Zinematikan, higidura parabolikoa deritzo gorputz puntual batek ibilbide parabolikoa osatzean daukan higidurari. Airera jaurtitzen diren jaurtigaien higidurari dagokio eta horregatik tiro parabolikoa edo jaurtiketa parabolikoa ere esaten zaio; izatez, jaurtigaiek benetan duten higiduraren hurbilketa da, gorputza marruskadurarik gabe dagoen ingurune batean eta eremu grabitatorio konstante batean kalkulu teorikoak eginez lortzen dena.
Higidura parabolikoa plano bertikal bateko bi norabide perpendikularretan gertatzen diren bi higidura zuzenen konposizioaz sortzen dela kontsidera daiteke: batetik, higidura zuzen uniformea norabide horizontal batean eta, bestetik, beheranzko higidura zuzen eta uniformeki azeleratua norabide bertikalean, hain zuzen ere, grabitatearen azelerazioaz. Izatez, higidura parabolikoa eredu teoriko bat da, Lurraren biraketarik kontuan hartu gabe eta atmosferako airearen marruskadurarik gabe gorputzek izango luketen higidura deskribatzeko.
Iturrietako ur-txorrotaden ibilbide parabolikoak.Jaurtiketa parabolikoaren hasierako abiaduraren osagaiak.
Airera jaurtitako objektuek duten higiduraren hurbilketa teorikoa dela esan dezakegu. Proiektil edo pilota batek airean duen ibilbidea aztertzean, parabolaren antzeko forma duela ohartzen gara, eta horrela litzateke airearen marruskadurarik ez balego.
Lurrazaletik hurbil atmosferan gertatzen diren objektuen higidurari “tiro parabolikoa” edo “jaurtigaien ibilbide balistikoa” ere baderitzo askotan. Higidura mota hau interes handikoa izan zen garai batean arlo militarrean, kanoiek jaurtitako jaurtigaien ibilbideak kalkulatzeko erabiltzen baitzen. Hortaz, gure planetaren lurrazaletik hurbil gertatzen diren higidurak aztertzean (pilota batek edo jaurtigai batek dituztenak), zenbait hurbilketa egin daitezke eredu teorikoan, eta orduan higidura parabolikoa dutela kontsidera daiteke.
Jaurtigaiak alde batera utzita, Lurraren eremu grabitatorioan atmosferatik kanpo higitzen diren gorputzek ibilbide eliptikoak osatzen dituzte; esate baterako, horrelakoa da Lurraren inguruan biraka dabiltzan satelite artifizialen higidura, baita planetek Eguzkiaren inguruan dituztenak ere, Johannes Kepler-rek XVII. mendearen hasierann azaldu zuen bezala.
Higidura parabolikoak ezaugarri hauek ditu:
Hasierako abiaduraren modulua eta hasierako inklinazio-angelua ezagututa, ibilbide osoa kalkula daiteke.
Higiduraren hasierako eta amaierako puntuak altuera berean badaude, puntu horietan ibilbidearen inklinazio-angeluek balio berdinak dituzte.
Altuera berean dauden puntuen arteko tiro parabolikoaren irismen luzeena -ko hasierako inklinazio-angeluarekin lortzen da.
Higiduraren osagai bertikala eta osagai horizontala independenteki azter daitezke.
sistema kartesiarra erabili ohi da, eta higidura hau analitikoki aztertzean, higidura horizontal uniformea abzisen ardatzean deskribatzen da eta higidura bertikal azeleratua ordenatuen ardatzean.
Erortzen uzten den objektu batek eta horizontalki altuera berdinetik jaurtitzen den beste objektu batek denbora berdinak behar dituzte lurrazalera heltzeko.
Higidura masaren balioarekiko independentea da. Hasierako baldintza berdinak dituzten edozein masatako gorputzek higidura berdinak dituzte.
Bertikalki jaurtitzen den objektu batek eta puntu (edo altuera) beretik horizontalki hasita higidura parabolikoaz erortzen den beste objektu batek, biek ala biek, denbora berdinak behar dituzte ibilbidea osatzeko plano horizontal berera iristeko.
