Carmen Laforet

Carmen Laforet
	Carmen Laforet kataluniar eleberrigilea Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Carmen Laforet Díaz
Jaiotza	Esquerra de l'Eixample (en) eta Bartzelona, 1921eko irailaren 6a
Herrialdea	Katalunia
Bizilekua	Kanariak; Bartzelona
Lehen hizkuntza	gaztelania
Heriotza	Majadahonda, 2004ko otsailaren 28a (82 urte)
Familia
Ezkontidea(k)	Manuel Cerezales González (en) (1946 - 1970)
Seme-alabak	ikusi Agustín Cerezales Laforet (en) ;
Hezkuntza
Heziketa	Madrilgo Complutense Unibertsitatea
Hizkuntzak	gaztelania; alemana
Jarduerak
Jarduerak	idazlea
Jasotako sariak	ikusi Nadal saria (1944) ; Fastenrath saria (1948) ;
Izengoitia(k)	Carmen Laforet
Genero artistikoa	eleberria
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	katolizismoa

Carmen Laforet Díaz (Bartzelona, Katalunia, 1921eko irailaren 6a - Majadahonda, 2004ko otsailaren 28a) kataluniar eleberrigilea izan zen.

Biografia aldatu

Bartzelonan jaio zen 1921eko irailaren 6an, Bartzelonako arkitekto baten eta Toledoko irakasle baten alaba nagusia. Bi urte zituenean, familia Kanaria Handi uhartera joan zen bizitzera aitaren lan-arrazoiengatik. Aita Peritaje Industrialeko Eskolako irakaslea zen. Hantxe bizi zan zen haurtzaroan eta nerabezaroan. Ondoren, Eduardo eta Juan neba jaio ziren, eta, Laforeten arabera, haiekin ondo moldatu zen beti.^[1]

Ama hiltzean, aita berriro ezkondu zen, eta Carmen Laforetek ez zuen inoiz harreman onik izan amaordearekin. Los Pradosera joan ziren bizitzera eta amaordeak etxe bat erosi zuen Alcalá del Valorren. Laforet Espainiako gerra zibila amaitu ondoren, 1939an itzuli zen penintsulara Bartzelonan Filosofia ikastera, eta han hiru urte eman zituen. Gero Madrilgo Unibertsitate Zentralean Zuzenbidea ikastera joan zen, baina ez zituen inoiz hasitako ikasketa horiek amaitu.

Idazle ibilbidea aldatu

1945ean Nada eleberria argitaratu zuen, zeinekin Destino argitaletxearen Nadal Sariaren lehen deialdia irabazi zuen 1944an. Espainiako literaturaren azken hamarkadetako historian argitalpen garrantzitsuenetako bat izan zen. Kontakizun horretan, Andrea protagonista eta kontalariak gerra ondorengo Bartzelonako giro hertsi eta itogarria erakusten zuen, eta Laforetek bikaintasun osoz jaso zuen, beste inork ez bezala, garai hartako eguneroko errealitatea. Gerraosteko Lehen Belaunaldirako gonbita izan zen, eta kritikaren eta ikusleen arrakasta izan zuen. Laforet oso gazte ezaguna egin zen literatura munduan.

Urtebete geroago, Manuel Cerezales kazetari eta literatura-kritikariarekin ezkondu zen, eta bost seme-alaba izan zituen: Marta, Cristina, Silvia, Manuel eta Agustin. Horietatik hiru, Agustín Cerezales Laforet, Cristina Cerezales Laforet eta Silvia Cerezales Laforet idazketan aritu dira. Senar-emazteak 1970ean banandu ziren.

Laforeten hurrengo lanek ez zuten lehen eleberri haren mailarik lortu, baina narratiba pertsonal eta erakargarria osatu zuen: La isla y los demonios (1952, Uhartea eta deabruak); La llamada (1954, Deia); Menorca saria eman zion La mujer nueva (1955, Emakume berria).

