Harrespil

Artikulu hau harrespil, jentil baratze edo cromlechari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Jentilbaratza (argipena)».

Harrespil edo cromlecha harri eta zutarriekin zirkulu edo elipse bat osatuz eraikitzen den monumentu megalitiko mota bat da. Euskal Herrian ugari dira mota honetako megalitoak, Pirinioetako mendilerroan eta inguruan. Luzaroan uste izan da Oria eta Leitzaran bailara zutela mugatzat, bailara hauetatik mendebaldera ez baitzen harrespilik aurkitu, edo oso adibide bakanak agertzen ziren^[2]. Azken urteetan, ordea, Aralarren egin diren ikerketei esker, Leitzarango bailaraz haratago harrespilak egin zirela ikusi da.^[3]

Okabe harrespila, Donibane Garazi hego-ekialdean.

Euskal Herriko megalitoen zonaldeak.^[1]

Euskal mitologian, bestalde, toki bereziak ziren; hain zuzen, jentil-baratze edo mairu-baratze izenez ere deitzen zaie, horien eraikuntza jentil edo mairuei egozten baitzitzaien.

Erresuma Batua, Frantzian, Danimarkan eta Suedian ere zabaldurik daude, nahiz eta ez diren Pirinioetako harrespilen berdinak. Izatez, izen ezberdinak erabiltzen dira ikerketetan, eta Pirinioetan aurki daitezkeen egiturei Pirinioetako cromlechak esaten zaie. Gainera, "cromlech" izena, jatorriz, galesa da, eta trikuharria izendatzeko erabiltzen zen tradizionalki.

Ezaugarriak eta funtzioaAldatu

Pirinioetako mairu-baratze bakoitzak hildako bakar baten errautsak ditu, eta hori ere bada nabarmentzekoa, beste toki batzuetan hilobiak kolektiboak izaten zirelako. Harrespila batzuk taldetan azaltzen dira, baina normalean ez dira oso talde handiak izaten, eta gehienak bakarka daude.^[4]

Eztabaida dago harrespilak eraikitzeko asmo eta helburuei buruz: batzuek uste dute hilobi gisa erabili^[5] zirela eta baita lur eremu bat markatzeko, baina beste batzuentzat gizataldeen biltoki eta astronomia behaleku moduan ere interpretatu da.^{[erreferentzia behar]}

Oteizaren hutsaren teoriaAldatu

Jorge Oteiza eskultore eta arte-teorilariak sarritan hitz egin zuen harrespilen estetikari buruz, batez ere Quousque Tandem...! saiakera liburuan. Bertan, euskal pentsaera eta estetikaren ezaugarri nagusiak bilatzen saiatu zen historiaurreko artean erroak aurkituz. Lehen euskal gizakiak mundua huts-aren bidez sumatzen zuela zioen, huts eta harro hitzen etimologia-estetikoa eta harrespilen barneko espazio ireki baina mugatua aztertuz.

Euskal Herriko zenbait harrespilAldatu

Izurriztiko Bizkarra harrespilak

Errekaleku harrespil multzoa

Mehatseko Bizkarra harrespil

Altsoroi harrespilak

Abartan Izkoa harrespilak.
Abartango Zelaia tumuludun harrespila.
Agina harrespilak.
Algorrieta harrespila.
Altsoroi harrespilak. Etxalar. Nafarroa Garaia.
Altxista harrespila.
Amunola harrespila.
Argibel I harrespila.
Argibel II harrespila.
Argibel III harrespila.
Arleorko Zabala lepoan dauden lau harrespilak.
Arrikolota harrespila. Etxalar. Nafarroa Garaia.
Arritxurieta harrespila.
Arritxurietako Gaina harrespila.
Azpegiko lepoa harrespila.
Baraxar Pagoxar harrespila.
Basate harrespila.
Boreiko Harri 1 harrespila.
Boreiko Harri 2 harrespila.
Boreiko Harri 3 harrespila.
Egiar harrespilak.
Elorregiko lepoa harrespila.
Elorrietako Gaina harrespila.
Errekaleku harrespil multzoa.
Eteneta I (multzo megalitikoa). Adarra mendian. Gipuzkoa.
Eteneta II (multzo megalitikoa). Adarra mendian. Gipuzkoa. Aurrekoarengandik 250 bat metrora.
Etzelako harritxuriak.
Gorospilgo lepoa harrespilak.
Guardiko Lepoa harrespila.
Gurutzako Lepoa harrespila. Lesaka. Nafarroa Garaia.
Izu Hegoalde harrespilak.
Izu Gaina harrespilak.
Izurriztiko Bizkarra harrespilak Artikutza, Arantza inguruan, Nafarroa Garaian.
Izurriztiko Egia harrespilak Artikutza, Arantza inguruan, Nafarroa Garaian.
Izurriztiko Lepoa harrespilak Artikutza, Arantza inguruan, Nafarroa Garaian.
Jaizkibel I harrespila Gipuzkoa.

