Wikipedia

Gaztelania

hizkuntza erromanikoa, Iberiar penintsula iparraldean sortua
(«Espainiera» orritik birbideratua)

Gaztelania edo espainiera[2] (castellano, español) hizkuntza erromantzeetariko bat da, iberiar taldekoa. Erdi Aroko Gaztelako Erresuman sortu zen, latin arruntak bertako hizkuntzekin izandako ukipen-egoeraren ondorioz. Horrela bada, euskararen hainbat ezaugarri fonetiko bereganatu ditu (bost bokaleko sistema, hasierako f-a galtzea...).

Gaztelania, espainiera
español — castellano
Detailed SVG map of the Hispanophone world.svg
     Gaztelania hizkuntza ofizialtzat duten herrialdeak.

     Estatu Batuetako estatuotan, biztanleriaren %25 edo gehiago gaztelaniazko hiztunak dira.      Estatu Batuetako estatuotan, biztanleriaren % 10-20 artean gaztelaniazko hiztunak dira.

     Estatu Batuetako estatuotan, biztanleriaren % 5-9,9 artean gaztelaniazko hiztunak dira.
, , eta
Datu orokorrak
Lurralde eremuaArgentina, Bolivia, Txile, Kolonbia, Costa Rica, Kuba, Dominikar Errepublika, Ekuador, Ekuatore Ginea, Espainia, Guatemala, Honduras, Mexiko, Nikaragua, Panama, Paraguai, Peru, Puerto Rico, El Salvador, Uruguai, Venezuela talde esanguratsuak non: Andorra, Aruba, Belize, Brasil, Kanada, Gibraltar, Israel, Maroko, Holandar Antillak, Trinidad eta Tobago, Ameriketako Estatu Batuak, Filipinak
Hiztunak407 milioi, lehen hizkuntzatzat;[1] beste 90 milioi, bigarren hizkuntzatzat
Rankinga2
OfizialtasunaArgentina, Bolivia, Txile, Kolonbia, Costa Rica, Kuba, Dominikar Errepublika, Ekuador, Mendebaldeko Sahara, Ekuatore Ginea, Espainia, Guatemala, Honduras, Mexiko, Mexiko Berria (AEB), Nikaragua, Panama, Paraguai, Peru, Puerto Rico, El Salvador, Uruguai, Venezuela
EskualdeaEuropako gune batzuk, Erdialdeko Amerikako eta Hego Amerikako gehiengoa, Ipar Amerikako gune batzuk eta Karibea; halaber, etorkinen taldeek hitz egiten dute, kontinente guztietan
UNESCO sailkapena1: ziurra
AraugileaAsociación de Academias de la Lengua Española
Hizkuntza sailkapena
giza hizkuntza
indoeuropar hizkuntzak
Italiar hizkuntzak
Hizkuntza erromantzeak
italo-mendebaldeko hizkuntzak
mendebaldeko hizkuntza erromantzeak
Gallo-Iberian (en) Itzuli
Hizkuntza ibero-erromantzeak
Iberia Mendebaldeko hizkuntzak
Castilian languages (en) Itzuli
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologiasubjektua aditza objektua, silabadun hizkuntza, place–manner–time (en) Itzuli, pro-drop language (en) Itzuli, noun-adjective (en) Itzuli, hizkuntza sintetikoa, azentua eta hizkuntza fusionatzailea
Denbora gramatikalakorainaldia, compound past perfect (en) Itzuli, past imperfect (en) Itzuli, pluperfect (en) Itzuli, preterite (en) Itzuli, past anterior (en) Itzuli, simple future (en) Itzuli eta future perfect (en) Itzuli
Modu gramatikalakindikatiboa, agintera, subjuntiboa eta baldintzazko modua
Genero gramatikalakgenero maskulinoa eta genero femeninoa
Kasu gramatikalaknominatiboa
AlfabetoaSpanish alphabet (en) Itzuli eta latindar alfabetoa
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1es
ISO 639-2spa
ISO 639-3spa
Ethnologuespa
Glottologstan1288
Wikipediaes
Linguasphere51-AAA-b
ASCL2303
IETFes

Munduan 407 milioi pertsonak lehen hizkuntza dute.[1] Espainian eta Hispanoamerikako ia estatu guztietan ofiziala da. Ama hizkuntza moduan, munduko bigarren hizkuntza erabiliena da, txineraren atzetik. Bigarren hizkuntzatzat dutenak ere kontuan hartuta (guztira, 600 milioi pertsona), munduko laugarrena da, txinera, ingelesa eta hindiaren ondoren. Frantsesarekin batera, Euskal Herriko bi erdara nagusietako bat da.

