Francisco Goya
Francisco José de Goya y Lucientes (Fuendetodos, Zaragozako probintzia, 1746ko martxoaren 30a - Bordele, Frantzia, 1828ko apirilaren 16a[Oh 1] erromantizismoari hasiera eman zion espainiar pintore, marrazkilari eta grabatzailea izan zen. Erretratugile ofiziala izan bazen ere, bere garaiko estilo eta gai konbentzioak baztertu zituen. Irudimen erabat librea agertuz, molde plastiko berezia sortu zuen. Hori dela eta, arauak hautsi nahi dituen margolaritza modernoaren aitzindari izan zen. Haren obrak barne hartzen ditu: asto- eta horma-pintura, baita grabatua eta marrazkia ere. Rokoko estilotik eta neoklasizismoaren barrena, erromantizismo-aurrekoraino eboluzionatu zuen, beti modu pertsonalean eta originalean interpretatuta eta, beti, naturalismoaren azpian dagoen ezaugarri batekin[1], errealitatearen islarekin, hura edulkoratzen eta indargabetzen duen ikuspegi idealistarik gabe, non mezu etikoa ere garrantzitsua den. Goyarentzat pintura heziketa moralerako bidea da, ez objektu estetiko soila[2]. Bere erreferente garaikideenak Giambattista Tiepolo eta Anton Raphael Mengs izan ziren, nahiz eta Diego Velázquez eta Rembrandten eragina ere jaso zuen[3]. Goyaren artea da XVIII. eta XIX. mendeen artean pintura garaikideak iragartzen duen inflexio-puntuetako bat, eta XX. mendeko abangoardia piktoriko batzuen aitzindaria, espresionismoarena bereziki[3][4]. Horregatik guztiagatik, Espainiako artista garrantzitsuenetakotzat jotzen da, eta munduko artearen historiako maisu handienetakotzat.
Gainera, bere lanak bizi izan zuen garai historiko aztoratua islatzen du, bereziki Independentziaren gerra, zeinari buruz egindako Gerraren hondamenak saila ia ankerkerien erreportaje modernoa den, eta heroismorik gabeko ikuspegia osatzen du[5], non biktimak beti edozein klase eta baldintzatako gizabanakoak diren. Gustave Dorék eta Ernst Hoffmannek goraipatua, Charles Baudelairek bere 43. kapritxoa, Arrazoiaren ametsak munstroak sortzen ditu (El sueño de la razon produce monstruos), honela deskribatu zuen: cauchemar plein de choses inconnues (gauza ezezagunez betetako amesgaiztoa)[6].
Ospe handia du Maja biluzia (La maja desnuda), zeina, hein batean, erretratatutako emakume ederraren identitatearen inguruan sortutako polemikak eragin duen. XIX. mendearen hasierakoak dira arte burges berrirako bidea hasarazten duten beste erretratu batzuk ere. Gatazka hispano-frantsesaren amaieran, bi koadro handi margotu zituen 1808ko maiatzaren 2ko altxamenduaren gertakariei buruz, zeinek aurrekari estetiko eta tematiko bat ezarri baitzuten historia-koadrorako, artistak bizi duen errealitatetik hurbil dauden gertaerak aipatzeaz gain mezu unibertsala lortzen duena. Haren beste lan batzuen artean, bere obra gorenak dira: Zentzugabekeriak[7], 22 grabatuko saila, horma lehorraren gaineko olio-pinturen saila, eta Margolan Beltzak, zeinekin bere landetxea, La Quinta del Sordo, apaindu baitzuen[7]. Horietan, Goyak pintura garaikidea eta XX. mendea markatuko zuten abangoardiako mugimendu askotarikoei aurre hartu zien, eta, Pradoko Museo Nazionaleko Marrazki eta Estanpen Kontserbazioko buru J.M. Matillaren esanetan: «Goyaren izaera benetan modernoaren lehen adierazpenak dira, eta ez dugu zalantzarik izan behar lehen artista moderno gisa izendatzeko»[7].
« | Erromantikoentzako eredu erromantikoa; inpresionista bat inpresionistentzat, Goya, geroago, espresionista bihurtu zen espresionistentzat, eta surrealismoaren aitzindari surrealistentzat[4] | » |
Nigel Glendinning. |
Goyaren obran daude: bostehun oleo eta horma-pintura inguru, hirurehun bat akuaforte, litografia eta ehunka marrazki. Gehienak Madrilgo Prado Museoan eta Zaragozan daude, nahiz eta Frantzian ere lan ugari dauden[Oh 2], bereziki Louvre museoan, baita Agen, Baiona, Besançon, Castres, Lille eta Estrasburgokoetan ere[8]. Baionan (Euskal Herria) ere, badago baten bat.
Bere jaioterrian barroko berantiarraren eta eliza estanpen estilistikoan pixka bat ikasi ondoren, Italiara joan zen 1770ean, eta han neoklasizismo hasiberriarekin jarri zen harremanetan, hamarkada horren erdialdean, Madrilera joan zenean, berea egin zuena Santa Barbarako Tapizen Errege Fabrikako tapizetarako kartoien pintore gisa egindako lan berriaren ondorioz sortutako pintoresko- etakostunbrista-rokokorekin batera. Jarduera horretan eta ebaketa-pinturarekin lotutako beste batzuetan, Anton Raphael Mengs-ek ezartzen zuen maisutza, eta espainiar margolaririk ospetsuena, berriz, Francisco Bayeu zen, Goyaren koinatua izan zena.
