Wikipedia

Konputazioaren zientziak

Konputazioaren zientziak edo Informatika informazioaren tratamendu automatikoa aztertzen duen zientzia edo tekniken multzoa da.

Izena aldatu

Informatika hitza Philippe Dreyfusek asmatu zuen 1962an, informazio eta automatika izenak batuta.

Euskaraz, termino hau gaztelaniatik edota frantsesetik hartu dugu. Latinoamerikako hainbat herrialdetako gaztelanian, hala ere, computación ("zenbaketa") izena erabiltzen dute, ingelesaren eraginez, ingelesez computing baita.

Historia aldatu

 
"Sistema digitalen diseinu-hastapenak"(2005)

Lehenengo ordenagailua 1946an jarri zen abian. Hala eta guztiz ere, informatika gizakiaren mendeetako amets bati dagokio, makina pentsalari bat sortzearen ametsari. Bide horretatik egin ziren lehenengo lanak XVII. mendekoak dira, Wilhelm Schickard, Blaise Pascal eta Gottfried von Leibnizen garaikoak. Logika modernoa eta elektronika batzeak gaur egungo informatikaren sorrera ekarri zuen, eta horrek iraultza izugarria eragin du gure gizarteen ekonomian eta bizitzan. Informatikak oinarrian bi iturri ditu: automaten zientzia eta logika.

Automatismoa aldatu

Automatismoa izaki artifizialak programatu zirenean sortu zen, XVIII. mendean. Jacques de Vaucansonek jotzailerik gabeko flauta asmatu zuen, hamabi pieza desberdin jotzen zituen gurpil moduko bati esker. Programazioa hobetu zuten txartel zulatuei esker, Barbarie organoa eta Jacquarden ehungailua sortu ziren. 1623an Tübingenen Wilhem Schickardek kalkulatzeko lehenengo makina sortu zuen, baina sute batek desegin zuen eta ez zen haren berri izan 1958 arte. 1641-1645 urteen bitartean Blaise Pascalek arrakasta handiagoa izan zuen makina bat sortu zuen, batuketak egiten zituena. Leibnizek 1673an biderketak egiteko makina bat asmatu zuen, baina 1694 arte ez zen gauzatu.

1822an Charles Babbagek matematika taulak kalkulatzeko eta inprimatzeko makina bat sortu zuen; tresna horri 1833an makina analitiko bat erantsi zion, eta horrela aritmetika eta logika operazio ugari egin zitezkeen. Babbageren proiektuak bera hil eta gero egin ziren, eta hura izan zen kalkulu automatikoaren bidea zabaldu zuena.

Logika aldatu

Automatismoaren ardura nagusia natura menderatzeak sortzen dituen arazo teknikoak gainditzea zen, baina informatika modernoa ez da printzipio horretatik bakarrik sortu. Logika izan zen beste oinarrietako bat. Eta alor horretan, pentsalariak saiatu dira azalpen matematikoetarako metodoen aplikazio eremua pentsamenduaren beste alor batzuetara hedatzen eta erabateko koherentzia ematen beren zientziaren mugak zehaztu aurretik.

Kriptografian egindako ikerketak, mezuen igorpena eta kodetzea informazioaren teoriara bideratu behar ziren. Logikaren jatorria Aristotelesen garaira (K. a. IV. mendea) eraman behar da, gutxienez. Euklidesek eta Eratostenesek algoritmo klasikoak asmatu zituzten; Al-Khuwarizmi persiarrak kontzeptua berritu zuen eta bere izena eman zion, eta Leonardo Fibonaccik Europan sartu zuen XIII. mendearen hasieran. Leibnizek kalkulu automatikoari egin zion ekarpenaz gainera, beste bi ekarpen handi egin zituen: ezaugarri unibertsalaren ideia eta aljebraren arrazionaltasuna logikara zabaldu zuen proposizioen sintaxia. Zenbakera bitarra Francis Baconi esker ezagutu zen Europan, baina Leibniz izan zen sistema hura kalkulu automatikora egokitu zuen lehena. George Boolek Aristotelesen logikaren formulazio matematikoa egin zuen. Britainiar matematikari talde batek, Bertrand Russell buru zuela, Principia mathematica lana argitaratu zuen 1910ean. Lan hartan matematikak sistema formal batean osatzea proposatzen zen, zeinetan proposizio oro kalkulu logiko baten arabera frogatu ahal izango baitzen.