HistoriaAldatu

 
Europako hego-mendebaldeko hizkuntzen garapena, tartean gaztelaniarena, erakusten duen mapa kronologikoa.

Antzinako gaztelania Erdi Aroan Kantabria aldeko latinaren aldaera izan zen. Beste hizkuntza batzuen eragina jaso zuen, batik bat arabierarena, baina baita bisigodoen germaniar hizkuntzarena eta aurreko iberiar sustraiarena ere. Euskarak ere eragina izan omen zuen, fonologian batik bat (bost bokal izatea, b eta v kontsonanteen arteko nahasketa, hasierako f-aren galera...), baina hori finkatzeke dago.

Errekonkistaren garaian, Iberiar penintsulan zehar zabaldu zen Gaztelako Erresuma bera hedatu ahala. Kontsonanteen birdoitze baten ondoren, egungo egitura sortu zuen.[3] XVI. mendetik aurrera, Espainiar Inperioa Ameriketara eta Asiara hedatzean, gaztelania ere zabaldu zen. Hastapenean tokian tokiko hizkuntzak errespetatu baziren ere, XVIII. mendetik aurrera gaztelaniaren erabilera inposatuz joan zen. XIX. mendean, Ameriketako herrialdeek independentzia lortu zutenean, elite berriek gaztelania areago zabaldu zuten, herrialde bakoitzean nazio batasuna indartzearren.

Lehen gramatika 1492koa da, Antonio de Nebrijak idatzia, Europako hizkuntza moderno baterako aurrenekoa. Hizkuntzaren Errege Akademia 1713an sortu zen, "gaztelaniaren hitzak eta esapideak erarik zuzenenean, dotoreenean eta garbienean finkatzeko".

Egungo egoerari dagokionez, gaztelania 21 herrialdetan ofiziala da, hiru kontinentetan (Europan: Espainia; Afrikan: Ekuatore Ginea; eta gainerakoak, Amerikan). Mundu osoan, 407 milioi lagunek dute lehen hizkuntzatzat.[1]

Gaztelaniaren lurralde eremuaAldatu

Hona hemen gaztelaniazko hiztun gehien dituzten estatuen zerrenda:

Alfabetikoki sailkatuta Lehen hizkuntza duten hiztunen kopuruaren arabera
  1. Alemania (410.000)
  2. Ameriketako Estatu Batuak (41.000.000)
  3. Andorra (40.000)
  4. Argentina (41.248.000)
  5. Australia (150.000)
  6. Belize (130.000)
  7. Bolivia (7.010.000)
  8. Brasil (19.700.000)
  9. Kanada (272.000)
  10. Costa Rica (4.220.000)
  11. Dominikar Errepublika (8.850.000)
  12. Ekuador (10.946.000)
  13. Ekuatore Ginea (447.000)
  14. El Salvador (6.859.000)
  15. Erresuma Batua (900.000)
  16. Errumania (7.000)
  17. Errusia (1.200.000)
  18. Espainia (44.400.000 )
  19. Filipinak (2.658)
  20. Finlandia (17.200)
  21. Frantzia (2.100.000)
  22. Guatemala (8.163.000)
  23. Guyana (198.000)
  24. Haiti (1.650.000)
  25. Hego Korea (90.000)
  26. Honduras (7.267.000)
  27. Israel (160.000)
  28. Italia (455.000)
  29. Japonia (500.000)
  30. Kolonbia (45.600.000)
  31. Kuba (11.285.000)
  32. Libano (2.300)
  33. Maroko (86.000)
  34. Mendebaldeko Sahara (341.000)
  35. Mexiko (106.255.000)
  36. Nikaragua (5.503.000)
  37. Panama (3.108.000)
  38. Paraguai (4.737.000)
  39. Peru (26.152.265)
  40. Puerto Rico (4.017.000)
  41. Suedia (39.700)
  42. Turkia (29.500)
  43. Txile (15.795.000)
  44. Txina (250.000)
  45. Uruguai (3.442.000)
  46. Venezuela (26.021.000)
  1. Mexiko (106.255.000)
  2. Kolonbia (45.600.000)
  3. Espainia (44.400.000)
  4. Argentina (41.248.000)
  5. Ameriketako Estatu Batuak (41.000.000)
  6. Peru (26.152.265)
  7. Venezuela (26.021.000)
  8. Brasil (19.700.000)
  9. Txile (15.795.000)
  10. Kuba (11.285.000)
  11. Ekuador (10.946.000)
  12. Dominikar Errepublika (8.850.000)
  13. Guatemala (8.163.000)
  14. Honduras (7.267.000)
  15. Bolivia (7.010.000)
  16. El Salvador (6.859.000)
  17. Nikaragua (5.503.000)
  18. Paraguai (4.737.000)
  19. Costa Rica (4.220.000)
  20. Puerto Rico (4.017.000)
  21. Uruguai (3.442.000)
  22. Panama (3.108.000)
  23. Filipinak (2.658)
  24. Frantzia (2.100.000)
  25. Haiti (1.650.000)
  26. Errusia (1.200.000)
  27. Erresuma Batua (900.000)
  28. Japonia (500.000)
  29. Italia (455.000)
  30. Ekuatore Ginea (447.000)
  31. Alemania (410.000)
  32. Mendebaldeko Sahara (341.000)
  33. Kanada (272.000)
  34. Txina (250.000)
  35. Guyana (198.000)
  36. Israel (160.000)
  37. Australia (150.000)
  38. Belize (130.000)
  39. Hego Korea (90.000)
  40. Maroko (86.000)
  41. Andorra (40.000)
  42. Suedia (39.700)
  43. Turkia (29.500)
  44. Finlandia (17.200)
  45. Errumania (7.000)
  46. Libano (2.300)