Lurretik hasi eta altuera maximora heltzeko behar den denbora eta handik lurrera itzultzeko behar den denbora berdinak dira.
Marruskadurarik gabeko higidura parabolikoaren hasierako baldintzak eta abiaduraren eta azelerazioaren osagaiak zenbait puntutan
Kontuan izanik Lurraren grabitatearen eraginpeko higidura parabolikoa plano bertikal batean gertatzen dela, higidura hori analitikoki aztertzeko erreferentziarako plano bertikal kartesiarra erabiliko dugu: ardatz horizontala eta ardatz bertikala aukeratuz. Alboko irudian ageri denez, norabide horizontaleko bektore unitarioa izango da (irudian eskuineranzko noranzkoaz), eta norabide bertikalekoa, (goranzko norankoaz).
Azelerazioak osagai bakarra izango du, grabitatearena hain zuzen, eta konstantea da ibilbide osoan. Balio hau du:Osagai hau norabide bertikalari dagokio eta beheranzkoa da; hortik zeinu negatiboa. Azelerazioa konstantea izateak erraztu egingo du higiduraren analisia, abiaduraren balioa integrazioz lortzeko. Baina horretarako, lehenik eta behin higiduraren hasierako baldintzak zein diren finkatu beharko dugu.
Kalkuluak sinplifikateko, partikularen abiapuntua koordenatu-sistema kartesiarraren jatorri-puntua izan dela kontsideratuko dugu. Hortaz:Eta objektuaren hasierako abiadura honako hau izango da:non hasierako abiaduraren modulua den, eta hasierako abiaduraren eta ardatz horizontalaren arteko angelua. Hortaz, hasierako abiadurak bi osagai hauek ditu:
, hasierako abiaduraren osagai horizontala,
, hasierako abiaduraren osagai bertikala.
Beraz, hasierako abiadura honelaxe adieraz daiteke bektorialki:
Ibilbide parabolikoa duen objektuaren aldiuneko abiadura kalkulatzeko, azelerazioaren definizioari dagokion ekuazio hau bektorial integratu behar da:Hortik, eta bitartean integratuz, aldiuneko abiaduraren bi osagaiak lortuko ditugu:Agerikoa denez, abiaduraren osagai horizontala konstantea da; eta osagai bertikala, uniformeki azeleratua, beherantz (hortik zeinu neagitboa). Guztira, abiadura bektorea honako hau da, denboraren funtzio modura emanik:
Abiaduraren ekuaziotik abiatuz, posizioaren ekuazioa ere zehaztu daiteke ondoko ekuazioa integratuz:
betiere kontuan izanik abiapuntuko posizioa dela. Lehenengo mailako ekuazio diferentziala da hau ere, eta beraren soluzioa hauxe da:
Ekuazio bektorial hau osagaietan bananduz, hauexek dira posizioaren bi osagai kartesiarrak:Bi ekuazio horietatik denbora eliminatuz ( aldagaia), ibilbidearen ekuazio kartesiarra lortzen da:
Agerikoa denez, hori bigarren ordenako kurba baten ekuazioa da plano bertikalean, parabola batena hain zuzen ere. Horixe da ibilbide parabolikoaren ekuazio geometrikoa.
Gorantz abiatutako higidura parabolikoan, interesgarria da jakitea zein izango den objektuak lortuko duen altuera maximoa. Puntu hori parabolako tontorra da: aurreko irudiko puntua. Bertan, abiadura bektorea horizontala izango da; bestela esanda, abiaduraren osagai bertikala nulua izango da:Beraz, aurreko atalean lorturiko osagai bertikalaren adierazpenean balio hori ordezkatuz,izango dugu eta hortik kalkula dezakegu zein aldiunetan, th, iristen den bertara:Eta balio hori koordenatuaren ekuazioan ordezkatuz:
Horixe izango da objektuak lortuko duen altuera maximoa. Bistakoa denez, balio maximoa denean lortuko da; hau da, objektua bertikalki jaurtitzen denenan gorantz, edo gauza bera dena, denean.
