Izotz gaineko irristaketa
Izotz gaineko patinaje edo izotz gaineko irristaketa izotzezko azal batean irristailu gainean ibiltzea da. Arrazoiak era askotakoak izan daitezke: bidaia, atsegina, kirola.... Azala bera ere mota askotakoa izan daiteke: izotz-pista estalia ala ez, natura, eta abar.
Historia aldatu
Hastapenak aldatu
Ikerketen arabera, izotz-patinajea Finlandiako hegoaldean hasi zen duela 4.000 urte baino gehiago. Neguko bidaietan energia aurrezteko egiten zen. Benetako patinajea ertz zorrotzeko hortz bat erabili zenean sortu zen. Orain patinek izotza mozten dute, irristatu beharrean. Holandarrek ertzak gehitu zizkieten izotzezko patinei XIII. edo XIV. mendean. Patinak altzairuzkoak ziren, eta ertz zorrotzak zituzten behealdean, mugimendua errazteko.
Izotzezko patin modernoen funtsezko eraikuntza ia berdin mantendu da ordutik, baina oso desberdina da xehetasunetan, batez ere lotzeko metodoan eta altzairuzko hortzen forma eta eraikuntzan. Herbehereetan, izotz gaineko patinajea klase sozial guztien berezkotzat jotzen zen, Herbehereetako Urrezko Aroko margolari holandarren koadro askok erakusten duten bezala.
Izotz gaineko patinajea Txinan ere egiten zen Song dinastian, eta Qing dinastiako familia gobernatzailearen artean ezaguna egin zen.
Hazkundea aldatu
_Skating_on_Duddingston_Loch.jpg)
Ingalaterran, "Londresko mutilek" harakinaren hezurrak patinak bezala inprobisatzen zituzten XII. mendetik. Patin metalikoekin egindako patinajea Ingalaterrara lorategiko kanalarekin batera iritsi bide zen, 1660an Ingeles Berrezarpenarekin, erregea eta gortea erbestetik itzuli ondoren, neurri handi batean Herbehereetan igaro zirenak. Londresen, St James 's Park-eko apaingarri "kanala" izan zen XIX. mendera arte gune nagusia. Bai Samuel Pepysek bai John Evelynek, garaiko bi diarista nagusiek, 1662ko abenduaren 1ean ikusi zuten hango "kanal berrian", Pepysek ikusi zuen lehen aldian ("oso arte polita"). Handik bi astera, 1662ko abenduaren 15ean, Pepysek Yorkeko dukeari lagundu zion, geroago Jakue II.a erregea zenari, patinaje-txango batean: "Dukearekin, eta haren atzetik joan nintzen Parkean, izotza hautsita zegoen arren, bere patinetan irristatzen zenean, eta hori ez zitzaidan gustatzen, baina oso ondo lerratzen da". 1711n, Jonathan Swiftek kirol hau bere "Stella" rentzat ezezaguna izan zitekeela pentsatzen jarraitzen du, "Ibiltzeko denbora delikatua; eta Rosamundeko kanala eta urmaela jendailaz beteta eta patinekin, hori zer den baldin badakizu"
Antolatutako lehen irristaketa kluba Edinburgh Skating Club izan zen, 1740ko hamarkadan sortua; hala ere, batzuek diote kluba 1642an ezarri zela.
Klubari buruzko lehen erreferentzia garaikideetako bat Encyclopædia Britannica-ren bigarren edizioan (1783) agertu zen:
Eskoziako metropoliak patinatzaile dotoreen adibide gehiago sortu ditu, agian beste edozein herrialdek baino: eta duela 40 bat urte patinaje klub bat sortu izanak dibertsio dotore hori hobetzen lagundu du.
Deskribapen horretatik eta beste batzuetatik ondoriozta daitekeenez, klubeko kideek egiten zuten irristatze-modua patinaje artistikoaren forma goiztiarra zen, eta ez izotz gaineko abiadura-patinajearena. Klubean onartuak izateko, hautagaiek irristatze proba bat gainditu behar zuten, non oinetako edozeinen gainean zirkulu oso bat egiten zuten (adibidez, zortzi bat).
