Oinarrizko kolore
Oinarrizko kolorea, halaber kolore primario izenekoa[1], beste kolore batzuk nahastuta lortu ezin den kolorea da. Eredu idealizatua da, argi-maiztasun jakin batzuen eta haien interferentzien aurrean giza begiak (konoak) hartzen dituen zelulen erantzun biologikoan oinarritua.
Oinarri biologikoa aldatu
Kolore primarioak ez dira argiaren funtsezko ezaugarria, kontzeptu biologikoa baizik, giza begiaren erantzun fisiologikoan oinarritua. Funtsean, argi zuria uhin-luzeren espektro jarraitua da, eta horrek esan nahi du kolore kopuru mugagabea egon daitekeela, begiaren sentikortasunak mugatua. Hala ere, giza begi normal batek hiru hartzaile mota baino ez ditu, L, M eta S konoak deritzenak. Argi gorri, berde eta urdineko uhin-luzera espezifikoei erantzuten diete. Hiru hartzaile mota horiek dituzten pertsonei eta beste espezie batzuetako kideei trikromatak deritze. Nahiz eta konoen sentikortasun maximoa ez den zehazki GBU frekuentzietan gertatzen, eta horrek esan nahi du berdea, urdina eta gorria sortzen duela, kolore horiek primariotzat hartzen dira, horiekin hiru kolore-hartzaileak ia modu independentean estimulatu baitaitezke, eta bereziki sorta zabala eskaintzen baitute.
Gizakiak ez diren beste espezie batzuentzat kolore-maila egokiak sortzeko, kolore primario gehigarriak erabili beharko lirateke. Adibidez, tetrakromatak izenaz ezagutzen diren espezieentzat, kolore desberdineko lau hartzaile dituztenentzat, lau kolore primario erabiliko lirateke (gizakiek 400 nanometroraino (bioleta) ikus ditzaketenez, baina tetrakromatek ultramorearen zati bat ikus dezakete, 300 nanometroraino gutxi gorabehera; laugarren kolore primario hori maila horretan egongo litzateke, eta, segur aski, magenta espektral puru gisa ikusiko litzateke, ikusten dugun magentaren ordez, uhin gorri eta urdinaren nahaskea gisa ikusten duguna). Hegazti, intsektu eta martsupial asko tetrakromatak dira, eta, zenbait azterlanen arabera, iradoki da emakume batzuek ere oinordetzan hartzen dutela ikusmen-gaitasun hori, horirako beste hartzaile batzuk baitituzte.[2][3]
Bestalde, ugaztun gehienek kolore-hartzaile diren bi kono-mota baino ez dituzte, eta, beraz, dikromatak dira; haientzat, bi kolore primario baino ez daude, daltonismoak maila desberdinetan eragiten duen akats genetikoa duten pertsonekin gertatzen den bezala. Kasu horretan, L eta M konoak modu desegokian garatzen dira eta gorriaren eta berdearen ñabardurak galtzen dituzte.
Historia aldatu
Antzinako Greziatik zegoen kolore-nahastearen ideia; hala ere, kolore primarioak eta horien eratorriak izatearen teoria Isaac Newton-ek garatu zuen eta Opticks liburuan argitaratu zen (1704). Newtonek planteatzen zuen —musika-notak bezala— argiaren oinarrizko zazpi kolore zeudela, eta erabateko garrantzia ematen zitzaiela prisma baten espektroan gehien nabarmentzen ziren tonuei; horrek idealizatu egiten zuen eredua, kontuan hartu gabe ezen, argiaren sakabanatzearen fenomenoan, frekuentzia-mailen banaketa uniformeari dagokion tonu-gradazioa dagoela.
Geroago, Johann Wolfgang von Goethek eredu bat aztertu eta deskribatu zuen Koloreen teoria liburuan (1810). Goetheren aburuz, koloreek oinarrizko sentsazioak irudikatu behar zituzten, eta, horregatik, sei koloretako karta bat irudikatu zuen, primarioen eta sekundarioen artekoa. Gero, Frantziako Pintura Eskolak, Goetheren ereduan oinarrituta —zientifiko baino erromantikoagoa—, RYB eredua sortu zuen.