1793an izan zuen gaixotasun larri baten ondorioz, pintura sortzaileago eta originalago batera gerturatu zen, errege-jauregien dekoraziorako pintatu zituen modeloak baino gai ez hain atseginak adierazten zituena. Gaixoaldian egindako latorrizko koadrotxo batzuek[9], hark «apeta eta asmakizun» deitzen zituenak[Oh 3], artistaren obraren fase heldua eta estetika erromantikorako trantsizioa hasten dute.
Biografia
aldatuGoya Zaragozan: formakuntza urteak (1746-1774)
aldatuFrancisco de Goya 1746an jaio zen, Zaragozako probintziako Fuendetodos herrian. Jose, aita, euskal jatorriko familiakoa (zehazki Zeraingoa),[10] margolaria eta erretaulen urreztatzailea zen, eta Gracia Lucientes, ama, Aragoiko noblezia txikiko nekazari familia batekoa. Francisco txikia zelarik, familia Zaragoza hirira joan zen bizitzera[11].
Lehenbiziko ikasketak Eskolapioetan egin zituen[12]. Aitaren dekorazio lantegian jardun ondoren, José Luzánen margolaritza lantegian sartu zen 1760an. Artean, Bayeu familiarekin hasi zen, eta Martin Zapaterrekin harremanetan jarri zen. 1763an, Madrila aldatu, eta, urte hartan eta 1766an, San Fernandoko Arte Ederretako Akademiaren lehiaketan hartu zuen parte beka bat eskuratzeko esperantzarekin, baina ez zuen lortu[13]. Madrilen, Francisco Bayeuren lantegian hasi zen, eta horrek garrantzi handia izan zuen haren hasierako heziketa artistikoan. Urte haietan, nabaria izan zen Goyaren obran eklektizismo neoklasikoaren eragina.
Italiara bidaia
aldatuMaisu italiarrak in situ aztertzeko egin beharreko bidaia aurrera eramateko laguntza materiala lortzeko bi saiakera zapuztu ondoren, Goya, bere kabuz[14], Erroma, Venezia, Bolonia eta Italiako beste hiri batzuetara abiatu zen, non Guido Reni, Rubens, Paolo Veronese edo Rafaelen lanak aztertu zituen beste margolari handi batzuen artean.
Ikasketa-bidaia horretan egindako ibilbideari eta jarduerei buruzko dokumentu baliotsu bat dago, apunte-koaderno bat, Italiar koadernoa izenekoa, Pradoko Museoan gordea, 1770etik 1786ra bitarteko marrazkiekin —batzuk zirriborro huts baino ez— eta oharrekin. Ordena kronologikoari jarraituz, A letratik H letrara doazen marrazki-albumetan ez bezala, non Goyaren lan grafikoaren zatirik handiena aurkitzen den, oso adierazpide baliotsua bere arterako lanak askatasunez eta azkar eginak direlako[15], Italiar koadernoa taccuino bat da, apunte artistikoen eta, aldi berean, egunkari intimoa den koaderno bat, non Italian zehar egindako ibilbidean atentzioa eman zioten obrak eta hiriak idatzi zituen, edo bere seme-alaben izenak, bataiatu zituzten parrokia, gastu-kontuak eta marrazkiak[16][17].
1770eko martxoan edo apirilean abiatu zen, eta Turin, Milan eta Paviatik igaro ondoren, Erroman finkatu zen, Tadeusz Kuntze margolari poloniarraren etxean. Bere egonaldian, Giovanni Battista Piranesi grabatzailea ezagutu zuen, bere lanak eragin handia izan zuelarik Goyarengan. 1771ko apirilean, bere Hanibal garaileak Italia lehen aldiz ikusten du Alpeetatik (Aníbal vencedor contempla por primera vez Italia desde los Alpes) (Pradoko Museoa) Parmako Akademiak behartutako temarekin deitutako pintura lehiaketara aurkeztu zuen. Genero historikoko proposatutako motiboak Carlo Innocenzo Frugoniren soneto batetik hartzen zuen bere argudioa. Lehiaketan sari nagusia lortu ez bazuen ere (bost liberako urrezko domina eta Paolo Borroniri eman zitzaiona), epaimahaiaren aipamen berezia jaso zuen, zeinak honako hau adierazi zuen:
« | Virgilioren —Iam tandem Italiae fugientis prendimus oras— bertsoarekin kontra-zeinatutako koadroak sei bozka jaso ditu. Pintzela erraz erabiltzen dela ikusi da, aurpegian espresio beroa duela eta Hanibalen jarreran izaera arranditsua, eta bertsoari bere tintak eta hitz-elkarketa hurbilagotu izan balitzaizkio, zalantzan jarriko zukeen lehenak erdietsitako saria. Egilea Francisco Goja Romano (sic) jauna da, S.M. Katolikoaren ganbera-pintore Francisco Vayeu (sic) jaunaren ikaslea. |
» |
Horma-pintura eta erlijiosoa Zaragozan
aldatuItaliatik itzuli ondoren, Zaragozan eman zituen urteak jarduera bizikoak izan ziren. Itzuli eta berehala, Sobradiel jauregiko kaperako horma-pinturak egiteari ekin zion, hormen gaineko olio-pintura multzo bat, 1915ean erauzi eta mihise bihurtu zena, ondoren piezak sakabanatuz[19]. Horien artean –hiru Zaragozako Museoan daude, eta baten bat galduta–, nabarmentzekoa da hasiera batean kaperaren sabaia hartzen zuena, Kristoren ehorzketa (El entierro de Cristo) Lazaro Galdiano Museoarena, Simon Vouet-en konposizio batean oinarritua[20][21]. Hala ere, horietan Goyaren esku-hartzea eztabaidatutako gaia da, eta, duela gutxi, Diego Gutiérrez Fita Barbastroko pintore ez oso ezagunari egotzi zaizkio[22].
