Gorza (kontzejua)
Gorza[1][a] Zaraitzu ibaxako Gorza udalerriko kontzeju bat da, Euskal Herriko Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta, Pirinioak eskualdean.
| Gorza | |||
|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||
 Herriko sarrera eta eliza | |||
| |||
 | |||
| Kokapena | |||
| Herrialdea | Nafarroa Garaia | ||
| Eskualdea | Pirinioak | ||
| Udalerria | Gorza | ||
| Administrazioa | |||
| Mota | kontzeju | ||
| Izen ofiziala |  Güesa / Gorza | ||
| Burua (2019-2023) | Luis Antonio Iriarte Recalde (kontzejuburua) | ||
| Posta kodea | 31452 | ||
| Herritarra | gorztar | ||
| Geografia | |||
| Koordenatuak | 42°48′24″N 1°05′43″W / 42.8067463°N 1.09538853°W | ||
| Azalera | 10,01 km² | ||
| Garaiera | 658 metro | ||
| Distantzia | 72,9 km (Iruñetik) | ||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 22 (2021:  0) | ||
2021 urtean 22 biztanle zituen.
Zaraitzu ibaxan kokatuta da, Atabea kiñoian. Bertako biztanleak gorztarrak dira.
Izena aldatu
Gorza toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Güesa
- nafar erromantzez edo aragoieraz: Güesa
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[2]
- Guesa (1034)
- Guesa (1099)
- Guesa (1174)
- Gosa (1198)
- Guesa (1268)
- Gueza (1350)
- Guesa (1366)
- Gorça (1366)
- Eguessa (1532)
- Guessa (1587)
- Guissa (1638)
- Guesa (1800)
- Gorza (1872)
- Gorza (1978)
Etimologia aldatu
Gorza edo Güesa (erromantze) jatorri zalantzagarriko euskal toponimoa da. Patxi Salaberrik "lur gogorreko lekua" proposatzen du (gor -"gogor"- + tza -atzizki lokatiboa-). Mikel Belaskok uste du izena ezin dela Zangoza izenarekin alderatu, non -oz(a) atzizkiak euskaraz eta -ues(a) atzizkiak erromantzez (Sangüesa) agertzen diren. Hori horrela da Güesa izenaren euskal izena ez delako Goza, Gorza baizik. Hala ere, erromantze modua azaltzeko, beharrezkoa da euskal hiztunek erabili bide zuten Gosa dokumentatutik abiatzea. Hau da, modu primitiboan: Gorza, gaur egun zaraitzuarren eta duela gutxi arte Bidankoze kontserbatzen dena, Gosa euskal aldaera ere lortzen da (-rz- > -s- eboluzio fonetikoa aski ezaguna da euskaraz), eta modu horretan erromantze diptongazioak eragiten du.
Ezaugarriak aldatu
Armarria aldatu
Gorzako armarria Zaraitzuko armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:[3]
| « | Hondo gorri batez eta aurrean otso beltz batez osatuta dago, urrezko azazkalekin eta ahoan arkume zuri batekin, urrezko adar eta apatxekin. | » |
Bandera aldatu
Gorzako bandera Zaraitzuko bandera da. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Azkenean konta" goiburua duela ere. Bandera honek Zaraitzuko armarri eskuinerantz biratzea dauka San Andresen gurutze gorri baten gainean, hiruki berdez inguratua. Bandera hau bera da Zaraitzu osatzen duten herri guztientzat, Otsagabiarentzat izan ezik; izan ere, herri honek bandera bera erabiltzen du, baina hiruki urdinak ditu.
Geografia aldatu
Gorza Zaraitzu ibaxan barruan dago. Ibar hau Pirinioetako ibarra da, Aezkoa eta Erronkaribar ibarren artean. Ibarra zeharkatzen du Zaraitzu ibaiak, Irati ibaiaren adarrak.