1931n Kurt Gödel austriarrak frogatu zuen aritmetika adierazteko gai den sistema formal orok dituela benetako ezaugarriak, baina sistema horren beraren arauekin ezin froga daitekeela ezaugarri horien egiatasuna edo faltsutasuna. Teorema horrek bertan behera uzten zituen matematikak dedukzio sistema koherente batean biltzeko asmoa. Alan Turing britainiarrak automata eredu bat egin zuen, algoritmo kontzeptua defini zezakeena. Turingek Princetongo (Ameriketako Estatu Batuak) Institute for Advanced Studies institutuaren diru laguntza lortu zuen eta han ezagutu zituen Albert Einstein, John von Neumann eta Alonzo Church. Hala, lehenengo ordenagailua egin baino hamar urte lehenago bildu ziren informatikaren oinarrien egileak. Azkenik, 1945ean John von Neumannek ordenagailuen egitura materiala definitu zuen. Beraz, kalkulu eredu baten gainean osatu da informatika, Turingen makinaren gainean hain zuzen.

Informatika modernoa aldatu

1940ko hamarkadan, zenbatzeko gailu berri eta ahaltsuak garatzen ziren bitartean, "konputagailu" edo zenbakailu terminoak makina berriak izendatzeko erabiltzen hasi zen, aurretiko pertsonen zenbatzaile-tratamendu hori pixkana-pixkanaka baztertuta geratu zelarik. Hortik aurrera, konputagailuak kalkulu matematikoak burutzeko baino askoz gehiagorako erabili genezakeela argi geratzen zen heinean, zenbaketa-zientziaren alorra zabaltzen hasi zen zenbaketa edo konputazioa (informatika) orokorrean ikertzeko. Zenbaketa-zientzia, konputagailuz edo ordenagailuz lagundutako zientzia hain zuzen ere, 1960ko hamarkadan jakintzagai akademiko gisa finkatzen hasi zen, zenbaketa-zientziaren lehenengo sailak sortuz eta aitzindariak diren lehenengo lizentziatura-programak argitaratuz.

Lorpen nagusiak aldatu

Nahiz eta jakintzagai akademiko zehatz bezala bere historia erlatiboki laburra izan, zenbaketa-zientziak funtsezko ekarpenak esleitu dizkio zientzia eta gizarteari. Nahiz eta lorpenak asko izan, honako hauek dira adibide gisa, garrantzitsuenak:

  • Zenbaketa edo konputazioaren eta kontagarritasunaren definizio zehatza (Constable 2000).
  • Arazo, buruketa eta problemen zenbatze-bidezko emaitzarik ez dagoela azaltzen duen froga (Gelditze-buruketa edo halting problem ingelesez) eta baita buruketa trataezinak daudela, non emaitza lortzea erabat ezinezkoa da (Constable 2000).
  • Programazio-lengoaiaren kontzeptua, hainbat abstrakzio-mailara dagoen eta informazio metodologikoa modu doi batean adierazteko tresna (Abelson eta Sussman 1996).
  • Erabilera orokorreko ordenagailuak, Internet, sinadura digitalak, merkataritza elektronikoa edo internet bidezko merkataritza eta bilaketa-sistemak (Google adibidez) bezalako teknologia iraultzaileak (Constable 1997, Constable 2000).
  • Zientzi ikerketa mota berriak ahalbidetu ditu, fisika konputazionala eta kimika konputazionala bezalakoak (Constable 1997).
  • inteligentzia-artifiziala (IA) geroz eta garrantzitsuagoak dira eta efizienteagoak. IA aplikazio asko existitzen dira gaur egun adibidez etxeko aspiragailu robotetan, Bideojokuetan, gidari gabeko hegazkinetan...

Aplikazioak aldatu

Euskarazko liburuak aldatu

78 liburu argitaratu dira informatikari buruz 1980 eta 2021 bitartean.[1]