Ondoren, XIX. mendean inpresionismoa garatu ondoren, argiaren izaerari eta giza ikusmenaren pertzepzioari buruzko ikerketak, XIX. eta XX. mendeetan aztertuak, aurkitu ziren lehen mailako koloreen idealetik hurbilago dagoen talde bat zehaztasun handiagoz zehazteko pistak, eta aurkitu zen nahasketa kengarritzat jotzen diren urdina eta gorria hurbilpen nahiko zehaztugabeak direla, zeren eta tonu horiek zenbait nahasketaren bidez lor baitaitezke. Horrela, ziana urdinaren ordezko gisa zehaztu zen, eta magentak gorria ordezkatu zuen, eta gaur egungo kolorearen sintesi kengarriaren eredua sortu zuen, RYB ereduaren ordez.
Horrez gain, James Clerk Maxwellek kolore-sintesiari buruz egindako ikerketen bidez, kolore-sintesi batukorrari buruzko ezagutza hobetu zen, eta ohartu ziren nahaste kengarri eta batukorren ereduak elkarrekikoak direla gutxi gorabehera, eta, horren ondorioz, biak erabat onartu ziren industria-ingurunean, eta gaur egunarte arte erabiltzen dira kolore-inprimaketa eskatzen duten teknika guztietarako; horien artean daude telebista, argazkigintza, inprimaketa, offset litografia, eta orokorrean arte grafikoetako industrian.
Azkenik, eta arrazoi praktikoengatik —besteak beste, tinten ekonomia—, nahasketa kengarrian (zian-magenta-horia), pigmentu beltza gehitu zen, normalean merkeagoa eta testua inprimatzeko idealagoa, CMYK kolore-eredura iritsi zen horrela. Horrez gain, tonalitate kritiko batzuetan (adibidez, zeru urdin argia irudi batzuetan) kolorearen erregistro leialagoa egiteko, ziana tinten eta intentsitate txikiagoko magentaren aldaketak gehitu ziren, zuzenean tintan konposatuak, eta horrek bi kolore horien tonu-gradazio delikatuagoak egiteko aukera ematen du. Aldaketa horri CcMmYK deitzen zaio, eta argazki-kalitateko inprimagailuetan eta aurretiazko prozesu litografiko batzuetan erabiltzen da.
Ereduak aldatu
Kolorazio-eredu tradizionala (RYB) aldatu
RYB kolore-eredua ere esaten zaio (ingelesezko Red, Yellow, Blue, gorria, horia, urdina). Koloretako sintesi kengarriko eredu tradizionala da, CMY(K) ereduaren aitzindaria, eta XVI. mendekoa. Bertan, kolore primariotzat hartzen dira triangelu gorri-hori-urdin kolorekoak. Era berean, eredu horrek bigarren mailako kolore gisa deskribatzen ditu laranja, berdea eta morea.
Pigmentu sintetikoen garapenari esker, eredu hori erabat ordezkatu du industrian CMYK ereduak (hori da bere zuzenketa), nahiz eta oraindik ere aplikatzen den —tradizioz— arte ederretako eskoletan (arte bisual eta diseinu grafikoa), eta maiz agertzen da oinarrizko hezkuntzaren barruan.
CMYK eredua hartzea bizkortu egin zen industrian, informatikari eta industria litografikoari esker; ordenagailuen softwarea eredu modernoenarekin bat dator, eta oso zaila da RYB ereduaren erreferentziak aurkitzea edizio digitalean. Hala ere, arte ederretako edo horien eratorrietako profesional askok ez dute aldaketa hori onartzen, eta industrialki aplikatzen denean baino ez dute kontuan hartuko.
Pigmentuko kolore primarioak (CMY) aldatu
Kenketa-sintesiak pigmentu-nahastearen teoria azaltzen du (pinturak, tindagaiak, tintak eta koloratzaile naturalak), uhin-luzera jakin batzuk xurgatu eta beste batzuk islatzen dituzten koloreak sortzeko. Objektu jakin batek omen duen kolorea espektro elektromagnetikoaren zer zati islatzen dituen haren araberakoa da, edo, alderantziz esanda, espektroaren zer zati ez diren xurgatzen.