1952an La isla y los demonios argitaratu zuen, Kanarietan girotutako nobela, non hazi baitzen. 1955ean, La mujer nueva, autorearen esperientzia erlijiosoek markatua. Hain zuzen, Ángeles Varelak frogatu du hiru lan hauek, Nada, La isla y los demonio eta La mujer nueva, emakume baten existentzia-estutasunaren inguruko trilogia bat osatzen dutela, eta pertsonalismo edo existentzialismo kristauak markatzen duen amaiera ematen zaiola.^[2]

1963an jarraitu zuen La insolación, Tres pasos fuera del tiempo trilogiaren lehen liburukia, trilogiaren beste bi liburuetan denbora luzea eman ondoren, bigarrena baino ez zuen argitaratu, Al volver la esquina izenekoa, hil zen urte berean.^[3]

1965ean Ameriketako Estatu Batuetara joan zen, gonbidatuta; herrialde hartan izandako esperientziari buruz Mi primer viaje a USA (1981) saiakera argitaratu zuen; han, gainera, Ramón J Sender nobelagilea ezagutu zuen, zeinekin harreman epistolar interesgarria trukatu zuen. Garai horren lekukotzaren gutun-bilduma lana da, 2003an Puedo contar contigo lanean hirurogeita hamasei gutunen bilduma. Gutun horien bidez, literaturaren isiltasuna, segurtasun falta patologikoa eta fobia soziala azaldu zituen. Bere egoera pertsonala, gutun haietan idazten zituen bitartean, gogorra zen, 1970ean banandu baitzen eta ez baitzuen egonkortasun ekonomikorik; egoera orokorrek, hala nola giro politiko eta sozialak eta matxismoaren nagusitasunaren ondorioz, egiten zizkioten elkarrizketetan erantzun behar zien, adibidez, seme-alabak ala bere liburuak gehiago maite zituen bezalako galderei.^[4]

Literatura mundu grisa aldatu

Senderri idatzitako gutunetan, literaturaren mundua grisa ere deitoratzen zuen, inbidia, etsai eta errieta ugari ikusten zituen eta. Laforetek ez zen "erreinu beliko" horietako bakar batera ere atxiki nahi, eta, beraz, "guztien etsaitzat" hartzen zuten. Senderrek, berriz, Laforeti aitortu zion "zesar txikia" zela gorroto zuen pertsona bakarra. Réquiem por un campesino español lanaren egileak (Sender) bere lagunari antsietate-krisiaren berri eman zion "ez naiz egokitzen zahartzaroan". Erlijiotasuna izan zen elkarren arteko gutunetako gai bat, biek Jainkoarengan sinesten baitzuten, ñabardura desberdinekin, eta Santa Teresa de Jesusenganako debozioa partekatzen zuten. Sender nekaezina bere antitesia zen, baina etengabe idaztera anitzatzen zuen.

Carmen Laforetek eleberri laburrak, ipuin-liburuak eta bidaia-narrazioak ere idatzi zituen. Bere ipuin-liburuen artean La llamada (1954) eta La niña y otros relatos (1970) nabarmentzen dira. Laforeten lan ia guztia gai nagusi beraren inguruan jarduten zuen: gazteen idealismoaren eta inguruko kaskarkeriaren arteko gatazka.

70eko hamarkadatik aurrera, zailtasun handiak izan zituen, eta bizitza publikoarekiko berezko ezinikusia areagotu zitzaion. Isolamendu eta intimitate-bilaketa hori, idazle gisa bere azken urteak markatu zituen. Garaiko baliabideekin identifikatzen ez zen gaitz neuronal bat (afasia progresibo primarioa^[5] edo Mesulamen sindromea) zuen, pixkanaka-pixkanaka eboluzionatzen ari zena, hizketaren eta idazketaren gaitasunari eragiten ziona.^[6] Bere alaba Cristina Cerezalesek amaren gaixotasuna eta harekin zuen harremanari buruzko Música blanca obra idatzi zuen. Majadahondan hil zen, Madrilen, 2004ko otsailaren 28an.

Hil ostean aldatu

2007ko otsailean, heriotzaren hirugarren urteurrena ospatzeko, 'Menoscuarto' argitaletxeak bere kontakizun laburren bilduma argitaratu zuen lehen aldiz, argitaragabeko bost barne. 2009an, Cristina Cerezalesek bere amari buruzko liburu bat argitaratu zuen, Música blanca (Destino), eta, Rosa Monteroren hitzetan, "beste eremu itogarri batera eramaten gaitu: idazlearen zahartzarora, gaixotasunera eta hondamenera".