LIburuaren izenburua Egileak Argitaletxea Urtea
HTML5 lengoaia eta JavaScript APIak Juan Antonio Pereira Varela UEU 2021
IV. Ikergazte. Nazioarteko ikerketa euskaraz. Kongresuko artikulu bilduma. Ingeniaritza eta Arkitektura Olatz Arbelaitz Gallego, Ainhoa Latatu Nuñez, Miren Josu Omaetxebarria Ibarra, Blanca Urgell Lazaro UEU 2021
Sareetan zehar dantzan Java erabiliz Iñaki Goirizelaia Ordorika, Maider Huarte Arrayago UPV/EHU 2021
Zenbakizko metodoak MATLAB erabiliz. 2. edizioa Fernando Mijangos Ugarte UPV/EHU 2021
Ekonometria eta GRETL Marian Zubia Zubiaurre, Susana Orbe Mandaluniz UPV/EHU 2020
Oinarrizko programazioa Iker Azpeitia Lakuntza, Jesus Ibañez Martínez-Conde UPV/EHU 2020
III. Ikergazte. Nazioarteko ikerketa euskaraz. Kongresuko artikulu bilduma. Ingeniaritza eta Arkitektura Olatz Arbelaitz Gallego, Urtzi Etxeberria Otaegi, Ainhoa Latatu Nuñez, Miren Josu Omaetxebarria Ibarra UEU 2019
IKTak eta konpetentzia digitalak hezkuntzan Mikel Iruskieta Quintian, Montse Maritxalar Anglada, Amaia Arroyo Sagasta, Abel Camacho Romero UEU eta UPV/EHU 2019
Zenbakizko metodoak MATLAB erabiliz. Problema ebatziak Eugenio Mijangos Fernandez UPV/EHU 2019
Multimedia-Internet Jose Mª Rivadeneyra Sicilia UPV/EHU 2018
SPSS eta R Commander. Ikerketa ez-esperimentaletako datuen analisia Arantxa Gorostiaga Manterola, Jone Aliri Lazcano, Nerea Lertxundi Iribar, Nekane Balluerka Lasa, Ana I. Vergara Iraeta UPV/EHU 2018
II. Ikergazte. Nazioarteko ikerketa euskaraz. Kongresuko artikulu bilduma. Giza Zientziak eta Artea Iñaki Alegria Loinaz, Ainhoa Latatu Nuñez, Miren Josu Omaetxebarria Ibarra, Patxi Salaberri Zaratiegi UEU 2017
II. Ikergazte. Nazioarteko ikerketa euskaraz. Kongresuko artikulu bilduma. Ingeniaritza eta Arkitektura Iñaki Alegria Loinaz, Ainhoa Latatu Nuñez, Miren Josu Omaetxebarria Ibarra, Patxi Salaberri Zaratiegi UEU 2017
Bilaketa heuristikoak. Teoria eta adibideak R lengoaian Borja Calvo Molinos, Josu Ceberio Uribe, Usue Mori Carrascal UPV/EHU 2017
Elektronika eta kontrol-sistemak: Meatzaritza eta Energia Teknologiaren Ingeniaritzako Gradua, 2. maila Oihane Abarrategi Ranero, Araitz Iturregi Aio UPV/EHU 2017
Makina elektriko birakariak: simulazioak eta probak Miren Terese Bedialauneta Landaribar UPV/EHU 2017
Zenbakizko metodoak MATLAB erabiliz Eugenio Mijangos Fernandez UPV/EHU 2017
Programen espezifikazio, egiaztapen eta eratorpen formala Javier Alvez Gimenez, Xabier Arregi Iparragirre, Jose Gaintzarain Ibarmia, Paqui Lucio Carrasco, Montse Maritxalar Anglada UEU eta UPV/EHU 2016
PYTHON programazio-lengoaia: oinarriak eta aplikazioak Iñaki Alegria Loinaz, Olatz Perez de Viñaspre Garralda, Kepa Sarasola Gabiola UEU eta UPV/EHU 2016
Jarduera matematikoa eredu dinamikoen laguntzaz Aitzol Lasa Oiarbide UEU 2015
"Eridenen du zerzaz kontenta": sailkideen omenaldia Henrike Knörr irakasleari (1947-2008) Mari Jose Ezeizabarrena Segurola, Ricardo Gómez López UPV/EHU 2015
Ordenagailuen egitura-laborategia eta praktikak Nekane Azkona Estefania UPV/EHU 2015
Automatismoak eta kontrola Haritza Camblong Ruiz, Nora Barroso Moreno, Aitzol Ezeiza Ramos UEU 2014
Informazioaren komunikazioa eta datu eta bilduma digitalerako sarbidea Teresa Agirreazaldegi Berriozabal UPV/EHU 2014
Ordenagailuen egitura Nekane Azkona Estefania UPV/EHU 2014