Hiztegi laburraAldatu

  • derecha: eskuin
  • izquierda: ezker
  • abajo: behera
  • piedra: harri
  • bien: ongi
  • mal: gaizki
  • al lado: ondoan
  • ¡Hola!: Kaixo!
  • Buenos días: Egun on
  • Buenas tardes: Arratsalde on
  • Buenas noches: Gabon
  • Adiós: Agur / Adio
  • Saludar: Agurtu
  • Despedirse: Agurtu
  • ¡Hasta la vista!: Hurren arte!
  • ¡Hasta luego!: Gero arte!
  • por favor: mesedez
  • ¿Qué tal?: Zer moduz?
  • Bien, ¿y tú?: Ondo/Ongi, eta zu?
  • Lo siento, perdón: Barkatu
  • ¿Qué hora es?: Zer ordu da?
  • Eres muy guapo/guapa: Oso ederra zara
  • Muchas gracias: Eskerrik asko
  • De nada: Ez horregatik
  • Te quiero: Maite zaitut
  • feliz: pozik
  • triste: goibel
  • enfadado/a: haserre
  • aburrido/a: aspertuta
  • sí: bai
  • no: ez
  • No entiendo: Ez dut ulertzen
  • No fumar: Ez erre
  • agujero: zulo
  • caserío: baserri
  • ratón: sagu
  • perro: txakur
  • gato: katu
  • pan: ogi
  • panadería: okindegi
  • comida: janari
  • desayuno: gosari
  • almuerzo: bazkari
  • cena: afari
  • calle: kale
  • fiesta: jai
  • parranda: parranda
  • boina: txapel
  • ¡Felicidades!: Zorionak! / Urte askotarako!
  • amigo / amiga: adiskide
  • madre: ama
  • padre: aita
  • padres: gurasoak
  • abuelo: aitona
  • abuela: amona
  • hijo: seme
  • hija: alaba
  • hermano: anaia edo neba
  • hermana: arreba edo ahizpa
  • casa: etxe
  • dinero: diru
  • deporte: kirol
  • nuevo: berri
  • viejo: zahar
  • nombre: izen
  • apellido: deitura
  • pueblo: herri
  • ciudad: hiri
  • monte: mendi
  • llanada: lautada
  • valle: haran
  • mar: itsaso
  • río: ibai
  • sol: eguzki
  • nube: hodei
  • viento: haize
  • cielo: zeru
  • estrella: izar
  • Marte: Marte
  • Venus: Artizar
  • luna: ilargi
  • lluvia: euri
  • nieve: elur
  • granizo: txingor
  • flor: lore
  • zurrón: zorro
  • muchacho: mutil
  • muchacha: neska

Ikus, gaineraAldatu

ErreferentziakAldatu

  1. ↑ a b c Mikael Parkvall, «Världens 100 största språk 2010» (munduko 100 hizkuntza handienak, 2010ean), in Nationalencyklopedin.
  2. ↑ Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .. Euskaltzaindiak Hiztegi Batuan izen biak onartzen ditu. Sinonimoak dira. Gaztelera hitza onartu arren, gaztelania hobesten du.
  3. ↑ (Gaztelaniaz) Cano, Rafael. (2005). Historia de la lengua española. Bartzelona: Ariel Lingüística.

Kanpo estekakAldatu

Hizkuntza honek bere Wikipedia du: Bisita ezazu.


"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Gaztelania&oldid=8684901"(e)tik eskuratuta