Objektuak lortuko duen distantzia horizontala. Tiro parabolikoaren irismena
Distantzia horizontala lortzeko, kontuan izan behar dugu puntu hori y ordenatu nuluari dagokiola, alegia, bertan izango dela. Aurreko atal batean lorturiko formula hau erabiliz,Puntu horretara objektua zein aldiunetan iristen den kalkula dezakegu:Eta aldiune horri dagokion abzisa kalkulatuz, abzisa hori izango da, hain zuzen, objektuak lortuko duen distantzia horizontala:
Kasu honetan ere, distantzia horizontala hasierako abiaduraren inklinazioaren menpekoa da, hots, angeluaren funtzioa. Distantzia horri tiro parabolikoaren irismena deritzo.
Irismenaren balio maximoa sinu funtzioaren balio maximoarekin gertatzen da, hau da, sinuak balio duenean.Hortaz, irismen maximoa gertatzen da hasierako abiadura bektorearen norabideak -ko angelua osatzen duenean norabide horizontalarekin. Kasu horretan hauxe da irismenaren balioa:
Airearen marruskadura kontuan hartuz sortzen den ibilbide balistikoa
Airearen marruskadura jasaten duen proiektil baten ibilbideak, hasierako abiaduraren zenbait balioren kasuan.
Atal honetan kontuan izango dugu objektuak atmosferako airearekin duen marruskadura. Fenomeno konplexua den arren, hurbilketa sinplea egingo dugu arazoa kualitatiboki azaltzeko eta orain arte aztertu dugun marruskadurarik gabeko ibilbide parabolikoan horrek izango duen eragina ulertzeko.
Aireko erresistentziak marruskadura-indar bat sortzen du, eta indar hori higiduraren noranzkoaren kontrako noranzkoan doa, eta abiaduraren moduluaren menpekoa da.Aireak higidurari jartzen dion erresistentzia arraste-koefizientea deritzon parametro baten bidez adierazi ohi da, eta lehenengo hurbilketa batean kontsideratuko dugu marruskadura-indarra abiaduraren berretura baten proportzionala dela.
Abiadura txikien kasuan, marruskadura-indarrak gorputzaren abiadurarekiko duen menpekotasuna lineala da () (Stokes-en arraste-legea) eta abiadura handien kasuan, koadratikoa () abiadura handietan (Newton-en arraste-legea).
Portaera horien arteko trantsizioa Reynolds-en zenbaki adimentsionalaren balioak zehazten du; zenbaki hori abiaduraren, objektuaren tamainaren eta ingurunearen biskositate zinematikoaren araberakoa da. Honelaxe definitzen da Reynoldsen zenbakia:non:
Reynolds-en zenbakia 1000 baino baino txikiagoa bada, menpekotasuna lineala da, eta 1000 baino handiagoa bada, koadratikoa. Hortaz, honelaxe adierazten da aireak proiektilari egindako marruskadura indarra:
Stokesen arraste-legearen arabera: , denean.
Newtonen arraste-legearen arabera: , denean.
Hori dela eta, ibilbide parabolikoa deformatu egiten da, marruskadurarren eraginez gorputzak moteldu egiten baitu bere abiadura; ondorioz, ibilbidea parabola deformatu bat da, baxuagoa norabide bertikalean eta laburragoa norabide horizontalean, forma sasiparabolikoa hartuz.
Fishbane, Paul (2008) Fisika zientzialari eta ingeniarientzat. 1. bolumena, (1.etik-21.era Gaiak) Universidad del País Vasco/Euskal Herriko Unibertsitatea ISBN9788490820308PMC932800438.
Etxebarria Bilbao, Jose Ramon (arg.) Fisika orokorra (2. argitalpena) UEU, Bilbo (2003) ISBN9788484380450.
Marcelo Alonso, Edward J. Finn (1976). Física. Fondo Educativo Interamericano. ISBN 84-03-20234-