Kontinentean, izotz gaineko patinajean klase altuetako kideek baino ez zuten parte hartzen. Rodolfo II.a enperadoreak, Germaniako Erromatar Inperio Santuko enperadoreak, hainbeste gozatzen zuen izotz gaineko patinajeaz, bere gortean izotzezko pista handi bat eraikitzea agindu zuela kirol hau jendarteratzeko. Frantziako Luis XVI. erregeak izotz gaineko patinajea Parisera eraman zuen bere erregealdian. Madame de Pompadour, Napoleon I.a, Napoleon III.a eta Estuardo Etxea, besteak beste, errege-erreginen eta goi-klasearen zaleak izan ziren izotz gaineko patinajean.
Hurrengo irristatze-kluba Londresen ezarri zen, eta 1830 arte ez zen sortu. Kideek zilarrezko patin bat zeramaten botoi-zulotik zintzilik, eta The Serpentine, Hyde Park-en biltzen ziren 1830eko abenduaren 27an. XIX. mendearen erdialdean, izotz gaineko patinajea Erresuma Batuko goi eta erdi mailako klaseen arteko denbora-pasa herrikoia zen. Victoria erreginak bere senarra izango zena ezagutu zuen, Alberto printzea, izotz gaineko patinaje-bidaia batzuen bidez. Albertok patinatzen jarraitu zuen ezkondu ondoren, eta, izotzean, behin erreskatatu zuten Victoriak eta konpainiako dama batek, Buckingham jauregiko lurretan ur-tarte batetik.
Izotz-pista artifizialak eraikitzeko lehen saiakerak 1841-44ko "pisten manian" egin ziren. Izotz naturala mantentzeko teknologiarik ez zegoenez, lehen pista horiek ordezko bat erabiltzen zuten: txerri-gantza eta hainbat gatz nahastea. 1844ko maiatzaren 8ko "Living Age" Littell-en artikulu batek, "Glaciarium" izenekoak, hau adierazten zuen: "Establezimendu hau, Grafton Street East 'Tottenham Court Road-era lekualdatu dena, astelehen arratsaldean inauguratu zen. Izotz artifizialaren eremua oso komenigarria da patinajearen denbora-pasa dotore eta makurrean aritu nahi dutenentzat. "
Kirol bihurtzea aldatu
Patinajea aisialdi, garraiobide eta ikusleen kirol gisa egin zen ezagun The Fens-en, Ingalaterran, baldintza guztietako pertsonentzat. Karrerak langileen kontuak ziren, gehienak nekazariak. Ez dakigu noiz egin ziren lehen patinaje partidak, baina XIX. mendearen hasieran lasterketak ondo ezarrita zeuden eta partiden emaitzak prentsan argitaratzen ziren. Patinajea kirol gisa Eskoziako lakuetan eta Herbehereetako kanaletan garatu zen. XIII. eta XIV. mendeetan, zura patinen hortzetako hezurragatik ordezkatu zen, eta 1572an burdinazko lehen patinak egin ziren. Urak izozten zirenean, patinaje-partidak egiten ziren Fens osoko hiri eta herrietan. Tokiko topaketa horietan, gizonak (edo batzuetan emakumeak edo haurrak) diru, arropa edo janari sariengatik lehiatzen ziren.
Bertako partiden irabazleak partida handietan edo txapelketetan parte hartzera gonbidatzen zituzten, non Fens osoko patinatzaileak milaka lagunen aurrean eskudirutan saritan lehiatzen ziren. Txapelketako partidek Galesko lehiaketa nagusia edo "zutik zegoen azken gizonaren" itxura hartzen zuten (kanporatze bakarreko txapelketa). Lehiakideak, 16 edo batzuetan 32, serieetan parekatzen ziren eta serie bakoitzaren irabazlea hurrengo txandara pasatzen zen. Izotzean 660 yardako ibilbidea neurtzen zen eta upel bat jartzen zen mutur bakoitzean bandera batekin. Milia eta erdiko lasterketan, patinatzaileek bi bira ematen zizkioten ibilbideari, hiru upel-birarekin.
Fensetan patinek pattens, fen runners edo whittlesey runners zuten izena. Atzealdean torloju bat zegoen botaren orpoan kiribilduta, eta aurrealdean hiru punta txikik eusten zioten patinari. Zuloak zeuden kanaberan, oinari eusten zioten larruzko uhalentzat. Metalezko hortzak apur bat altuagoak ziren atzealdean aurrealdean baino. 1890eko hamarkadan, haranetako patinatzaileak norvegiar estiloko patinekin lehiatzen hasi ziren.