Hobeto dokumentatuta dago Pilareko basilikako korotxoaren gangan egindako Jainkoaren izenaren gurtza (La adoración del nombre de Dios) fresko handia 1771ko azaroan lehen lagin bat aurkeztu zuena[19]. Elizako Fabrika Batzordeak, Goyak fresko pinturan zuen trebetasuna frogatzeko erabili zuena egokia aurkitu ondoren, lana esleitu zion zilar-kobrezko 15.000 errealen truke, Antonio González Velázquezen eskaintza, 25.000 errealekoa, albora utziz. Gonzalez Velazquezen eskaintzak barne hartzen zituen Madriletik egin beharreko joan-etorrien gastuak[23]. Lan hori erabat barrokoa da oraindik, eta Corrado Giaquinto margolari italiarraren eragina erakusten du[24].
Urte horiei dagozkie, halaber, Elizako Gurasoak irudikatzen dituzten pinturak, Remolinoseko San Joan Bataiatzailearen parrokia-elizako eta Mueleko Andre Maria Iturrikoaren ermitako petxinetan[25], baina ahalegin handiena dagokio Zaragozako Aula Dei kartusiako elizako pintura-multzoari, hiritik hamar bat kilometrora dagoen monasterioa. Horma-gaineko olio-pintura handien sailak, Mendizabalen desamortizazioarekin (1836-1837) kaltetua, Ama Birjinaren bizitza kontatzen du bere familia-aurrekarietatik (San Joakim eta Santa Ana) Jesus tenpluan aurkeztu arterainokoa. Ahalegin hori, 1774an amaitu zen, eta Goyak forma irmoekin eta pintzelkada kementsuarekin erakusten du mota horretako pintura monumentalerako duen gaitasuna[26]. Hamaika eszenen multzotik, zazpi mantentzen dira, bada, horietako lau Buffet anaien mihise batzuengatik ordezkatuak izan baitziren XX. mendearen hasieran[27].
1773ko uztailaren 25ean, kartusiako lanak eten zituen Madrilera joateko, Josefa Bayeu[28] Frantzisko Bayeuren arrebarekin ezkontzeko. Sei seme-alaba izan zituzten: Eusebio Ramon, 1775ean jaioa; Vicente Anastasio, 1777an; Maria del Pilar, 1779an; Francisco de Paula, 1780an; Hermenegilda, 1782an, eta Francisco Javier, 1784an[29]. Aita hil zenean, azkena baino ez zen bizirik[30]. Ordurako, Aragoin lan egiten zuten margolarien artean, Goya zen baloratuena. Pilareko korutxoaren enkarguagatik González Velázquez bezalako fresko egile ospetsu batek (Italian trebatu eta Madrilgo Errege Jauregian obra zuena) baino ordainsari txikiagoak jaso zitzakeen arren, Zaragozan lanean zegoen pintore bakar batek ere ez zuen berdintzen Errege kontribuzioaren ordainketan; 1774an, Jose Luzan bere lehen maisuak baino 400 zilarrezko erreal gehiago kotizatu zituen[31] .
Urte horren amaieran, beharbada, bere koinatuaren eraginari esker, Goyari gortera deitu zion Mengsek, tapizentzako kartoiak margotzen lan egiteko. 1775eko urtarrilaren 3an, Koaderno italiarrean idatzi zuenez, Madrilerako bidea hartu zuen, eta, han, gizartean gora egiteko aukera emango zion etapa bati ekin zion errege-pintore gisa. Hala ere, ez dezepzio batzuk izan gabe[32].
Kartoiak eta lehen erretratuak
aldatu1769 eta 1771 bitartean, Erroman eta Parman bizi izan zen. Azken urte horretan, Parmako Errege Akademiak antolatutako lehiaketa batean aurkeztu eta bigarren saria irabazi zuen[13]. Handik itzulitakoan jaso zuen garrantzizko lehen enkargua, Zaragozako Pilareko basilikako kupula txikietako baterako horma irudiak egitea, hain zuzen ere (1771-1772). Horren ondoren, Zaragozako Aula Dei kartusiako horma irudiak margotu zituen (1772-1774). Garai hartako obretan, intentsitate handiko kolore trinkoak eta forma dotoreak erabili zituen.
