Koilara
Koilara bat mango baten muturrean buru ahur txiki bat duen tresna da. Nagusiki elikagai likido edo erdi likidoa zerbitzatzeko edo jateko erabiltzen da, baita zenbait elikagai solido ere, hala nola arroza eta zereala, sardexka batekin erraz altxatu ezin direnak. Osagaiak neurtu, nahastu eta elikagaiak prestatzeko ere erabiltzen dira koilarak. Normalean, metalez, zurez, portzelanaz edo plastikoz eginda egoten dira.
 |
 |
Historia aldatu
Antzinako egiptoarrek koilara gisa erabiltzen zituzten objektuen artean bolizko, silexezko, arbelezko eta zurezko koilarak aurkitu izan dira, horietako asko ikur erlijiosoekin zizelkatuak.[1]
Kristo aurretik hiru mila urte lehenago, Mesopotamia, Siria eta Egipton, koilarak kirten landuekin eta fantasiazko beste apaingarri batzuekin egiten ziren. Neolitoan, Ozieri zibilizazioak, Sardinian, zeramikazko koilarak erabiltzen zituen. Txinako Shang dinastian, koilarak hezurrezkoak ziren. Txinako lehen brontzezko koilarak punta zorrotzez diseinatuta zeuden, eta litekeena da laban edo sardexkatzat ere erabiltzea. Greziar eta erromatar koilarak batez ere brontzez eta zilarrez egiten ziren, eta kirtenak zurtoin puntazorrotz itxura izan ohi zuten.[1] Museo Britainiarrean ale asko daude, eta mota bakoitzaren formak zehaztu daitezke. Horien arteko desberdintasun nagusiak kaikua eta heldulekua elkartzen direnean daude.[1]
Antzinako Erroman bi koilara mota egon ziren: handiena, ligula izenekoa, eta txikiena, cochlea izenekoa. Azken horrek orratz itxurako kirtena zuen, eta janaria zulatzeko edo muskuiluak irekitzeko ere balio zuen. Beraz, hurrengo sardexkaren funtzio batzuk betetzen zituen. Haren jatorria maskorra, koklea, erabiltzea zen, normalean metal preziatuzko kirtena zuena.
Antzinako mundu musulmanean, koilarak zopa hartzeko erabiltzen ziren. Erdi Aroan etxean erabiltzen ziren koilarak behi- edo zur-adarrekoak ziren, baina letoi, peltre eta letoizkoak XV. mendean komunak izan zirela dirudi.[1] Errege etxeko eta beste etxe batzuetako inbentarioetako zilarrezko koilarei buruzko deskripzio osoek eta oharrek balio eta bitxitasun berezia ematen diote.[1] Ingalaterrako erreferentzia zaharrena 1259ko testamentu batean dagoela dirudi.[1] Eduardo I.aren arropazaindegiko kontuetan, 1300erako, urrezko eta zilarrezko koilara batzuk aipatzen dira, lis loreaz markatuak, Parisko marka.[1] Erdi Aroko koilararik interesgarrienetako bat Batasun Koilara da, Ingalaterrako subiranoaren eta ondoren britainiarraren batasunean erabilia; XII. mendeko objektu hori erregalia britainiarraren xede zaharrena da.[1]
Tudor aroan bataio-opari gisa ezagunak ziren apostolu-koilaretako jokoak, zeinak beren kirtenak apostoluen buru edo bustoekin amaitzen baitziren, antikuarioen interesa pizteko modu berezia ziren.[1] Koilara ingeles zaharrenen kirtenak ezkur, perilla leun edo diamante bat izan ohi dute puntan; XVI. mendearen amaieran, balaustre eta zigiluen teknikak erabiltzearen ohitura zabaldu zen.[1] Berrezarkuntza garaian, heldulekuak zabalagoak eta lauagoak egiten hasi ziren, katiluak aldiz zabalak eta obalatuak.[1]
XVIII. mendearen lehen laurdenean, katilu estuago eta eliptikoagoakegiten zituzten, atzealdean mihi edo arratoi-isats bat zuela, eta kirtena gorantz bihurritzen zen muturrean.
XIX. mendera arte, koilara (labanaz gain) izaten zen otorduetan erabiltzen zen tresna bakarra. Zura zen fabrikazioan erabilitako material nagusia.