Aljebra: teoria eta ariketak. Mathematica programaren aplikazioa Elisabete Alberdi Zelaia, Isabel Eguia Ribero, Aitziber Unzueta Intxaurbe UEU eta UPV/EHU 2013
R Commander eta datuen analisia Paula Elosua Oliden UEU eta UPV/EHU 2013
Datu-Base erlazionalen diseinua eta ustiapena Leire Aldaz Odriozola, Leire Urkola Carrera UPV/EHU 2013
Enpresaren kudeaketari aplikaturiko informatika. Kalkulu-orria: Ms Excel 2003 Agurtzane Celestino Gutierrez, Olatz Etxegarai Legarreta, Sara Fernandez de Bobadilla Guemez, Angel Aldekoa Arnaiz UPV/EHU 2012
Estatistika: R praktikak Maria Merino Maestre UPV/EHU 2012
Praktiketan SPSSrekin Elena Agirre Basurko, Jose Mari Eguzkitza Arrizabalaga, Inmaculada Lecubarri Alonso UPV/EHU 2012
Robot mugikorrak. Oinarriak Aitzol Astigarraga Pagoaga, Elena Lazkano Ortega UEU 2011
Dokumentazioa eta ondare bibliografikoaren komunikazioa Teresa Agirreazaldegi Berriozabal UPV/EHU 2011
Estatistika: SPSS praktikak Maria Merino Maestre UPV/EHU 2011
Programazioaren oinarriak: C-ko eta Java-ko praktikak Gaizka Abaroa Erkoreka, Cristina Perfecto Del Amo, Nekane Bilbao Maron UPV/EHU 2011
Dokumentazioa eta Eduki Digitalen Kudeaketa Teresa Agirreazaldegi Berriozabal UPV/EHU 2010
Informatikaren oinarriak. C lengoaian ebatzitako problemak Olatz Ansa Osteriz, Rosa Arruabarrena Santos, Carmen Ocariz Sanz, Montserrat Ferreira Sanchez UPV/EHU 2010
R Gizarte-zientzietarako. Datuen eta eskalen analisia Rcommander-ekin Paula Elosua Oliden UPV/EHU 2010
Pantailen eragina hezkuntzan: Bideojokoen kasua Jose Inazio Imaz Bengoetxea UTRIUSQUE VASCONIAE 2010
TAPE Testu-analisirako PERL erremintak Aitzol Astigarraga Pagoaga, Koldo Gojenola Galletebeitia, Kepa Sarasola Gabiola, Aitor Soroa Etxabe UEU 2009
TCP/IP sareak (3. argitaraldia) Jose Mª Rivadeneyra Sicilia UEU 2009
Estatistika deskribatzailea Excel-en bidez Marisabel Orueta Coria, Marta Barandiaran Galdos UPV/EHU 2009
Matlab - Lehenengo urratsak Leyre Ormaetxea Butron, Florencio Garrido Uriarte UPV/EHU 2009
Software kaltegarriak Anartz Ruiz Manzanos ELHUyar 2008
Linux: sistemaren eta sarearen administrazioa. Debian eta Ubuntu (2. argitalpena) Iñaki Alegria Loinaz, Roberto Cortiñas Rodriguez UEU 2008
Softwarearen ingeniaritza (II. Atala: Garapen monolitikotik hiru mailako arkitekturara bezero/zerbitzariak bisitatuz) Jose Ramon Zubizarreta Aizpuru UEU 2008
Industria informatikako oinarriak Patxi Alkorta Egiguren UPV/EHU 2008
Kontrol digitalaren oinarriak Julian Florez Esnal, Arantxa Tapia Otaegi, Gerardo Tapia Otaegi ELHUyar 2007
Ordenagailu bidezko sistemen kontrola Ekaitz Zulueta Guerrero ELHUyar 2006
Softwarearen ingeniaritza (I. Atala: Softwarearen garapenaren zenbait arlo) Jose Ramon Zubizarreta Aizpuru UEU 2006
Gogora ekartzeen analisirako programa multzoa EVOC2000 Juan Jose Arrospide Eizagirre, Maider Larrañaga Egilegor UPV/EHU 2006
Hizkuntzalaritza konputazionala Izaskun Aldezabal Roteta, Jose Mari Arriola Egurrola, Arantza Diaz de Ilarraza Sanchez, Kepa Sarasola Gabiola UEU 2005
Sistema digitalen diseinu-hastapenak. Oinarrizko kontzeptuak eta adibideak Olatz Arbelaitz Gallego, Olatz Arregi Uriarte, Agustin Arruabarrena Frutos, Izaskun Etxeberria Uztarroz, Amaia Ibarra Lasa, Txelo Ruiz Vazquez UEU 2005
TCP/IP sareak Jose Mª Rivadeneyra Sicilia RIVADENEYRA arg 2003
Linux. Sistemaren eta sarearen administrazioa Iñaki Alegria Loinaz UEU 2003
Morfologia konputazionala: euskararen morfologiaren deskribapena Iñaki Alegria Loinaz, Miriam Urkia Gonzalez UEU 2002