Agina Ipar harrespilak

Jaizkibel II harrespila Gipuzkoa.

Arritxurieta harrespila

Jaizkibel III harrespila Gipuzkoa.
Jaizkibel IV harrespila Gipuzkoa.
Jaizkibel V harrespila Gipuzkoa.
Jentilbaratza, Aranoko harrespil-multzoa. Nafarroa Garaia.
Katillegiko lepoa harrespilak.
Kauso I harrespila.
Kauso II harrespila.
Luurtzuko lepoa harrespila.
Mehatseko Bizkarra harrespila.
Mehatseko Lepoa harrespila.
Meatzu Ekialde harrespilak.
Meatzu Mendebalde harrespilak.
Mendizorrotz I harrespila. Mikelaitzondo izeneko gunean (Donostia, Gipuzkoa)
Mendizorrotz II harrespila. Mikelaitzondo izeneko gunean (Donostia, Gipuzkoa)
Mulisko Gaineko harrespilak.
Munerre harrespila.
Muntto harrespila.

Zaria III harrespila

Oieleku Hego harrespila. Oiartzun, Gipuzkoa.
Oieleku Ipar harrespila. Oiartzun, Gipuzkoa.
Olari harrespila.
Olariaga harrespilak.
Okabe harrespila, Donibane Garazi hego-ekialdean. Nafarroa Beherean.
Organbideko harrespila.
Orizki harrespilak. Etxalar. Nafarroa Garaia.
Pagoieta harrespilak. Etxalar. Nafarroa Garaia.
Soalar harrespilak.
Urkullu Txiki Egia harrespila.
Zaho 1 tumuludun harrespila.
Zaho 2 tumuludun harrespila.
Zaho 3 tumuludun harrespila.
Zaho Ekialde tumuludun harrespila.
Zaria I harrespila.
Zaria II harrespila.
Zaria III harrespila.

ErreferentziakAldatu

↑ Kondaira. (Noiz kontsultatua: 2017-11-21).
↑ Ezaguna da Mendiluzeko harrespila, Arabako Entzia mendilerroa
↑ Alustiza, José Antonio Mujika; García, Jaione Agirre; Muñoz, Erik Arévalo; Fito, José Miguel Edeso; Galarraga, Ane Lopetegi; Heredia, Iñigo Orúe Beltrán de; Díaz, Sebastián Pérez; Alonso, Mónica Ruiz et al.. (2018). «El conjunto de círculos pirenaicos de Ondarre en la Sierra de Aralar (Gipuzkoa): de monumento funerario a hito ganadero» Munibe Antropologia - Arkeologia (69): 191–210. ISSN 1132-2217. (Noiz kontsultatua: 2022-01-30).
↑ Ana, Galarraga Aiestaran. (2004). «Mairubaratzak. Pirinioetako harrespilak liburuaren aurkezpena» zientzia.eus (Elhuyar) https://zientzia.eus/artikuluak/imairubaratzak-pirinioetako-harrespilaki-liburuare/.
↑ Peñalver, Xabier; San José, Sonia. (2003). Burdin Aroko herri harresituak Gipuzkoan. in: Bertan. Gipuzkoako Foru Aldundia, 66 or. ISBN 84-7907-422-1..

Ikus, gaineraAldatu

Kanpo estekakAldatu

"Cromlech, baratzak, cercle de pierres" Imago Pirenaey. Atlas histórico de los Pirineos en la Antigüedad. 2011-03-27.
Blot, J. (1997): "Cículos de piedra o baratze en el País Vasco Norte". Kobie, 24. 33-67 or.

Datuak: Q935773
Multimedia: Cromlechs

[1] Kondaira. (Noiz kontsultatua: 2017-11-21).

[2] Ezaguna da Mendiluzeko harrespila, Arabako Entzia mendilerroa

[3] Alustiza, José Antonio Mujika; García, Jaione Agirre; Muñoz, Erik Arévalo; Fito, José Miguel Edeso; Galarraga, Ane Lopetegi; Heredia, Iñigo Orúe Beltrán de; Díaz, Sebastián Pérez; Alonso, Mónica Ruiz et al.. (2018). «El conjunto de círculos pirenaicos de Ondarre en la Sierra de Aralar (Gipuzkoa): de monumento funerario a hito ganadero» Munibe Antropologia - Arkeologia (69): 191–210. ISSN 1132-2217. (Noiz kontsultatua: 2022-01-30).

[4] Ana, Galarraga Aiestaran. (2004). «Mairubaratzak. Pirinioetako harrespilak liburuaren aurkezpena» zientzia.eus (Elhuyar) https://zientzia.eus/artikuluak/imairubaratzak-pirinioetako-harrespilaki-liburuare/.

[5] Peñalver, Xabier; San José, Sonia. (2003). Burdin Aroko herri harresituak Gipuzkoan. in: Bertan. Gipuzkoako Foru Aldundia, 66 or. ISBN 84-7907-422-1..

[2]

[3]

[1]

[4]

[5]