Dundee

Dundee; Dundee; Dùn Dèagh; Dundee; Dùn Dé
	Eskozia
	Irudi gehiago
Administrazioa
Estatu burujabe	Erresuma Batua
Herrialdea	Eskozia
Eskoziako kontseilu gunea	Dundee City
Izen ofiziala	Dundee; Dùn Dèagh; Dundee
Jatorrizko izena	Dundee; Dùn Dèagh; Dundee
Posta kodea	DD1, DD2, DD3, DD4, DD5
Geografia
Koordenatuak	56°27′38″N 2°58′12″W / 56.4606°N 2.97°W
Azalera	67.339.690 m²
Altuera	18 m
Demografia
Biztanleria	148.280 (2016)
Dentsitatea	0 bizt/km²
Informazio gehigarria
Telefono aurrizkia	01382
Ordu eremua	UTC±00:00 eta UTC+01:00
Hiri senidetuak	Zadar, Alexandria, Würzburg, Orléans, Nablus eta Dubai
Hizkuntza ofiziala	ingeles eta eskoziera
	dundeecity.gov.uk

Dundee, Eskoziako gaeleraz: Dùn Dé eta eskozieraz: Dundee, Eskoziako laugarren hiririk populatuena da (Glasgowren, Edinburghen eta Aberdeenen atzetik), 156.561 biztanle baitzituen 2012an.

Etimologia

Izenak bi atal ditu, jatorri zeltiarra duen Dun ("gotorlekua") eta gaelerazko Dé ("sua")

Historia

Dundeeren hastapenak

Aintzinatik populatua izan denaren aztarna ugari aurkitu dira indusketetan, baina Dundeeren jatorria XII mendearen amaiera aldera dago. Arrantzale herri bat zen eta Gilen I.a Eskoziakoak foruak eman zizkion eta ondoren bere seme Daviden eskutan utzi zuen. Davidek merkataritza bultzatu zuen eta herriak aberastasun eta garapen aldi bat ezagutu zuen. Herriaren jabetza semerik seme igaro zen eta 1292an Errege burgo bihurtu zen.

Eskoziarren eta ingelesen arteko borrokak

Eskoziako lehenengo independentzia gerran ingelesek Dundee hiria eta gaztelua hartu zuten baina 1312an Roberto I.ak askatu zuen. Borrokan hiriaren foruen paperak galdu zirenez Roberto I.ak berretsi egin zituen 1327an. Erdi Aroan artilearen esportazioan inarritu zen Dundeeren ekonomia.

XVI eta XVII mendeetan istilu gehiago izan zituen ingelesekin, eta sarritan egon zen beraien esku. 1548an hirian gotortuta zauden ingelesek eskoziarren aurrean zereginik ez zutela ikusita Dundeeri su eman zioten. 1651an George Monck-en agindutara zeuden ingelesek herria suntsitu zuten berriz.

Jakobiten matxinadan paper garrantzitsua izan zuen. Hauek Jakue II.a Ingalaterrakoa errege katolikoaren alde borrokatzen zuten, eskoziarra baitzen. 1715 eta 1716 artean hiriaz jabetu ziren baina azkenean matxinadak porrot egin zuen.

Aro modernoa: Garapen ekonomikoa

XVIII mendean gobernuak harturiko bi erabakik Dundeeri bultzada ekonomiko berria eman zioten. Alde batetik lihoa esportatzeko dirulaguntzak onartu ziren 1742an eta lau solairutako errotak eraiki ziren hirian. Bestetik 1750an britainiarren itsasoko artisautza ere bultzatu zen eta Dundeetarrak balea ehizari ekin zioten. Garapen honek populazioaren handitzea ekarri zuen, 1742an 12.400 izatetik 1821ean 30.500 izatera pasa zen.

