Ida Henrietta Hyde
Ida Henrietta Hyde (Davenport, AEB, 1857ko irailaren 8a – Berkeley, AEB,1945eko abuztuaren 22a) fisiologo estatubatuarra izan zen, eta ezaguna izan zen kimikoki edo elektronikoki ehuna estimulatzeko adinako potentzia duen mikroelektrodoa garatu zuelako, baina zelula batetik ehuna injektatu edo kentzeko bezain txikia.
| Ida Henrietta Hyde | |
|---|---|
| Bizitza | |
| Jaiotza | Davenport, 1857ko irailaren 8a |
| Herrialdea |  Ameriketako Estatu Batuak |
| Heriotza | Berkeley (Kalifornia), 1945eko abuztuaren 22a (87 urte) |
| Hezkuntza | |
| Heziketa | Cornell Unibertsitatea Bryn Mawr College Heidelbergeko Unibertsitatea |
| Hezkuntza-maila | Doktoretza |
| Jarduerak | |
| Jarduerak | fisiologoa, unibertsitateko irakaslea eta asmatzailea |
| Enplegatzailea(k) | Harvard Medical School (en)  University of Kansas (en) (1899 - 1918) |
| Kidetza | American Physiological Society (en) |
Haurtzaroa aldatu
Davenport, Iowan jaio zen. Meyer eta Babette-ren (Lowenthal) Heidenheimer etorkin alemaniarren (Württemberg) lau seme-alabetako bat izan zen. Hyde abizena Estatu Batuetara iritsi ondoren hartu zuten. Meyer Hyde etxetik kanpo lan egiten zuen merkataria zen, eta familia utzi egin zuen bidaia batean, Babette haurren esku utzita. Familia bizirik mantentzeko, Chicagora joan ziren bizitzera. Babettek garbiketa- eta konponketa-lanak egin zituen, negozio oparo bati ekin zion arte. Seme-alaba guztiak bidali ahal izan zituen eta bidali zituen eskola publikora, eta klase ertain heziko gizabanako bihurtu ziren, Joanaren neba bakarrak, Benek, unibertsitatera joateko asmoarekin.[1]
1871n, familiaren etxea suntsitu zen Chicagoko Sute Handian, familiaren negozioa ere suntsitu baitzen. Inolako diru-sarrerarik gabe, Ida Hyde, alaba zaharrena zenez, 14 urterekin sartu zen txapel ikastun. Neba-arrebak baino zaharragoa zenez, familiaren mantenu-kargaren zati handi bat bere ardurapean egon zen. Familiaren diru-sarreren zati handi bat ematen zuen eta Illinoiseko Unibertsitatean bere neba bakarraren hezkuntza ere ordaindu zuen. Denborarekin, saltzaile-lanpostura igo zen. Arropa-dendan izan zuen esperientzia baliagarria izan zen aurrerago, bere arropa oso hornigai gutxirekin egiteko gai zelako.[1]
Hezkuntza aldatu
Lan egiten zuen dendan, Hydek kasualitatez aurkitu zuen Alexander von Humboldten Ansichten der Natur (Naturaren ikuspegia) filmaren ingelesezko bertsio bat. Lan horretatik sortu zen biologiarekiko maitasuna. Gainera, hezkuntzarekin jarraitzera bultzatu zuen, eta horrek Chicago Athenaeumeko gaueko eskoletara joan zen 1875ean eta 1876an, gurasoen eragozpenak gorabehera. Haren ondorengo ikasketak neba unibertsitatean bisitatzen ari zela iritsi zitzaizkion, eta, kasualitatez, mundu akademikoan lan egiten zuten hainbat emakume ezagutu zituen. Unibertsitateko Prestakuntza Eskolan sartzeko azterketak gainditu ahal izan zituen eta ondoren bere nebaren unibertsitate berean sartu zen.
Illinoiseko Unibertsitatean hasi zen ikasten 24 urte zituela, baina ikasketak eten egin ziren 1882an, neba gaixotu eta berak artatu behar izan zuenean. Gainera, urte bakar bateko ikasketak egiteko erabili zituen aurrezki guztiak. Hala ere, konderriko maistra-azterketa gainditu zuen, eta hiru urte geroago, Chicagoko maistra-azterketa. Hurrengo zazpi urteetan, bigarren eta hirugarren mailako maistra-lana egin zuen Chicagoko eskola publikoen sistemaren barruan. Bere kezka biologikoak naturaren ikasketak eskola-sistema publikoan txertatzeko saiakeretan adierazten ziren. Dirua aurreztu zuen matrikula ordaintzeko, eta unibertsitate-titulua lortzeko helburuari eutsi zion.[2]
1888an, azkenik, 31 urte zituela itzuli zen unibertsitatera. Cornelleko Unibertsitatean matrikulatu zen, eta hiru urtean lortu zuen arteetako lizentziatura. Gero biologiako beka bat eskaini zioten Bryn Mawr Collegen. Jacques Loeb eta Thomas Hunt Morganen babespean onartu eta lanean hasi zen. Woods Hole Laborategi Biologikoan laguntzaile gisa, marmoken nerbio-sistemari buruzko ikerketak egin zituen. Nerbio-zelulen marrazki xehatu eta deskribapen asko egin zituen. 1893an, Hydek Association of Collegiate Alumnae-ren beka europarra jaso zuen, geroago Emakume Unibertsitarioen Elkarte Amerikarra izan zena.