Sintesi kengarrian, hiru kolore primarioak Cian-Magenta-horia dira, CMYK siglak ere ezagunak (ingelesezko Cyan, Magenta, Yellow eta BlacK); zati berdinetan nahasteak (kenketa) tonu gris ilunak sortzen ditu, eta horiek —eredu idealean— beltzerantz jotzen dute. Kolore primarioen nahasteak emaitza ideal hauek ematen ditu sintesi kengarrian:
- Ziana + magenta = urdina
- Magenta + horia = Gorria
- Horia + ziana = Berdea
- Ziana + magenta + horia = beltza
Argiaren kolore primarioak (RGB) aldatu
Kolorearen sintesi batukorrak kolore desberdinetako argia igortzea dakar. Telebistak, monitoreak eta pantailak dira batuketa-sintesiaren aplikazio praktiko ohikoenak.
Triada gorri-berde-urdina, RGB (Red, Green, Blue) izenez ere ezagutzen dena, argiaren kolore primarioen multzotzat hartzen da idealki; izan ere, haren bidez kolore-sorta zabala irudika daiteke, eta hiru koloreak intentsitate berdinetan nahasita (batuketa) gris argiak dira, zurira jotzen dutenak.
Sintesi batukorrean, kolore primario idealen nahasteak emaitza hauek ematen ditu:
- Gorria + berdea = Horia
- Berdea + urdina = Ziana
- Urdina + gorria = Magenta
- Gorria + berdea + urdina = Zuria
CMY eta RGBren arteko elkarrekikotasuna aldatu
Bi eredu idealen arabera, bi kolore-eskemek korrespondentzia argia dute: RGB ereduaren bigarren mailako koloreak CMYK ren kolore primarioak dira, eta alderantziz. Plano teorikoan hori egia bada ere, eta neurri bateraino baliozkotzat har badaiteke ere, praktikan ezinezkoa da lortzea, kolorearen pertzepzioa funtzio biologikoa baita eta ez argiaren propietate fisikoa; gainera, errealitatean ia ezinezkoa da pigmentuak eta argiak erabat puruak lortzea, eta edozein nahasketa, kengarria edo batukorra izan arren, interferentzia-fenomeno bat da, begiaren tonalitate faltsu gisa hautematen dena, eta ez aldaketa erreal bat. Hori dela eta, oso gutxitan lortuko da kolore bakoitzerako bi ereduen arteko korrespondentzia absolutua, eta, hori beharrezkoa bada, ikusizko pertzepzioa simulatzen duten metodoak erabili beharko dira bi ereduen arteko erantzuna hurbiltzeko, hau da, kolorimetriaren azterketa-eremua.
Bigarren eta hirugarren mailako koloreak aldatu
Bigarren eta hirugarren mailako koloreen kontzeptuak artearen teorian du jatorria.
- Bigarren mailako kolorea bi kolore primario proportzio berean nahastuz lortzen dena da.
- Era berean, kolore tertziarioa da primarioa eta sekundarioa nahastuz lortzen dena. Primarioa bere bigarren mailako osagarriarekin nahasten bada, kolore bat sortzen da. Kolore hori hiru primarioek osatzen dute, 50+25+25 proportzioan, eta itxura «zikina» edo «itzalita» dutenez, «lurrak» esaten zaie.
Erreferentziak aldatu
- ↑ Euskalterm (noiz kontsultatua 2022-05-04)
- ↑ Backhaus, Kliegl & Werner « Color vision, perspectives from different disciplines» (De Gruyter, 1998), pp.115-116, section 5.5.
- ↑ Pr. Mollon (Cambridge university), Pr. Jordan (Newcastle university) « Study of women heterozygote for colour difficiency» (Vision Research, 1993)
Ikus, gainera aldatu
Kanpo estekak aldatu
Datuak: Q166902
Multimedia: Primary colors / Q166902