Inguru naturala eta kokapena aldatu
Iruñea Nafarroako hiriburutik 73 kilometrora kokatzen da Zangozako merindadearen ipar-ekialdeko muturrean eta Zaraitzu ibaxan, Pirinioetatik gertu. Herria NA-178 errepideak zeharkatzen du bai eta, iparraldetik hegoaldera, Zaraitzu ibaiak ere. Aretako mendilerroak herria mugatzen du mendebaldean, Erremendia eta Beiegu ttonttorrak tartean.
Klima eta landaredia aldatu
Gorzaren behealdeko guneetan, mediterraneoaren antzeko klima dago, eta gune altuetan, atlantiar motako klima. Oro har, bi klimak nahasten diren arren, batez besteko tenperatura aldakorra da puntu batetik bestera, 6º eta 10º bitartekoa. Prezipitazioa, berriz, 900 eta 1200mm ingurukoa da, eta urteroko egun euritsuak 115 dira, batez beste.
Jatorrizko landaredia pinu basatiek osatzen dute, basoen azaleraren %51,6. Basoak, oro har, udalerriaren ekialdean daude, eta pinuez gain, haritzak eta pagoak ere badaude, azken bi espezie hauek, gunerik euritsuenetan kokatzen dira. Birlandatutako espezieen artean, haritz amerikarra eta Austriako pinu beltza daude.
Estazio meteorologikoak aldatu
Zaraitzun dagoen Ezpartza udalerrian, itsasoaren mailatik 695 metrora, Nafarroako Gobernuak 1974n jarritako estazio meteorologikoa dago.[4]
 Datu klimatikoak (Ezpartza, 1974-2020) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 19.0 | 23.0 | 25.0 | 28.0 | 32.0 | 36.0 | 38.0 | 38.0 | 35.0 | 29.0 | 23.0 | 21.0 | 38.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.2 | 9.6 | 12.6 | 14.2 | 18.7 | 23.5 | 26.8 | 26.6 | 22.6 | 17.4 | 11.7 | 8.6 | 16.7 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 3.4 | 4.3 | 6.8 | 8.7 | 12.6 | 16.6 | 19.2 | 19.1 | 15.6 | 11.6 | 6.8 | 4.1 | 10.7 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -1.3 | -1.0 | 1.0 | 3.2 | 6.6 | 9.7 | 11.5 | 11.5 | 8.5 | 5.8 | 2.0 | -0.4 | 4.8 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -17.0 | -14.0 | -13.0 | -4.0 | -2.0 | 1.0 | 3.0 | 0.0 | 0.0 | -3.0 | -10.0 | -13.0 | -17.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 106.8 | 99.9 | 88.5 | 124.4 | 101.6 | 64.1 | 45.4 | 51.2 | 79.7 | 122.1 | 136.5 | 139.0 | 1159.2 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 63.5 | 51.0 | 55.7 | 45.4 | 42.7 | 53.0 | 57.4 | 82.0 | 76.0 | 111.2 | 77.0 | 74.2 | 111.2 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 13.4 | 11.7 | 12.1 | 15.5 | 15.9 | 10.1 | 7.7 | 8.4 | 10.1 | 14.2 | 14.6 | 13.8 | 147.5 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 4.8 | 5.2 | 3.7 | 2.7 | 0.5 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.1 | 1.9 | 4.1 | 23.1 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[5] | |||||||||||||
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Historia aldatu
1034an jada dokumentatuta dago, ezizen lokatibo gisa. Bere eliza Igariko monasterioaren mende zegoen eta honekin batera Leireko abadiari Antso V.a Ramiritz erregeak eman zion 1085ean. Bere hiritar zitalek, Zaraitzu ibaxako besteekin batera, urteroko bularra ematen zioten Nafar Koroari, Leonor I.a Nafarroakoak 1469n Koroari kaparetasun pribilegio kolektiboa eman zion arte. Orreagako Andre Mariak XIV. mendearen amaieran zituen lursailak.