Diotenez, Hyderen ikerketen emaitzek (Woods Hole) Goette doktorea motibatzen lagundu zuten, 1893an Estrasburgoko Unibertsitatera gonbida zezan, harekin lan egiteko, ordura arte emakume batek egin ezin izan ez zuen bezala.[3] Estrasburgon egon zen bitartean, lehen emakumea izan zen Alemanian natur zientzietako edo matematikako titulu aurreratua lortzeko matrikula egitea eskatzen. Une hartan beharrezkoa zen gobernuari eskaera bat aurkeztea eta fakultatearen baimena lortzea. Prozesu hori erabat abiarazi aurretik, Hydek kendu egin zuen bere saiakera. Esaten denez, Idaren aurka eskaera egin zuten pertsona kopuru handia izan zen erabaki horren arrazoia, eta Heidelbergeko Unibertsitatea leku hobea izango zelakoan bere titulua lortzeko.
Alemaniako Heidelbergeko Unibertsitatean doktoratu zen 39 urterekin, bere sexuagatik aurkeztu zitzaizkion oztopo zapuztu askoren ondoren. Ez zioten eskola batzuetara joaten utzi eta gizonen apunteak irakurri behar izan zituen.[4] Batez besteko ikasle baten lanetik harantzago joateko eskatu zioten, eta han doktoretza eginda graduatu zen hirugarren emakumea bihurtu zen. Titulua lortzeko arazo nagusia izan zen Wilhelm Kühne irakasleari ez zitzaiola gustatzen emakume batek bere agindupean lan egitea. Hala ere, haren lorpenek gainditu egin zuten oposizioa, eta ohorez onartu zituen doktoretza-azterketak 1896ko otsailean, eta erakunde horretan medikuntzako doktoretza bat jaso zuen lehen emakumea izan zen.[5] Bere tesi proiektuak marmoken (Hydromedusa) garapen fisiologikoa aztertu zuen.
Hydek beste erakunde batzuetan ikertu zuen Kansasko Unibertsitatera joan aurretik, Berna 1896 Unibertsitatea eta Radcliffe College 1897 barne. Kansasen lanean hasi ondoren, Rush Medical Collegen ere ikasi zuen hainbat udatan, 1911n medikuntzako doktoretza jasotzeko.[6]
Karrera profesionala aldatu
Zazpi urteko irakaskuntzan, “Zientzia eskoletan” programa ezartzen parte hartu zuen Chicagoko eskola publikoen sisteman. Programa horrek natur ikasketak eskola horietan sartzen lagundu zuen, non Hyde ezaguna izan baitzen bere irakaskuntza-metodoak beste hezitzaileekin partekatzeagatik.
Doktoretza egin ondoren, Napolira (Italia) gonbidatu zuten, Napoliko Estazio Zoologikoan ikertzaile egoiliar gisa. Itsas ornogabeen fisiologian lanean jarraitu zuen, Bernako Unibertsitatera (Suitza) aldatu zen arte, Hugo Kroneckerrekin muskulu-fisiologian lan egiteko. W. T. Porter-ekin Harvardeko Medikuntza Fakultatean ikertzeko onartutako lehen emakumea izan zen. Ikertzearekin batera, Harvardeko heziketa eta prestakuntza medikoa ere handitu zituen. Hydek ere hezitzaile izaten jarraitu zuen, prestakuntza-eskoletan eta udan Woods Holen eskolak emanez.