Carmen Laforet beti egon da literaturaren eta bere eleberriaren munduan. Ezer ez da inoiz deskatalogatu, baina Israel Rolón Baradak bere lanarekiko interesa sustatu zuen Puedo contar contigo gutun-liburua argitaratzean eta La mujer nueva liburuaren berrargitaratzean.^[7]

2017an, Banco Santander Fundazioak Carmen Laforeten eta Elena Fortunen De corazón y alma (1947-1952) argitaratu zuen, bi emakumeen arteko korrespondentziarekin, Fortun, bietako nagusiena, hil arte.^[8] Cristina eta Silvia Cerezales Laforetek (Carmenen alabak) idatzi zuten gutun-liburu horren hitzaurrea.

Literatura-ekoizpena aldatu

Idazlearen literatura-ekoizpena ez da oso zabala. Amaren heriotza eta bere aita gustuko ez zuen beste emakume batekin ezkontzea, "amaorde gorrotagarri" batekin, hiru lanetan islatu zen, eta umezurtz geratu ziren protagonista gisa: Nada (1945), La isla y sus demonios (1952) eta La insolación (1963).^[9] Espainiako literatura sentimendu kontrajarriak batzen saiatu zen bere lan bakoitzean. Zenbait autorek beren ikuspegi feminista azpimarratzen dute, baina munduaren ikuspegi mistikoa ere izan zuen, batez ere La mujer nueva izeneko lanean. Lan horren gai nagusia protagonistaren fedea da, Paulina, Eliza kritikatzetik erlijio katolikoa praktikatzera pasatzen den emakumea, berak aukeratu duen aldaketa eginda. Paulina, erlijioaren iritziz bekatu-bizitza izatetik (seme bat zuen ezkontzatik kanpo, eta, gainera, beste gizon batekin harremana zuen), kontrako egoerara igarotzen da. Horrela, lan horretan emakumearen independentzia eta askatasuna batzen dira bere patua eta mistizismoa aukeratzeko.^[10] Egia esan, erlijio-kezkak izan zituen, Ramon J idazlearekin luzaroan izan zuen korrespondentzian. Senderrek zioen Jainkoarengan sinesten zuela. Eleberri horri eta bere esperientzia erlijiosoari buruz, hauxe esan zuen Carmen Laforetek:

Eleberri horren gaia eragin zuen giza gertaera nire konbertsioa izan zen (1951ko abenduan) fede katoliko bihurtzea... Nire ustez, naturala izan zen, jaiotzean bataiatu egin baininduten, baina haurtzarotik atera ondoren ez nintzen sekula berriro kezkatu, eta haren praktikak —niretzat lizunak eta zentzurik gabeak— erabat utzi nituen. Elementu autobiografiko guztietatik ihes egin dut eleberri horretatik —hain zuzen ere nire bizipenean motibatu naizelako—, graziaren bat-bateko sentsazioaz gain. Nire giza motatik erabat desberdina da, eta bihurketako eta borroka espiritualeko egoera, giro eta inguruabarretan jarri dut, nireak ez bezalakoetan. CIT, 208. or., κ/ref.

Intriga eta misterioa ere konstanteak dira bere obra askotan. Laforet Espainiako polizia-nobelaren aitzindaritzat har daiteke; izan ere, genero hau goraka doan arren, berak beste autoreek baino hogeita hamar urte lehenago egin zuen.

Lanetan bizi izan zen gizartearen alderdiak ere ikus daitezke, batez ere bere hastapenetan, inposatutako sistema politikoa Francisco Francoren diktadura izan zenean, bere hastapenetan batez ere arazo larriak jasan zituela gizarteak, esan genezake, krisi momentu bat bizi genuela. Eta hori guztia deskribatzen du Laforetek bere lan batzuetan, Espainia bisitatzen duten atzerritarrak ezagutzen dituzten pertsonaiekin, Martínen kasua, esaterako, Al Volver la Esquina lanean (Destino argitaletxeak 2004an argitaratu zuen hil ostean, heriotzaren urte berean).^[11] Aipatutako azken lan horretatik, bere egilearen estiloaren bilakaeraren lekuko den egitura narratiboaren artikulazioa eta konplexutasuna nabarmendu behar dira. Azken eleberri horretaz, esan beharra dago “Tres pasos fuera del tiempo” izeneko trilogia baten parte dela eta La insolación eta Jaque mate ere horren parte direla. Amaitu gabeko trilogia da berau, izan ere, Ramón J.rekin izandako gutunean horri buruz hitz egin arren. Sender, Jaque mate ez da inoiz argitaratu. Gainera, beste inork ez daki eleberri horren existentziaz.