1835-1845 urteetan udal administrazioa berritu zen arte, Zaraitzuko Unibertsitateko herri bat zen, eta ibarreko alkateak gobernatzen zuen, herriak bere bizilagunen artean aukeratutako erregidoreekin. Baina 1847an udal banandua osatzen zuen, Igari eta Erripaldarekin, eta horrela egon zen XX. mendera arte, ibaxa osoarekiko inolako mendekotasun administratiborik gabe. Eskolako maisua, 1847an, sakristaua eta udaletxeko idazkaria zen aldi berean, eta urtean 24 gari-lapurreta jasotzen zituen; parrokiako abadiaren hornidura oraindik herritarrek egina bezala agertzen zen; haraneko zerbitzariak posta jasotzen zuen, eta Zaraitzutik bertatik Irunberrira zihoan errege-bidea zeharkatzen zuen, Iruñera zeramana egoera txarrean zegoen bitartean.
Demografia aldatu
2021 urteko erroldaren arabera 22 biztanle zituen Gorzak.[6]
| 2000 | 2001 | 2002 | 2003 | 2004 | 2005 | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | 2010 | 2011 | 2012 | 2013 | 2014 | 2015 | 2016 | 2017 | 2018 | 2019 | 2020 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 37 | 37 | 35 | 35 | 35 | 35 | 34 | 30 | 29 | 28 | 27 | 27 | 28 | 26 | 24 | 23 | 26 | 23 | 22 | 22 | 22 |
Ekonomia aldatu
Gorzako jarduera ekonomiko nagusia nekazaritza da. Lurren ehuneko bera abelburuak elikatzeko larretarako erabiltzen da. Basogintzak ere garrantzia handia izan du historikoki, ibaxako beste udalerrietan bezala. Gaur egun, herriko basoetan pinuak daude batez ere.
Garraioa aldatu
Nafarroako Autobus Konpainiak Zaraitzu Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:
Politika aldatu
Gorzako kontzejua kontzejuburuak osatzen dute. Egungo kontzejuburua Luis Antonio Iriarte Recalde da.
Kontzejua aldatu
Gorzako kontzejua kontzejuburuak osatzen dute, demokratikoki hautatua. Kontzejuburua Juan Ramon de Carlos Napal da.
Kontzejuburuak aldatu
2011tik, Gorzak kontzejuburu bat izan ditu:
| Kontzejuburu | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera |
| - | 2011 | 2015 |
| Luis Antonio Iriarte Recalde | 2015 | 2019 |
| Luis Antonio Iriarte Recalde | 2019 | jardunean |
Kultura aldatu
Euskara aldatu
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Zaraitzuko herri guztiak sailkatu zituen, ekialdeko behe-nafarrera euskalkian, hegoaldeko Pirinio ibarretik bakarra.[7]
Koldo Zuazok, 2010ean, Zaraitzuk atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[8]
Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Zaraitzuera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Zaraitzuko mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite. 2007ko udazkenean, 2 zaraitzuerazko euskaldun behintzat baziren Otsagabian eta Jaurrietan, 93 eta 86 urtekoak.
Janzkera aldatu
Ohiko janzkerari dagokionez, Zaraitzu ibaxak adierazpen aberatsa du, kanpoko modismoen eraginei aurre egin dien nortasun errotua transmititzen duena. Jantzi horietako batzuk egun seinalatuetan ikusten dira oraindik, jaiak, erromeriak eta beste ekitaldi batzuk direla eta. Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Zaraitzu ibaxako bizilagunak eta bertakoak beren jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten arropak.
Apretagileak aldatu
1860tik aurrera, Erronkaribar eta Zaraitzu ibarretako neskek Zuberoako Maulera bidaiatzen zuten abarketaren sasoia lantzeko. Lana gogorra zen. Urtez urte udazkenetik udaberrira arte lan egiten zuten, eta horregatik ziren ezagunak "enarak" bezala. Abarketaren merkatuak garai oso bat markatu zuen Maule-Lextarreko ekonomian, eta ibar horien emigrazioak biztanleria nabarmen handitu zuen. Apretagile batzuk 14 urterekin joaten ziren beren adinari buruz gezurretan lan egitera.