Kansasko Unibertsitateak irakasle elkartu gisa kontratatu zuen 1899an, eta Fisiologia Saila sortu zuen. Sail horretako lehen zuzendaria ere izan zen, eta 22 urtez lan egin zuen han.[7]
Bere ibilbidean zehar, Hyderen ikerketak ornodunen eta ornogabeen nerbio-, zirkulazio- eta arnas sistemak hartu zituen, eta narkotikoen, kafeinaren eta alkoholaren efektuak aztertu zituen organismoan. Gainera, bere lanean ikusi zuen musikak sistema kardiobaskularrean atleta, musikari eta nekazarien artean dituen eraginak desberdinak zirela, eta kafeina zela lan fisikoaren eraginkortasuna gutxitzearen arrazoia. Ameriketako Estatu Batuetako Fisiologoen Elkartean 1902an hautatutako lehen emakumea izan zen, eta 1913 arte emakumezko kide bakarra izan zen.[7]
Mikroelektrodoa aldatu
Hyde ikertzailea eta irakaslea izan zen, baina baita asmatzailea eta berritzailea ere. Itsas uretan erabil zitezkeen itsas animalien parametro fisiologikoak monitorizatzeko tresnak garatu zituen. Haren asmakizunik ezagunena zelula barneko mikropipetako elektrodo bat izan zen. Hydek ikusi zuen kontzentrazio handiko elektrolitoek zelulen zatiketa-prozesuei eragiten dietela, eta, horren ondorioz, zelulen barruko potentzial elektrikoan alde txikiak hauteman zituen. Nerbio- eta muskulu-zelula horien funtzionamendua ulertzeko, beharrezkoa zen zelulak behar bezala estimulatzea eta gertatzen ziren banakako zelulen korronteen aldaketaren emaitzak erregistratu ahal izatea. Hyderen mikroelektrodoa zelulak mikromailan estimulatzeko erabil daiteke zelularen barruan jarduera elektrikoa erregistratzen den bitartean, zelula-pareta aldatu gabe. Gailu hori asmakizun iraultzailea izan zen neurofisiologian eta nerbio-ehun uzkurkorraren azterketan; hala ere, mikroelektrodoa ez zitzaion ofizialki esleitu Ida Hyderi bere lehen asmatzaile gisa.[2][5]
Nahiz eta Hyderen mikroelektrodoaren balizko asmakuntza 1921ean ezagutarazi zen, beste batzuek ere antzeko elektrodoak sortu zituzten; historialari zientifikoek, G. Kass-Simon-ek esaterako, Hyderen asmakuntza egiaztatu dute, jatorrizkoa eta iraultzailea den aldetik. Beste mikroelektrodo bat beste behin asmatu omen zuten, Chicagoko Unibertsitateko Judith Graham eta Ralph W. Gerard-ek asmakizun horren bertsioa egin zutela esan eta hogei bat urtera. 1950eko hamarkadan, Gerard Nobel sarirako izendatu zuten, mikroelektrodoaren eredu garatuagatik.[8]
Giza osasunari egindako ekarpenak aldatu
Ida Hydek hainbat aldiz eman zituen hitzaldiak Kansasko Unibertsitatean eta handik kanpo. Inguruko medikuen laguntzarekin, eskola-umeei osasun-azterketa publikoak egiteko programa bat ezarri zuen, gaixotasun kutsakorrak (tuberkulosia eta bizkarrezurreko meningitisa) detektatzeko. Benetako mediku profesionala ez bazen ere, Kansasko Medikuntza Elkarteko kide hautatu zuten, gaixotasun infekziosoak ezagutzen eta kontrolatzen izandako esperientziagatik. Eta 1918an Osasun eta Defentsa Nazionalari buruzko Kansasko Emakumeen Batzordeko estatu-presidente izendatu zuten. Bere karreran eman zituen hitzaldietatik asko higieneari eta gaixotasun kutsakorrei buruzkoak izan ziren. Argi eta garbi hitz egin zuen giza sexualitateaz eta gaixotasunak zabaltzeko inplikazioaz, eta, gainera, osasun-hezkuntza publikoaren sustatzaile irekia izan zen.[8]
Bereizkeriaren aurkako ahaleginak aldatu
Ida Henriettaren aipamena:
Egun asko eman nituen nire erabilera pribatuari esleitutako laborategi bikainean, eta konturatu nintzen posizio paregabea nuela...' ''Unibertsitateko zirkuluan berehala zabaldu zen "emakumearen eskubideen" zale estatubatuar batek unibertsitateko korridoreetan indarrez sartzeko ausardia izan zuela. - Ida H. Hyde, "''Emakumeak gizakiak izan aurretik". [9]
Hydek behin baino gehiagotan aurkitu zituen oztopoak hezkuntzan eta karreran, bere generoa zela eta, eta presio egin zuen emakumeek mundu akademikoan berdintasunezko sarbidea eta tratua izan zezaten bizitza osoan. Bere generoagatik Estrasburgoko Unibertsitatean matrikulatzeko eskubidea ukatu zitzaionean, Heidelbergeko Unibertsitatera joan zen. Matrikulatzeko baimena eman zitzaion arren, unibertsitateko medikuntza fakultateak ez zuen emakumerik onartzen eta fakultateak ukatu egin zion fisiologia klaseetara edo laborategietara sartzea. Zorionez, bere lankide maskulinoek hitzaldietako apunteak partekatu zituzten, eta, azterketa sakon baten ondoren, ohorez onartu zituen bere doktorego-azterketak.[10] Bere zailtasunei buruz idatzi zuen American Association of University Women Journalen, "Emakumeak gizakiak izan aurretik".