1773an, Francisco Bayeu margolariaren arreba zen Josefa Bayeurekin ezkondu zen. 1774-1778 bitartean, Mengsi eta Madrilen margolari gisa ospe handia zuen bere koinatu Francisco Bayeuri esker, Santa Barbarako tapiz lantegirako kartoiak egiten hasi zen. Hemezortzi urtez aritu zen tapizak egiten edo diseinuak margotzen (gehienak El Prado museoan daude). Lan dotoreak dira, efektu bizikoak, eta herriko bizitzaren ikuspegi atsegina (garai hartako despotismo ilustratuaren gustukoa) ematen dute. Horietan, aipagarriak dira, besteak beste, Dantzaldia Manzanaresen ertzean (Baile a orillas del Manzanares), 1776-77, Eguzkitakoa (El quitasol), 1777, Larraina (La era), 1786-87, Min hartutako igeltseroa (El albañil herido), 1786-87 eta San Isidroko erromeria (La romeria de San Isidro), 1788. Bitarte horretan, Espainiako margolaritza tradizioa ikertzen aritu zen, eta, besteak beste, Velazquezen obretan oinarrituriko grabatuak egin zituen (1778). Velazquezen kutsua kartoien egitura trinko eta sintetikoan ere antzematen da.
Gorteak eta aristokraziako kideek goretsi egin zituzten Goyaren kartoiak, eta, horrela, gora egin zuen Goyaren ospeak. 1780an, San Fernandoko Arte Ederretako Akademian onartu zuten, Kristo gurutziltzatua (Cristo crucificado) obrari esker. 1785ean, Akademiako margolaritzako zuzendariorde titulua eskuratu zuen. 1786an, erregearen margolari izendatu zuten, eta, handik hiru urtera, areto margolari.
1780tik aurrera, Pilareko kupula nagusietako bat dekoratzen aritu zen. Eta, hurrengo urteetan, erlijio pintura ere landu zuen: Madrilgo San Frantzisko Handia elizako (San Bernardino Sienakoa Alfontso V.a Aragoikoaren aurrean predikatzen (San Bernardino de Siena predicando ante Alfonso V de Aragón) 1782-83 , Valladolideko Santa Ana komentuko irudiak; Valentziako katedralekoak...
Bere ospeak gora egin ahala, aristokraziaren familien erretratuak egiteko eskaerak jaso zituen. Horrela hasi zen bere karreran zehar, azkenaldian batez ere, lan aipagarrienetakoa izan zena, erretratugintza alegia, buru-belarri lantzen. Lehenengo erretratu ospetsuak Osunako dukearentzat egin zituen Osunako dukearen sendia (Los duques de Osuna y sus hijos), 1788, El Prado museoa, Madril), eta, ondoren, errege familiaren erretratuak margotu zituen, bereziki Luis Borboiko infantearenak On Luis infantearen sendia (La familia del infante don Luis), 1784, Magnani-Rocca fundazioa, Traversetolo. Aipagarriak dira, orobat, Floridablancako kondea (El conde de Floridablanca) (1783, Banco de España, Madril), Francisco Cabarrús (1788, Banco de España, Madril), Sebastián Martínez y Pérez (1792, Metropolitan Museum of Art, New York), Jovellanos (1798, El Prado museoa, Madril), etab. Hasierako erretratuetan, jarrera arranditsuetan margotzen zituen pertsonaiak, baina, denborarekin, gero eta naturaltasun handiagoz irudikatu zituen, eta azterketa psikologiko zorrotzak islatu zituen bere obretan. Erretratu haiekin, Espainiako erretratugintzako maisu bihurtu zen bere kolore aberats eta ñabardura ugariengatik, besteak beste.
Lehen heldutasun aroa: Goya ilustratua
aldatu1792an, eritasun larri batek (saturnismoak, ziur aski) jo zuen, eta ia gor utzi zuen. Sevillan eta Cadizen sendatzeko egin zuen egonaldian, koadro txikiez osaturiko sail bikaina margotu zuen: hor, egileak berak 1794an zioenez, sormenean eta egikeran askatasunez jardun zuen, enkarguz egindako obretan ez bezala. Sail harexekin beretu zuen joera berria, herri bizimoduaren eta ohituren ikuspegiari zegokionez, batez ere. Ordu arte, sarritan, arinkeriaz landu zituen gaietan, nolabaiteko kritika egiten eta kutsu dramatikoa sartzen hasi zen. Elizaren eta, batez ere, Inkisizioaren kontrako jarrera ere erakutsi zuen. Aldaketa horretan, berebiziko eragina izan zuten ilustratuen ideiek, haiekiko harremanen bitartez eta haientzat lan eginez ezagutu zituenak.
1796an, Albako dukesa ezagutu zuen. Harekin harreman estua izan zuen, eta obra asko eskaini zizkion. Haren etxaldean osatu zituen lehenengo marrazki sailak (A eta B sailak). Bitartean, ordea, ez zituen alde batera utzi erretratuak eta herriko bizitzan eta sineskerietan oinarrituriko konposizioak, hala nola Akelarrea (El aquelarre), 1797, Lázaro Galdiano museoa, Madril. Garai hartako obra bitxia du, orobat, Madrilgo San Antonio de la Florida ermitako freskoak, kupula gainean pertsonaien erakusketa bikaina osatzen duena.
Grabatugintzaren alorrean, 1799an argitaratutako Kapritxoak saila (Los caprichos) azpimarratzekoak dira: haietan, Ilustrazioaren eragina nabaritzen da; halaber, herri sineskerien, gaiztakeriaren eta zapalkuntzaren kontra ageri da dramatismo eta fantasia handiko irudien bidez. Haiekin hasi zen haren margolaritza iluntzen, heldutasuneko obretan islatzen den ametserako eta tragediarako bidea.