Zirkuitu elektriko eta elektronikoen oinarrizko analisia Olatz Arbelaitz Gallego, Txelo Ruiz Vazquez UEU 2001
Informatika eta internet hiztegia UZEI UZEI arg 2001
Kazetaritza elektroniko multimedia Javier Diaz Noci, Koldo Meso Ayerdi UPV/EHU 2000
Mathematica 3.0 bertsioa laborategirako Josu Larrabeiti Jauregi, Mª Concepcion Presedo Garcia UPV/EHU 2000
Sistema eragileen diseinua Verónica Fernandez Ruiz, María José Gil Larrea, Jorge Gonzalez Barturen UD/DU 1999
Oinarrizko programazioa. Ariketa bilduma Arantza Diaz de Ilarraza Sanchez, Kepa Sarasola Gabiola UEU 1999
Kontzeptuen arteko erlazio-izaeraren formalizazioa ontologiak erabiliaz: dentsitate kontzeptuala Eneko Agirre Bengoa UPV/EHU 1999
Programazioaren oinarriak Iñaki Goirizelaia Ordorika UPV/EHU 1999
Ordenadore bidezko irudigintza Asier Lasa , Joseba Makazaga Odria UEU 1998
C programazio-lengoaia Iñaki Alegria Loinaz, Nestor Garay Vitoria ELHUyar 1995
Anhitz: itzulpenean laguntzeko hiztegi-sistema eleanitza Xabier Arregi Iparragirre UPV/EHU 1995
Euskal morfologiaren tratamendu automatikorako tresnak Iñaki Alegria Loinaz UPV/EHU 1995
Sistema eragileen deskribapen funtzionala Julio Abascal Gonzalez, Iñaki Alegria Loinaz, Alberto Lafuente Rojo, Elena Lazkano Ortega, Clemente Rodriguez Lafuente UPV/EHU 1995
Mamur: Mugapenen Betetzean oinarritutako tresna modular multimaila Juan Manuel Pikatza Atxa UD/DU 1993
Programen egiaztapena eta eratorpena Xabier Arregi Iparragirre, Arantza Diaz de Ilarraza Sanchez, Paqui Lucio Carrasco UEU 1993
Hiztsua: hiztegi-sistema urgazle adimendunaren eraikuntza eta sorkuntza/ SIAD: Conception et construction d´un système intelligent d´aide dictionnriale Xabier Artola Zubillaga UPV/EHU 1993
Informatika hiztegia Iñaki Alegria Loinaz, Xabier Arregi Iparragirre, Olatz Arregi Uriarte, Agustin Arruabarrena Frutos, Xabier Artola Zubillaga, Lore Azkarate Villar, Pili Lizaso Murua, Miel Loinaz Beristain, Montse Maritxalar Anglada, Txelo Ruiz Vazquez, Kepa Sarasola Gabiola, Elena Zubelzu UZEI 1993
LISP programazio-lengoaia Juan Ramon Bastarrika Larrauri, Kepa Sarasola Gabiola UEU 1991
Konputagailuaren oinarrizko egitura Iñaki Alegria Loinaz UEU 1985
Programatzeko algoritmoak. Ariketa bilduma Kepa Sarasola Gabiola UEU 1984
Konmutazioa: sistema digitalak Mikel Alkorta Andonegi, Mikel Iriondo Bengoa, Kepa Sarasola Gabiola UEU 1980

Erreferentziak aldatu

Bibliografia aldatu

  • Knuth, Donald E. (1996). Selected Papers on Computer Science. CSLI Publications, Cambridge University Press.
  • Collier, Bruce (1990). The little engine that could've: The calculating machines of Charles Babbage. Garland Publishing Inc. ISBN 978-0-8240-0043-1.
  • Cohen, Bernard (2000). Howard Aiken, Portrait of a computer pioneer. The MIT press. ISBN 978-0-262-53179-5.
  • Tedre, Matti (2014). The Science of Computing: Shaping a Discipline. CRC Press, Taylor & Francis.
  • Randell, Brian (1973). The origins of Digital computers, Selected Papers. Springer-Verlag. ISBN 978-3-540-06169-4.

Kanpo estekak aldatu

  1. ↑ «Informatikari buruz euskaraz argitaratutako liburuak. Inguma - Euskal komunitate zientifikoaren datu-basea» www.inguma.eus (Udako Euskal Unibertsitatea) (Noiz kontsultatua: 2022-11-01).
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Konputazioaren_zientziak&oldid=9393772"(e)tik eskuratuta