Lanak aldatu

Nobelak aldatu

Nada (1945), Nadal saria 1944 eta Fastenrath Saria 1948.
La isla y los demonios (1952).
La mujer nueva (1955), Literaturaren Sari Nazionala eta Menorcako Nobela Saria.
La insolación (1963). Tres pasos fuera del tiempo trilogiaren lehen nobela.
Al volver la esquina (2004). Hirurogeiko hamarkadan idatzia, eta ia bizitza osoan berregina, hil zen urtean bertan argitaratu zen; La insolación lanarekin hasten den trilogia baten bigarren eleberria da, eta «Jaque mate» itxiera gisa jasotzen du, artean argitaratu gabea.

Nobela eta kontaketa laburrak aldatu

La muerta (1952).
El piano (1952).
Un noviazgo (1953).
La llamada (1954). Kontaketa batzuk barne ditu: "La llamada", "El último verano", "Un noviazgo" eta "El piano".
Los emplazados (1954).
El viaje divertido (1954).
La niña (1954).
Un matrimonio (1956).
La niña y otros relatos (1970).
«Rosamunda», Cuentos de este siglo lanean (Bartzelona: Ángeles Encinar, 1995).
«Al colegio», Madres e hijas lanean (Bartzelona: Laura Freixas, 1996).
Carta a don Juan (2007), ipuin laburren bilduma.
Romeo y Julieta II (2008), maitasun kontaketa laburren bilduma.
Siete novelas cortas (2010), eleberri laburren bilduma.

Bestelakoak aldatu

Gran Canaria (1961), bidaia gida.
Paralelo 35 (1967), bidaia gida, 1981ean berrargitaratua, Mi primer viaje a USA izenburuarekin.
Artículos literarios (1977), artikulu bilduma.
Puedo contar contigo (1965-1975) (2003), J. Senderrekin idatzitako gutun bilduma.
De corazón y alma (1947-1952) (2017), Elena Fortúnekin idatzitako gutun bilduma.
Puntos de vista de una mujer (2021), 1948tik 1953ra Destino aldizkarian idatzitako artikulu bilduma.^[12]

Aipuak aldatu

Besteak beste, hauxek esan zituen Carmen Laforetek:

Egia esan, bizitza isilpean menderatzen duena mundua da. Ezkutuan, senez, emakumea egokitu egiten da eta lege zorrotz batzuk antolatzen ditu, hipokritak egoera askotan, menderatze ikaragarrirako... Idazle gaixook ez dugu inoiz egia kontatu, nahi izan badugu ere. Literatura gizonak asmatu zuen eta gauzetarako ikuspegi bera erabiltzen jarraitzen dugu. Nik traizio bat egin nahi nuke sekretu horren zerbait emateko, apurka-apurka indar hori izateari utz diezaion, eta gizonok eta emakumeok elkar hobeto uler diezaiogun, elkarri men egin gabe, ez itxurazko ez egiazkorik, ez batengandik besteengana... horretarako euri handiak egin behar ditu. Baina, egia esan, ados zaude, ezta? giza egoeran benetan femeninoa dena ez dugula esan, eta saiatu garenean, mailegatutako hizkera izan dela, benetakoa izatea nahi genuen arren, faltsua zela?^[13]

Idazlea bazara, idatzi beti, nahi ez baduzu ere, nahiz eta saiatu zalantzazko gloria horretatik eta bokazio bati segitzeagatik merezi duen sufrimendu errealetik ihes egiten.^[14]