Estatu Batuetara itzuli zenean, Hydek lankide akademiko eta ongile dirudunen laguntza lortu zuen emakumeak zientzian laguntzeko funts bat sortzeko. Napoliko Mahaiaren Elkartea ikerketa zientifikoan laguntza finantzarioaren eta profesionalen iturri bihurtu zen, eta 36 emakumek jaso zuten programa.[10] 1927an, beka bat ezarri zuen Kansasko Unibertsitatean (KU) zientzietako ikasketetan aritzen ziren emakumeentzat, eta Ida H. Hyde Nazioarteko Beka eman zuen Estatu Batuetako Emakume Unibertsitarioen Elkartearekin (AAUW).[11] Kansasko Unibertsitateko campusean, zientzia-eraikinetako osasun-instalazioak izateko presioa egin zuen; eraikin horiek gizonezkoentzako bainuekin baino ez ziren eraiki, eta emakumeentzako instalaziorik behar ez zela pentsatuta. Behin eta berriz presioa egin zuen unibertsitatean ordainketa-berdintasuna lortzeko, eta komunitatean lan egin zuen hainbat lanbidetan emakumeentzako aukerak handitzeko.
1920an erretiratu zen 63 urterekin. Erretiroa hartu ondoren, hainbat tokitara joan zen, Suitza, Austria, Egipto, India eta Alemaniako hainbat tokitara barne. 1945eko abuztuaren 22an, Ida Hyde garuneko hemorragia batetik hil zen.[1]
Hautatutako argitalpenak aldatu
- Notes on the Hearts of Certain Mammals. The American Naturalist 25(298) 1891. or. 861–863. JSTOR 2451734
- The Nervous System in Goneomea Murbachii. Biological Bulletin 4(1) 1902. or. 40-45. JSTOR 1535511
- Kaiser eta Devilfish. The New York Evening Post Magazine, 1918.05.25.
- A micro-electrode and unicellular stimulation. Biol. Bull. 40:130–133, 1921.
- Musika-tresnen efektuak: elektrokardiogramak eta presioa. Esp. Burua Psychol 7:213–224 1924.
Erreferentziak aldatu
- ↑ a b c Grinstein, Louise S.; Biermann, Carol A.; Rose, Rose K.. (1997). Women in the biological sciences : a biobibliographic sourcebook. Westport, Conn. : Greenwood Press ISBN 978-0-313-29180-7. (Noiz kontsultatua: 2022-05-29).
- ↑ a b Butin, Jan. «Ida Henrietta Hyde» Jewish Women's Archive.
- ↑ Heggie, Vanessa. (2013-09-08). «Happy Birthday to Ida H Hyde» the Guardian.
- ↑ Scanlon, Lisa. (1 de mayo de 2003). «Physiology’s Hidden Genius» MIT Technology Review.
- ↑ a b Johnson, Elsie. (1981). «Ida Henrietta Hyde: Early Experiments» Physiologist 24 (6): 1–2. PMID 7043502..
- ↑ Wayne, Tiffany K.. (2011). American women of science since 1900. Santa Barbara, Calif. : ABC-CLIO ISBN 978-1-59884-158-9. (Noiz kontsultatua: 2022-05-29).
- ↑ a b Tucker, G. S.. (1 de diciembre de 1981). «Ida Henrietta Hyde: The First Woman Member of the Society.» The Physiologist 24 (6): 10–11. PMID 7043503..
- ↑ a b (Ingelesez) Benson, Alvin K.. (2010). Great Lives from History: Inventors & inventions. Salem Press ISBN 978-1-58765-526-5. (Noiz kontsultatua: 2022-05-29).
- ↑ (Ingelesez) «Before Women Were Human Beings - Ida Hyde» biology.ku.edu (Noiz kontsultatua: 2022-05-29).
- ↑ a b Sloan, Jan Butin. (1978). «The Founding of the Naples Table Association for Promoting Scientific Research by Women, 1897» Signs 4 (1): 208–216. ISSN 0097-9740..
- ↑ «Ida Henrietta Hyde» Emily Taylor Center for Women & Gender Equity 2013-05-22.
Kanpo estekak aldatu
Datuak: Q41627