Maulera iristean, etxe beretan bizi ohi ziren, eta etxejabeei ordaindu egiten zieten lo egin eta jateagatik. Denek partekatzen zuten lehen platera, bigarrena neskek erosi behar zuten. Bertakoekin euskaraz komunikatzen ziren, euskalkiak nahiko antzekoak baitira. Tailerretan, bakoitzak lan bat egiten zuen. Batzuek oihala josten zuten, beste batzuek soka jartzen zuten, etab. Bizi zuenak dioenez, batzuetan besoetako minagatik ezin zuten lorik egin, egunean zehar egindako ahaleginagatik.
Gertaera bitxi eta garratzak gertatu dira abarketen inguruan. Eaurtar batek dioenez, urtebetez, nesketako batzuk Gabonak pasatzeko itzultzea erabaki zuten, baina ez ziren Jaurrietara iritsi, ezta Maulera itzuli ere. Handik irten eta ez ziren hona iritsi. Abodi mendilerroa, elur-ekaitz batekin, oztopo fisiko gaindiezina da. Udaberrian, elurra joan zenean, hilda agertu ziren denak Abodin, Paso Zabalean, eskutik helduta.[9]
Tradizioak aldatu
Ogi bedeinkatuaren tradizioa, Zaraitzun, antzina-antzinakoa da, eta oraindik bizirik dirau ibaxako herri batzuetan (Otsagabia, Ezpartza, Jaurrieta, Ezkaroze, Orontze, etab.). Igandero, herriko familia batek eramaten du ogia xerratan moztuta igandeko mezara. Ogia, herriko etxe bakoitzetik astero txandakatzen joango den egurrezko artesa batean lekualdatzen da. Ogi hau mezaren sagaratzean bedeinkatzen da eta honen ondoren fededun bakoitzari banatzen zaio. Duela urte gutxi arte, Otsagabian, ogia gizonei bakarrik banatzen zitzaien, baina udalaren erabaki batek tradizioa aldatzea eragin zuen eta, gaur egun, gizonen eta emakumeen artean banatzen da. Ogia sagaratu ondoren, salacenkoek ekitaldiari buruzko abesti bat abesten dute. Ohitura da, halaber, ogi honen zati bat etxe bakoitzera eramatea. Entregatzeko unean, honela zioen bere artean: "Bakea eta ogia izan itzazu urte osorako".
Hildakoen argia duela urte gutxi arte mantendu den tradizioa da, ibaxako herrietan. Zaraitzuar baten hileta-egunean, familiak maindire zuri bat jartzen zuen elizaren albo batean. Bere gainean argizaiolak jartzen ziren, handiak eta txikiak. Argizari horiek oihal beltz batean bildutako egur zati bat -hildakoa heldua bazen behintzat- edo zuria -hildakoa haurra bazen ere- ziren, argizarizko kordoia biltzen zuena. Heriotzaren hurrengo urtean, senide batek egunero eraman behar zuen mezatara argizari txikia. Gantzudura Santuaren garaian ere, gaixoaren senide hurbilenek hildakoen argizaria edo argia eraman behar zuten.[10]
Jaiak aldatu
- Done Eztebeko xeiek, abuztuaren lehengo asteburuan
Ondasun nabarmenak aldatu
- Done Eztebe eliza, XIV. mendean eraikitako kristiau eliza, gotiko estiloan.
- Gorzako zubia, Zaraitzu ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.
Oharrak aldatu
Erreferentziak aldatu
- Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
- ↑ Euskaltzaindia: Euskal Onomastikaren Datutegia.
- ↑ «Gorza - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ .
- ↑ Ezpartzako estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ «Gorza» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
- ↑ (Gaztelaniaz) Nuevatribuna. «Enara apretagileak» Nuevatribuna (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
- ↑ «Kultura eta usadioak» Zaraitzu ibaxa (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
Ikus, gainera aldatu
Kanpo estekak aldatu
Datuak: Q12258693
Multimedia: Gorza (kontzejua) / Q12258693