Errege-erreginen, Manuel Godoyren eta Chinchongo kondesaren erretratuak egin ostean, Karlos IV.aren familia (La familia de Carlos IV) (1800, El Prado museoa, Madril) margotu zuen, teknika bikaina eta zenbait pertsonaiarekiko jarrera gupidagabea agertzen den maisulana, erregerentzat egindako erretraturik hoberena. XIX. mendeko lehen urteetako erretratuetan, emakumezkoen irudiak agertzen dituzten zenbait maisulan egin zituen: Isabel Porcel andrea (Doña Isabel Porcel) (1804-05, National Gallery, Londres), Santa Cruzeko markesaren erretratua (Retrato de la Marquesa de Santa Cruz) (1805, El Prado museoa, Madril), Dama haizemailearekin (Dama con abanico) (1805-07, Louvre museoa, Paris), Maja biluzia (La maja desnuda) 1790-1800, El Prado museoa, Madril eta Maja jantzia (La maja vestida) 1802-05, El Prado museoa, Madril.
Bigarren heldutasun aroa
aldatuGoyaren karreraren urterik oparoenak Napoleonen gudarostea Espainian sartu zen garaikoak izan ziren, 1808tik aurrerakoak hain zuzen ere. Frantsesen aldekoekin harremanak izan zituen, eta garai haietan bizitako sarraskien irudi bikainak egin zituen Los desastres de la guerra, (Gerraren hondamenak 1808–14) grabatu sail ikusgarrian eta C marrazki bildumako zenbait iruditan. Orduan egin zituen, orobat, 1808ko maiatzaren 2a Madrilen (El 2 de mayo de 1808 en Madrid) (1814), El Prado museoa, Madril) eta 1808ko maiatzaren 3a Madrilen (El tres de mayo de 1808 en Madrid), (1814), El Prado museoa, Madril eta herritarren sugartasuna islatzen duten Kolosoa (El coloso) (1808-12), El Prado museoa, Madril) edo Sardinaren ehorzketa (El entierro de la sardina (1812-19), Real Academia de Bellas Artes de San Fernando, Madril). Fernando VII.aren, Wellington jeneralaren, José Palafoxen eta beste zenbait militarren erretratuak ere egin zituen. Garai hartako obretan, fantasia eta krudeltasuna dira azpimarratzekoak.
Absolutismoaren berrezartzearen ondoren, majen koadroak zirela eta, Inkisizioaren erasoa jasan zuen, eta, aurrerantzean, trataera berezia eman zien erlijio gaiei, konbentzio guztietatik urrun: (Justa eta Rufina santuak (Santa Justa y Santa Rufina) (1817), Sevillako katedrala, San Jose Calasanzkoaren azken jaunartzea (La última comunión de San José de Calasanz) (1819), San Anton eliza, Madril, etab.
Fernando VII.a erregearen monarkia absolutistak itxikeria nagusiarazi zuen Espainian, eta Goyak giro hartatik ihes egin zuen. 1819-1823 bitartean, Quinta del Sordo izeneko etxaldean bizi izan zen. Etxeko hormetan egindako irudiek erakusten dutenez, atsekabez eta ezinegonez beteriko garaia izan zen hura Goyarentzat. Aipagarriak dira, besteak beste, Manola bat:Leocadia Zorrilla (Una manola: Leocadia Zorrilla); Saturno bere semea iresten (Saturno devorando a un hijo); Akelarrea (El aquelarre), etab, margolan beltzak izenez ezagutzen den saila osatzen duten irudi beltz gogorrak. Garai hartako maisulanen artean, aipatzekoa da, orobat, Tauromakia, 33 grabatuko sail handia, 1816an argitaratua.
Azken urteak
aldatuEspainiako egoerak atsekabeturik, 1824an, Frantziara erbesteratu, eta bizi poza berreskuratu zuen han. Haren marrazkigintzaren urrezko arotzat har daitezkeen marrazkiak egin zituen, eta, gai ilunak eta etsipena alde batera utzita, generoko koadroak margotu zituen. Garai hartako koadrorik ezagunena Bordeleko esnezalea (La lechera de Burdeos) (1827), El Prado museoa, Madril) da, Goyaren artearen graziaren, alderdi xarmantenaren eta teknika bikainaren erakusgarria. Lagunen erretratuak, hala nola Leandro Fernández de Moratín eta Juan Bautista de Muguiro, kolore distiratsuko koadro txikiak eta miniaturak ere, Maja eta Zelestina (Maja y Celestina), egin zituen.
Lanak
aldatuOharrak
aldatu- ↑ Batzuetan, oker, heriotza apirilaren 15ean aipatzen da 16ko goizaldeko 2etan gertatu zelako, baina Bordeleko erregistro zibileko agiriek ez dute zalantzarako tarterik uzten. Adibidez, J. Fauqué eta R. Villanueva Echeverríak transcribatzen dituzte, Goya eta Burdeos (1824-1828), Zaragoza, Oroel, 1982, pp. 206 y 210.
- ↑ Haren zortzi lan, Majak balkoira (Majas al balcon) lanaren bi bertsioetako bat barne, 1830eko hamarkadaren amaieran Parisera eraman zituzten iraupen laburreko Galerie espagnole (edo Musée espagnol), Espainiako Eskolako lanez osatua, Arnaiz, José Manuel. «Nuevas andanzas de Goya III, Majas en el Metropolitano.» [1] 2018-12-28an artxibatua Waybach Machinen.)