Lihoaren exportazioaren gainbehera etortzean ordezko merkeago baten bila hasi ziren. Jutearen zuntz lehorrak balea olioz igurtzi zitekeela ikusita errotetan erraz manipula zitekeela ikusi zuten eta errotak moldatu zituzten. Ameriketako Estatu Batuen Independentzia Gerraren ondorioz kotoirik etorri ez izanak Dundeeren ekoizpena nabarmen handitu zuen. 62 jute errota izatera iritsi zen eta 50.000 pertsonak lan egiten zuten hauetan. Langile irlandarrak ere ekarri zituzten eskaerak bete ahal izateko. Kaia ere handitu beharra izan zen eta urtero 200 untzi eraikitzera iritsi ziren, hala baleak ehizatzeko, nola ehunak esportatzeko.

Aberastasun honek eraginda, inguruan beste jarduera batzuk ere sortu ziren. Aipatzekoak dira James Keiller's and Sons marmelada ekoizpenean aintzindaria izan zen enpresa (1756) eta DC Thomson & Co. (1905) argitaletxea. Dundee "hiru J"-en gainean eraiki zela esaten zen, Jute, Jam (mermelada) eta Journalism (Kazetaritza).

Garai hartako gertakari tamalgarriena Tay zubiko desastrea izan zen. Trenaren zubi berri hori eraiki zuten 1878an eta 18 hilabete beranduago ekaitz izugarri batek behera bota zuen trena pasatzen ari zela. 75 pertsona hil ziren. 1906an bestalde sute izugarri batek Dundee erre zuen. Lekukoek esaten zuten "sutan zeuden whisky ibaiek" zeharkatzen zutela hiria.

XX mendea

Kalkutako industriarekin ezin lehiatu eta jutearen industriaren gainbehera iritsi zen XX mendearen hasieran. Langabezia tasa Eskozia osokoa baino altuagoa izan zen, batez ere Gerra arteko urteetan.

Bigarren Mundu gerraren ondoren Timex eta NCR elektronika konpainia amerikarrek antegiak eraiki zituzten bertan eta Dundee errekuperatzen hasi zen.

XXI mendea

Kaialde berrizteko plan berria onartu zen 2001ean eta 30 urtetarako proiektu berritzailea egin da.

Geografia

Tayko fiordoan kokaturik dago, Ipar Itsasoaren ertzean. Dundee Law (174 m) itzalitako sumendi txiki bat da eta inguruan eratu zen hiria. Mendebaldean Balgay Hill (143 m) eta ekildean Gallow Hill (83 m). Iparraldera Sidlaw muinoak daude, puntu garaiena Craigowl Hill (455 m) da.

Klima

Datu klimatikoak (Aberdeen)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	14.6	15.2	18.3	22.9	23.7	27.8	28.2	28.7	25.0	22.8	16.7	14.5	28.7
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	6.4	6.9	9.1	11.5	14.4	17.1	19.3	19.2	16.5	12.7	9.1	6.5	12.4
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	0.7	1.0	2.2	3.9	6.3	9.1	11.0	10.9	8.9	6.1	3.0	0.7	5.3
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-17.1	-11.2	-10.0	-4.4	-2.3	-0.7	2.8	1.7	-0.6	-3.4	-10.4	-12.7	-17.1
Pilatutako prezipitazioa (mm)	71.1	47.2	53.3	46.3	48.1	57.3	56.9	64.6	65.7	82.0	68.4	61.2	722.0
Eguzki orduak	53.6	77.3	116.2	145.9	191.2	166.4	174.3	166.3	126.0	95.9	69.8	43.1	1426.3
Iturria (1): KNMI/ Royal Netherlands Meteorological Institute^[1]
Iturria (2): Met Office ^[2] (1971-2000)

Kirolak

Hirian bi futbol talde daude, Dundee FC eta Dundee United FC. Bigarren hau da arrakastatsuagoa. Edinburgheko Hibernian FC taldea eredu hartuta, Dundeeko irlandar katolikoen komunitateak futbol taldea eratu zuen 1909an hasiera hartan Dundee Hibernian izenarekin. 1923an hiriko publiko handiagoa erakarri nahian Dundee United Football Club izena ezarri zioten. Eskoziako Liga bat eta bi Kopa irabazi ditu eta 1987an UEFA Kopako finala jokatu zuen, baina IFK Göteborgek garaitu zuen. Aurrez 1984an Europako Kopako finalerdiak ere jokatu zituen.