irakiten zituzten. Gero likore hori edan eta intoxikatu egiten ziren, behartsuenek berriz, aberatsen denda inguruetara hurbiltzen ziren eta aberatsek egiten zuten txiza edaten zuten. Horrela aberatsak eta pobreak, denak intoxikatzen ziren.
Sasoia eta lekua aldatu
Uda amaieran eta udazkenean, bai koniferoen basoetan bai hostoerorkorren basoetan: Pinuak, izeiak, pagoak, urkiak etab.[6]
Humusean, leku goroldiotsuetan edo argi asko dagoen lekuetan, lur azidoak nahiago ditu.
Banaketa eremua aldatu
Ipar Amerika, Europa, Ipar Afrika, Erdialdeko Amerika, Asiako iparraldea; Australian, Zeelanda berrian, Hegoafrikan eta Hego Amerikan sartua.
Analisi filogenetikoen arabera, espeziaren antzinako populazioak Siberian eta Beringiako zubian (Alaskako mendebaldea) eboluzionatuko zuen ziurrenik
Etimologia aldatu
Amanita grekotik dator eta Zilizia eta Siria arteko mendiari egiten dio erreferentzia, han oso ugariak ziren eta. Grezieraz beste esanahi bat ere badu, perretxikoa, kontzeptu orokor gisa. Muscaria berriz, latinetik dator “muscaria-avis” hitzetik, hau da, eulien-txori hitzetik.
Galeria aldatu
Erreferentziak aldatu
- ↑ Euskal Herriko perretxiko eta onddoak, 2013, 2014, 2016, 2017, Fernando Pedro Pérez, Kultura Saila, Eusko Jaurlaritza • Bizkaiko Perretxiko eta Onddoak, A.D.E.V.E., 2012 • Euskalnatura • Euskal Herriko Onddoak. 5 tomos, Luis García Bona, Kriselv, 1987 • Catálogo micológico del País Vasco, Aeranzadi, 1973 • Mendizalearen Hiztegia [mikologia], Ostadar Mendi Taldea.
- ↑ Ramsbottom J (1953). Mushrooms & Toadstools Collins, ISBN 1-870630-09-2
- ↑ Linnaeus C (1753). Species Plantarum: Tomus II, Holmiae. (Laurentii Salvii)
- ↑ (Gaztelaniaz) Lotina, Roberto. (1985). [ISBN: 84-505-1806-7 Mil setas ibericas. ] Diputacion foral de vizcaya, 160 or. ISBN 84-505-1806-7..
- ↑ (Gaztelaniaz) Mendaza, Ramon, Diaz, Guillermo. (1987). Guia fotografica y descriptiva 800 especies a todo color. Iberduero, 309 or. ISBN 84-404-0530-8..
- ↑ Bon,Marcel. (1988). Guia de Campo de los hongos de Europa. Ediciones Omega, S. A. Barcelona, 297 or. ISBN 282-0865-4..
Kanpo estekak aldatu
Datuak: Q131227
Multimedia: Amanita muscaria / Q131227
Espezieak: Amanita muscaria