- ↑ Bere lagun Sebastián Martinezen Cadizeko etxean egin zuen egonaldian, Goyak «askatasun sortzailearen» lehen saiakera egin zuen; horrek «artista erromantikora» hurbildu zuen, eta hortik sortu zen «Los Caprichos» saila; harekin, bizi zen gizartearen hainbat alderdi zentsuratu zituen. Erroman izandako formakuntza-aldiari esker, Goyak lehendik ezagutzen zuen capricci generoa Jacques Callot, Giovanni Battista Tiepolo eta Giovanni Battista Piranesiren grabatu eta akuaforteen bidez –batez ere Callot frantziarraren «Les Misères et les Malheurs de la guerre» (1633) 18 akuaforte-sailaren bidez, bada, ziurrenik, Goya lan horretan inspiratu baitzen bere Los desastres de la guerra, (Gerraren hondamenak obrarako– «Horrek, bere hitzen arabera, enkarguzko lanetan posible ez diren behaketak egiten laguntzen dio, zeinetan kapritxoak eta asmakizunak esparrurik ez duten». Bestalde, bere inspirazio iturriak askotarikoak diren arren, «Los Caprichos» William Hogarth-en ingelesezko estanpa satirikoekin erlazionatu daiteke, adibidez, zeinaren lanak ezagutu baitzezakeen Luis Paret eta Sebastián Martínezen edo Osunako dukeen bildumari esker. Baliteke, baita ere, bere lagunak, Leandro Fernández de Moratín antzerkigile eta poeta frantsestuak —Goyak bi aldiz margotu zuena— grabatu satiriko batzuk erakutsi izana Londresko egonalditik bueltan. (Aragoiko Goya Fundazioa:Ficha: «Fran.co Goya y Lucientes, Pintor.»).
Erreferentziak
aldatu- ↑ Chilvers 2007, 422-425 orr. .
- ↑ Moffitt 1999, 179 orr. .
- ↑ a b 1991, 414 orr. .
- ↑ a b Moffitt 1999, 186 orr. .
- ↑ Zaragüeta, Martín. «La guerra de Francisco de Goya.» 28 de julio de 2008. ABC. Consultado el 26 de julio de 2018.
- ↑ https://www.dico-citations.com/goya-cauchemar-plein-de-choses-inconnues-baudelaire-charles/
- ↑ a b c Matilla, J. M. Versión castellana de «Approccio ai Disparates di Francisco de Goya.» En Goya, Roma: Edizioni De Luca, 2000, pp. 107-111. Archivado 2020-05-27an en Wayback Machine. Museo Nacional del Prado. 2018-07-26an begiratua.
- ↑ 1988, 835 orr. .
- ↑ Posada Kubissa 1995.
- ↑ Zeraindarra heren-aitona zen, Domingo Goia.
- ↑ Francisco de Goya Biografiasyvidas.com
- ↑ Escuelas Pías Zaragoza.es
- ↑ a b Goya y Lucientes, Francisco de Artehistoria.jcyl.es
- ↑ Descargues, Pierre. Goya, pp. 36, 53-8. D. R. Books. Londres, 1979.
- ↑ Matilla, José Manuel. «Álbumes de dibujos (Goya)» Enciclopedia (Fundación de Amigos del Museo del Prado) (kontsulta data: 2018-07-11).
- ↑ Mena Marqués, Manuela B.. (1994). «Cinco son las magas» in Museo del Prado El "Cuaderno italiano" –1770-1786– Los orígenes del arte de Goya. Madrid, 17-18 or. ISBN 84-604-9247-8..
- ↑ Goya y Lucientes, Francisco de. «Cuaderno italiano» Colección (Museo del Prado) (kontsulta data: 2018-07-11).
- ↑ Sacrificio a Pan. Fundación Goya en Aragón.
- ↑ a b Angelis 1988, 89 orr. .
- ↑ Morales y Marín 1994, 77 orr. .
- ↑ Ficha de Catálogo-Inventario. Fundación Lázaro Galdiano jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2018-07-15) (kontsulta data: 2018-07-15).
- ↑ Mena Marqués, Manuela, Goya y Zaragoza (1746-1775). Sus raíces aragonesas. Catálogo de la exposición celebrada en el Museo Goya, Colección Ibercaja del 26 de febrero al 28 de junio de 2015, Zaragoza, 2015, pp. 63-66.
- ↑ Morales y Marín 1994, 121 orr. .
- ↑ 1988, 833 orr. .
- ↑ Morales y Marín 1994, 124-127 orr. .
- ↑ Morales y Marín 1994, 78-79 orr. .
- ↑ Angelis 1988, 90 orr. .
- ↑ Camón Aznar, Morales y Marín & Valdivieso González 2003, 251 orr. .
- ↑ Angelis 1988, 83-84 orr. .
- ↑ Mena Marqués & Maffeis 2005, 40 orr. .
- ↑ Morales y Marín 1994, 78 orr. .
- ↑ Morales y Marín 1994, 79 orr. .
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2013/05/05 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
Bibliografia
aldatu- Aguilera, Emiliano M.. (1972). El desnudo en las artes. Madrid: Giner.