1879ko otsailaren 1ean, larunbata, Cambridgeshire eta Huntingdonshireko patinatzaile profesional batzuk Cambridgeko Guildhall-en elkartu ziren Patinajeko Elkarte Nazionala sortzeko, munduko izotz gaineko patinajeko lehen erakunde nazionala. Hainbat lurjabe, bikario bat, Trinity Collegeko kide bat, magistratu bat, Parlamentuko bi kide, Cambridgeko alkatea, Cambridgeko tenientea, James Drake Digby kazetaria, Cambridgeko Unibertsitateko Patinaje Klubeko presidentea eta Neville Goodman, Peterhouseko graduatua, Cambridge (eta Potto Browneko bazkide errotariaren semea, Joseph Goodman). Sortu berri zen elkarteak Thorneyn ospatu zuen bere lehen milia eta erdiko txapelketa profesionala 1879ko abenduan.
Patinaje artistikoa aldatu
Izotz gaineko patinajeari buruzko lehen jarraibide-liburua Londresen argitaratu zen 1772an. Liburua, The Art of Figure Skating (izotz gaineko patinaje artsitikoa) izenekoa, britainiar artilleriako teniente batek idatzi zuen, Robert Jonesek, eta bertan patinaje artistikoaren oinarrizko formak deskribatzen dira, zirkuluak eta zortzikoak kasu. Liburua gizonezkoentzat bakarrik idatzi zen, emakumeek ez baitzuten izotz gainean patinatzen XVIII. mendearen amaieran. Eskuliburu hau argitaratzearekin batera, izotz gaineko patinajea bere bi diziplina nagusietan banatu zen, abiadura-patinajean eta patinaje artistikoan.
Gaur egun ezagutzen den bezala patinaje artistiko modernoaren sortzailea Jackson Haines estatubatuarra izan zen. Patinatzailea izan zen bere patinajeari ballet eta dantza mugimenduak gehitu zizkion lehen patinatzailea, izotzaren gainean patroiak marrazten zentratu beharrean. Hainesek eserita biratzea ere asmatu zuen, eta irristaketa artistikorako hortz motzago eta kurbatuagoa garatu zuen, biraketa errazagoak ahalbidetzen zituena. Bera izan zen, halaber, botari etengabe finkaturiko hortzak erabiltzen lehena.
Patinajeko Nazioarteko Batasuna 1892an sortu zen, Scheveningenen (Herbehereak) izotz gaineko patinajeko lehen nazioarteko erakunde gisa. Batasunak patinaje artistikoko arauen lehen multzo kodetua sortu zuen, eta abiadura eta patinaje artistikoaren nazioarteko lehiaketa gobernatu zuen. Lehenengo txapelketa, Eislauf-Vereingung Internationale Txapelketa bezala ezaguna, San Petersburgon ospatu zen 1896an. Lau lehiakide izan zituen eta Gilbert Fuchsek irabazi zuen.
Ezaugarri fisikoak aldatu
Izotzezko lurzoru batean dauden molekula guztiak ez dira berdinak. Goian, azalean dauden izotz-molekulak beherago dauden geruzetakoak baino askoz askatuago daude, egoera erdi-likido batean. Horrek labainaraztea eragiten du. Geruza irristakorra lodiera molekularra dauka -157 ºC-tan egonda, baina tenperatura igotzen joan ahala geruza loditzen doa (izan ere, tenperatura igotzean, atomoak gehiago kitzikatuz azkarrago mugitzen hasten dira, egoera fisikoa likidotzea eragiten).[1][2][3][4][5]
Denbora luzez uste izan da irristailuen marraza izotzean irristatzean geruza bat urtzen duela, izotza irristakor bihurtzen. Hipotesi horren (XIX. mendean egina) oinarria zen marraza izotzean presioa eraginez geruza bat urtzen zuela, labainaraztea sortzen. Denborarekin hipotesia baztertu da, izotza -3,5 ºC baino beroago dagoen aldietarako bakarrik balio duelako, eta irristaketa aldiz, izotza askoz hotzago dagoenean egiten da.[6]
XX. mendean aurreko hipotesiaren antzerako bat egin zen. Hipotesi berri horrek esaten zuen irristailua izotzetik pasatzean marruskadura bat sortzen duela, eta marruskadura horrek tenperatura igotze bat eragiten duela izotz-geruza makroskopiko bat urtzen. Ondorioz labainaraztea gertatzen da. Irristailua izotzetik mugitzean marruskadura areagotzen bada, geruza urtua (labainaraztea gauzatzen duena) handituko da marruskadura gutxitzen. Aldiz, marruskadura gutxitzen bada aurreko geruza txikituko da abiadura moteltzen. Marruskadura hazten doa abiadura handitzen den heinean, eta aitzitik, abiadura moteltzean, marruskadura gutxitzen da.[7][8][9]