Egungo forma modernoa, katiluaren punta oinarria baino estuagoa duena eta kirtenaren mutur biribildua beherantz jarrita, 1760 inguruan hasi zen erabiltzen.[1]
Gerora, eztainuz estalitako burdinaren edo altzairuaren fabrikazio industriala hasi zen, eta jende aberatsenarentzat, zilarrezkoa. Sufre ugariko elikagaientzat, hala nola arrautzentzat edo arrainarentzat, urre-koloreko koilarak, adar-koilarak edo osagai horrekin erreakzionatzen ez duten eta zaporea aldatzen dioten bestelako materialak erabiltzen ziren.
Bere forma primitibotik hainbat forma espezializatu garatu dira zopak, entsaladak, kafea eta abar kontsumitzeko.
Txilen, zurezko koilarak maputxeen herriaren asmakizuntzat hartzen dira, eta, gainera, inguruan aurki daitezkeen egurrekin katiluak, platerak, koilarak, ontziak eta morteroak egiten zituen.
Motak eta erabilerak aldatu
Koilarak elikagai likido edo erdi likidoak (zopa, gisatua edo izozkia) irensteko erabiltzen dira batez ere, edo oso elikagai solido txikiak edo hauts-itxurakoak, sardexka batekin erraz jan ezin direnak, hala nola arroza, azukrea, zereala eta ilarrak. Asiako hego-ekialdean, koilarak erabiltzen dira jateko; sardexkak soilik janaria koilarara bultzatzeko erabiltzen dira. Koilarak elikagaiak prestatu eta zerbitzatzeko ere asko erabiltzen dira .
Koilarakadatxoa eta koilarakada erabiltzen dira elikagaiak prestatzean bolumena neurtzeko. Koilarakadatxoa maiz erabiltzen da errezetarik gabe saldutako sendagaien dosia deskribatzeko. Koilarakadatxo inperial bat 5 ml da, eta koilarakada inperial bat 10 ml.
Objektu apaingarri gisa saltzen diren koilarak ere badaude, edo ekitaldi, leku edo data jakin bat ospatzen dutenak.
Koilarak musika-tresna gisa ere erabil daitezke.
Spooning eta antzeko jokoetan ere erabiltzen dira koilarak; hau da, bi parte-hartzailek edo gehiagok koilara bat kulunkatzen dute sudurraren muturrean, eta denbora gehiago irauten duenak irrist egin gabe irabazten du.
Manufaktura aldatu
Makinaz egindako koilaren kasuan, oinarrizko forma zilar-xafla esterlinaz, nikel- eta zilar-aleazio batez edo altzairu herdoilgaitzez egiten da. Ontzia bi makina estutzaileren artean pasatzen da, zati meharrago bat sortzeko. Heldulekuaren zatia ere behar den zabalera lortzeko estutu egiten da. Ondoren, leundu egiten da adierazitako forma har dezan, eta bi tindagai erabiltzen dira produktuari nahi den patroia gehitzeko.
Ontzia limatu egiten da forma emateko, askotan metalezko plantila bat erabiliz. Ondoren, katilua eztainu-pastel batekin eta koilara-estaka batekin osatzen da. Urtutako eztainua estakaren inguruan isurtzen da eta gogortu egiten da. Ondoren, kirtena 45 gradutara tolestu eta koilara eztainuan sartzen da, eskatakrekin eta mailu astun batekin, katilua osatzeko. Kirtenaren kurbak sortako beste koilarenarekin bat egin dezan doitzen da, eta behar bezala finkatzen da mahaiaren gainean. Ondoren, ontzia nibelatu egiten da. Gainazalak limatu egiten dira, lehenik eta behin, lima latz batekin, azaleko su-orbana kentzeko, eta, jarraian, lima leun batekin. Gero, leundu egiten da, karraka-markak eta kaiku barruko su-orbana kentzeko, nahi den itxura lortu arte.
Bestalde, koilara forjatuak koilara eskuz, modu tradizionalean manufakturatuak dira.
Terminoaren beste erabilera batzuk aldatu
Erreferentziak aldatu
Bibliografia aldatu
- Bednersh, Wayne (2000). Collectible Souvenir Spoons: The Grand Tour. Collector Books. ISBN 978-1-57432-189-0.
- Rainwater, Dorothy (1992). Spoons From Around the World. Nueva York: Shiffer Publishing. ISBN 978-0-88740-425-2.
- Spark, Nick (2007). Spoons West! Fred Harvey, the Navajo, and the Souvenir Spoons of the West 1890-1941. Los Angeles: Periscope Film. ISBN 978-0-9786388-9-4.
Ikus. gainera aldatu
- Sardexka
- Aiztoa
- Te izoztuko koilara
- Zurezko koilara, sari ironikoa.