- Alcolea Blanch, Santiago. (1998). Aníbal, máscaras y anamorfosis en el Cuaderno italiano de Goya. Barcelona: Instituto Amatller de Arte Hispánico, 1-18 or. (kontsulta data: 2018-03-29).
- Angelis, Rita de. (1988). La obra pictórica de Goya. Barcelona: Planeta ISBN 84-320-2867-3..
- Arnáiz, José Manuel. (1987). Francisco de Goya, cartones y tapices. Madrid: Espasa Calpe ISBN 84-239-5284-3..
- Arnáiz, José Manuel. (1996). Las pinturas negras de Goya. Madrid: Antiqvaria ISBN 978-84-86508-45-6..
- Bozal, Valeriano. (2005). Francisco Goya, vida y obra. Madrid: Tf Editores ISBN 978-84-96209-39-8..
- Bozal, Valeriano. (1989). Goya. Entre Neoclasicismo y Romanticismo. Madrid: Historia 16.
- Camón Aznar, José; Morales y Marín, José Luis; Valdivieso González, Enrique. (2003). Summa Artis XXVII. Arte español del siglo XVIII. Madrid: Espasa Calpe ISBN 84-239-5227-4..
- Chilvers, Ian. (2007). Diccionario de arte. Madrid: Alianza Editorial, 422-425 or. ISBN 978-84-206-6170-4..
- Diccionario Larousse de la Pintura. Barcelona: Planeta-Agostini ISBN 84-395-0976-6..
- Díez, José Luis. (2010). «El entorno de Goya» El arte del siglo de las luces. Barcelona-Madrid: Galaxia Gutenberg-Fundación de Amigos del Museo del Prado ISBN 978-84-8109-885-3..
- D’Ors Führer, Carlos; Morales Marín, José Luis. (1990). Francisco de Goya. Madrid: Sarpe OCLC .635165565.
- Eco, Umberto; Calabrese, Omar. (1987). El tiempo en la pintura. Madrid: Mondadori ISBN 84-397-1143-3..
- Enciclopedia del Arte Garzanti. Madrid: Ediciones B ISBN 84-406-2261-9..
- Ficha: «Fran.co Goya y Lucientes, Pintor.». Fundación Goya en Aragón (kontsulta data: 2018-12-29).
- Gallego, Antonio. (1979). Historia del grabado en España. Madrid: Cátedra ISBN 84-376-0209-2..
- Gállego, Julián. (1978). Autorretratos de Goya. Zaragoza: Caja de Ahorros de Zaragoza, Aragón y Rioja ISBN 9788450029529..
- Glendinning, Nigel. (2004). «"El Coloso" de Goya y la poesía patriótica de su tiempo» Dieciocho: Hispanic enlightment (University of Virginia) 27 (1): 47-58. ISSN 0163-0415. jatorrizkotik artxibatua (artxibatze data: 2020-06-02) (kontsulta data: 2018-03-23).
- Glendinning, Nigel. (1993). «Francisco de Goya» Cuadernos de Historia 16 (Madrid).
- Glendinning, Nigel. (1982). Goya y sus críticos. Madrid: Taurus ISBN 978-84-306-1217-8..
- Gómez de la Serna, Gaspar. (1969). Goya y su España. Madrid: Alianza Editorial ISBN 9788420611853..
- Gómez de la Serna, Ramón. (1958). Goya. (Colección Austral. argitaraldia) Espasa Calpe ISBN 9788423909209..
- Gómiz León, Juan José. (2007). «Goya y su sintomatología miccional de Burdeos, 1825.» Scientific Electronic Library Online. Vía Internet Archive (kontsulta data: 2024-06-30).
- Goya, Francisco. (2003). Mercedes Águeda y Xavier de Salas ed. Cartas a Martín Zapater. Tres Cantos (Madrid): Istmo ISBN 978-84-7090-399-3. (kontsulta data: 2018-03-23).
- Goya, Francisco; de Salas, Xavier. (2003). Mercedes Águeda ed. Cartas a Martín Zapater. Tres Cantos. Istmo ISBN 978-84-7090-399-1..
- Guijarro-Castro, C.. (2012). «La influencia de la enfermedad neurológica de Goya en su cambio de estilo pictórico» Neurosciences and History (kontsulta data: 2024-07-04).
- Hagen, Rose-Marie; Hagen, Rainer. (2003). Francisco de Goya. Colonia: Taschen ISBN 978-3-8228-2296-8..
- Hagen, Rose-Marie; Hagen, Rainer. (2005). Los secretos de las obras de arte. Colonia: Taschen ISBN 978-3-8228-4788-6..
- Hughes, Robert. (2004). Galaxia Gutenberg ed. Goya. (1. ed.. argitaraldia) Barcelona: Círculo de Lectores ISBN 978-84-81093254..
- Mena Marqués, Manuela B.; Maffeis, Rodolfo. (2005). Goya. Unidad Editorial S.A. ISBN 84-89780-55-2..
- Moffitt, John. (1999). Las artes en España. Barcelona: Destino ISBN 84-233-3061-3..
- Morales y Marín, José Luis. (1994). Goya. Catálogo de la pintura. Zaragoza: Real Academia de Nobles y Bellas Letras de San Luis ISBN 84-600-9073-6..
- .