Irristaketa dirudiena baino ondorio gehiago ditu izotzean. Irristailuek arrastoak uzten dituzte izotz berrian, eta sarritan konpondu behar da. Irristailuen marrazek ertz zorrotzak dituztenez, irristatzerako orduan gertatzen den marruskadura normalari beste marruskadura mota bat gehitu behar zaio: "goldezko marruskadura". Marruskadura hau gutxitzen da abiadura dagoenean, presioa izotzean handitzen denez irristailua altxatzen delako apur bat (aquaplaning). Marruskadura normala eta goldezkoaren batuketaren emaitza oso gutxi hazten da abiadura igotzen joan ahala, horregatik egin daiteke irristaketa abiadura handietan.[10][11]
Arriskuak aldatu
Irristaketaren segurtasuna izotzaren zimurtasunaren, irristailuaren diseinuaren eta irristalariaren esperientzia eta trebetasunaren arabera da. Orokorrean lesio larriak ez dira ohikoak, baina gertatu da noizbait pista laburreko abiadura-patinaje lasterketetan kolpe larri batzuengatik pertsona batzuk paralizatuta gelditzea. Hockeyan eta bikoteko irristaketan ere gertatu ohi dira lesioak, kolpeek gauzatuta gehienetan. Bestalde, eta beste hainbat kiroletan bezala, kaskoa ez bada erabiltzen lesio serioak gertatzeko arriskua dago.
Kanpoaldean izotz pistarekin lotutako arriskua dago. Adibidez, gertatu izan da irristaketa saio batean azaleko izotz-geruza apurtzea eta irristalariak ur hotzean jaustea. Horren ondorioak hidrokuzioa, hipotermia edota itotzea izan daitezke. Gehienetan oso zaila da uretan jausi eta gero azalera bueltatzea, izan ere irristailuak eta arropa lodiak asko pisatzen dute. Era berean, urpean dagoen pertsona orientazio sena galdu badu zaila izango zaio gainazalera bueltatzea. Konortea galdu badu ur azpian, ordu batzuk geroago pertsona berpiztu daiteke.
Ohiko jarduerak aldatu
Erreferentziak aldatu
- ↑ «Explaining Ice: The Answers Are Slippery - New York Times» web.archive.org 2008-12-11 (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).
- ↑ Materer, N.; Starke, U.; Barbieri, A.; Van Hove, M. A.; Somorjai, G. A.; Kroes, G. -J.; Minot, C.. (1997-06-01). «Molecular surface structure of ice(0001): dynamical low-energy electron diffraction, total-energy calculations and molecular dynamics simulations» Surface Science 381: 190–210. doi:. ISSN 0039-6028. (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).
- ↑ (Ingelesez) «Pitt physics professor explains the science of skating across the ice» Pittsburgh Post-Gazette (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).
- ↑ «Science of Hockey: Why Is Ice Slippery? | Exploratorium» web.archive.org 2012-07-19 (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).
- ↑ (Ingelesez) «Getting a Grip on Ice» www.science.org (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).
- ↑ «Wayback Machine» web.archive.org 2014-02-23 (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).
- ↑ (Ingelesez) Lozowski, E.; Szilder, K.. (2011). «Derivation and New Analysis of a Hydrodynamic Model of Speed Skate Ice Friction» undefined (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).
- ↑ (Ingelesez) Berre, M.; Pomeau, Y.. (2015). «Theory of ice-skating» undefined (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).
- ↑ (Ingelesez) Leeuwen, J. V.. (2019). «Skating on slippery ice» undefined (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).
- ↑ (Ingelesez) Oosterkamp, T. H.; Boudewijn, T.; Leeuwen, J. M. J. van. (2019-01-01). «Skating on slippery ice» Europhysics News 50 (1): 28–32. doi:. ISSN 0531-7479. (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).
- ↑ (Ingelesez) de Koning, Jos J.; de Groot, Gert; van Ingen Schenau, Gerrit Jan. (1992-06-01). «Ice friction during speed skating» Journal of Biomechanics 25 (6): 565–571. doi:. ISSN 0021-9290. (Noiz kontsultatua: 2022-12-02).
Kanpo estekak aldatu
Datuak: Q779272
Multimedia: Ice skating / Q779272