- Novotny, Fritz. (1981). Pintura y escultura en Europa 1780/1880. Madrid: Cátedra ISBN 84-376-0166-5..
- Núñez de Arenas, M.. (1950). «Manojo de noticias. La suerte de Goya en Francia» Bulletin hispanique 52 (3) ISSN 1775-3821..
- Pérez Sánchez, Alfonso. (2004). Goya. Barcelona: Planeta-De Agostini ISBN 978-84-674-1155-3..
- Pérez Sánchez, Alfonso Emilio. (2002). Fundación Juan March ed. Caprichos, Desastres, Tauromaquia, Disparates. Madrid: Editorial de Arte y Ciencia ISBN 978-84-87181-10-8..
- Pita Andrade, José Manuel y otros. (2000). Corpus velazqueño. Tomo II. Madrid: Ministerio de Educación, Cultura y Deporte. Dirección General de Bellas Artes ISBN 84-369-3346-X..
- Pita Andrade, José Manuel (coord.). (2008). San Antonio de la Florida y Goya. La restauración de los frescos. Madrid: Patrimonio Nacional-Real Academia de Bellas Artes de San Fernando-Ayuntamiento de Madrid ISBN 978-84-7506-830-5..
- Posada Kubissa, Teresa. (1995). «Jacques Callot en la pintura de Goya» Boletín de la Real Academia de Bellas Artes de San Fernando. Madrid: Fundación Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes, 401-18 or..
- Ribot Martín, Domènec. (2014). Goya. Madrid: Susaeta ISBN 978-84-677-4076-9..
- Seseña, Natacha. (2004). «XI» Goya y las mujeres. Madrid: Taurus, 41-54 or. ISBN 843060507X..
- Tomlinson, Janis A.. (2008). Cartones para tapices. Madrid (kontsulta data: 2018-03-23).
- Universidad de Zaragoza. (1996-2009). «Leandro Fernández de Moratín a Juan Antonio Melón (14/04/1825)» Scientific Electronic Library Online. Vía Internet Archive (kontsulta data: 2024-07-01).
- Urrea, Jesús. (1994). «El Aníbal de Goya reencontrado» in Museo del Prado El "Cuaderno italiano" –1770-1786– Los orígenes del arte de Goya. Madrid ISBN 84-604-9247-8..
- Yriarte, Charles. (originala 1867an). Goya, sa vie, son oeuvre. Zaragoza: Gobierno de Aragón. Departamento de Educación y Cultura ISBN 84-7753-644-9. (kontsulta data: 2018-03-23).
Kanpo estekak
aldatu- Fundación Goya en Aragón: catálogo en línea de obra de Goya
- InfoGoya, Portal, Índice sistemático, Índice cronológico de sus cuadros (catálogo). Iniciativa de la Universidad de Zaragoza.
- Estampas de Francisco de Goya. Bibliothèque numérique de l'INHA (en francés).
- Web Gallery of Art, GOYA Y LUCIENTES, Francisco de, catálogo de pinturas.
- Allpaintings.org, Francisco José de Goya, biografía y catálogo de pinturas.
- Ayuntamiento de La Puebla de Alfindén, Realidad e Imagen: Goya, 1746-1828, 59 obras de Goya comentadas.
- TheArtWolf.com, Reconstrucción virtual de la ubicación de las Pinturas negras en la Quinta del Sordo. (Versión extendida Archivado el 11 de junio de 2021 en Wayback Machine.).
- Juan Carrete Parrondo, Ricardo Centellas Salamero y Guillermo Fatás Cabeza, Goya ¡Qué valor! [Estampas: Caprichos. Desastres. Tauromaquia. Disparates.], Zaragoza, Caja de Ahorros de la Inmaculada, 1996. ISBN 84-88305-35-4.
- Los Caprichos de Goya
- Series de grabados de Goya
- Biblioteca Zeno, Goya y Lucientes, Francisco de. Catálogo de obras. Dibujos.
- Allart.com, Fragmentos, E. L. Buchholz (Life and Work), K. Reichold, B. Graf (A Reflection of Horror) y Enciclopedia Británica (Francisco Goya) Archivado el 19 de noviembre de 2019 en Wayback Machine. (en inglés).
- María José Díaz de Tuesta, «Nuevas noticias de Goya. Hallados tres dibujos del genio que se 'perdieron' tras una subasta en París en 1877.» El País, 27 de mayo de 2008. Imágenes de dichos dibujos.
- Ángel Canellas López (ed.), Francisco de Goya, Diplomatario, Zaragoza, Institución «Fernando el Católico», 1981. ISBN 84-00-04909-6. Addenda ibídem, 1991.
- «Goya en el Prado», sitio específico sobre el pintor en la web del museo. Contiene biblioteca digital, exhaustiva cronología, correspondencia del artista e información e imágenes a alta resolución de sus pinturas, grabados y dibujos en el Prado.
- Obras digitalizadas de Francisco de Goya en la Biblioteca Digital Hispánica de la Biblioteca Nacional de España
- VV.AA., Goya y su contexto. Actas del seminario internacional celebrado en la Institución «Fernando el Católico» los días 27, 28 y 29 de octubre de 2011, Zaragoza, IFC, 2013. Ficha de la publicación. ISBN 978-84-9911-252-7
- Museo Goya en Zaragoza
- Francisco de Goya, episodio de la serie de TVE Paisaje con figuras.