Kanarietan egon nintzen garaian, nire bi neba Eduardo eta Juan ere zeuden, haiekin beti hurbil sentitu izan naiz; eta geroago amaorde bat ere sartu zen, maitagarrien ipuinetan sinesteko erresistentzia guztia izan arren, haien egiazkotasuna baieztatu zidan, istorio haietako amaordeek bezala jokatuz. Harengandik ikasi nuen fantasia, errealitatearekin alderatuta, pobrea dela beti. ^[15]

Nire ustez, ez du ezertarako balio arineketan egitea gure nortasunaren bide beretik, bide horrek itxita joan behar badu. Izaki batzuk bizitzeko jaio dira, beste batzuk lanerako, eta beste batzuk bizitzari begiratzeko. Nik ikusle txiki bat nuen. Ezin naiz handik atera. Ezinezkoa zait askatzea. Sekulako kongoja izan zen niretzat garai hartan errealitate bakarra.^[16]

Nork uler ditzake gizakien arimak lotzen dituzten mila hariak eta haien hitzen irismena?^[16]

Zenbat egun garrantzirik gabe! Garrantzirik gabeko egunetan [… ] harri gris karratua bezain astuna zen garunean.^[16]

Hiltzen naizen arte, besteen gainetik ibiliko naiz. Maiteko ditut eta maiteko naute. Eta aldi berean bakarrik egongo naiz.^[17]

Filmografia aldatu

1947an, Caemen Laforetek idatzitako Nada nobelaren bertsioa eraman zen pantaila handira. Edgar Nevillek zuzendu zuen film luzea, eta Conchita Montes, Rafael Bardem, Maria Denis eta Fosco Giachetti aktoreek hartu zuten parte, besteak beste. Garai hartako zentsurarekin egin zuen topo filmak: hogeita hamar minutu moztu behar izan ziren eta Bartzelonan filmatutako eszena asko desagerrarazi ziren.^[18]

Geroago, 1956an, Argentinak pantaila handira eraman zuen Nada nobelaren beste egokitzapen bat, Leopoldo Torre Nilson-ek zuzendutako zuri-beltzeko drama.^[19]

Carmen Laforetek Nada idatzi zuen etxeko plaka

Sariak eta aintzatespenak aldatu

2010ean Valderribas auzoan sortu zen, Madrileko Vicalvaro barrutian, Carmen Laforet ikastetxea.^[20]^[21]
2011n, hil ondoren, Kanaria Handiko Zilarrezko Can Saria eman zioten, Kanaria Handiko Uharteko Kabildoak ematen duen Arteen modalitatean.
Bere izeneko hainbat kale ditu: Estepona hiriaren kanpoaldean (Malaga), Guadalajarako Aguas Vivas auzoan (Espainiako beste kale batzuen ondoan), beste kale bat Majadahondan eta beste bi Torrejón de Ardozen eta Soto del Henares auzoan (Madril). Kanaria Handiko Las Palmas herriko bi kaletan ere izena jarri zioten, Lomo de los Frailes auzoan eta Tirajanako San Bartolome auzoan, Kanaria Handia uhartean.

2004an, Carmen Laforeti buruzko biografia batzuk argitaratu ziren, Nuria Amat idazleak zuzenduta.^[17]
2014. urtean, New Yorkeko Cervantes Institutuak^[22] omenaldia egin zion bere kultura-jardueretako baean, Nada lana argitaratu zuenetik hirurogeita hamar urte igarotzean.

Bartzelonan Art Public katalogoan, kode-zenbakiarekin, indexatutako arte publikoaren argazkia

Bartzelonan ere plaza bat dago bere izenarekin: Carmen Laforet plaza eta Carmen Laforet liburutegia. Aribau kaleko 36. zenbakian plaka bat dago eta bertan "Va néixer en aquesta casa, font d'inspiració de la seva primer novel·la Nada/ Etxe honetan jaio zen, Nada lehen eleberriaren inspirazio-iturria" irakur daiteke.
2021eko irailaren 6an, jaiotzaren mendeurrena ospatzeko, Googlek doodle bat eskaini zion omenaldi gisa.^[23]
2021ean, Carmen Laforeten erretratua zintzilikatu zuten Madrilgo Ateneoan. Emilia Pardo Bazánen ondoren pribilegio hori izan duen bigarren emakumea da.
2022an, Kanaria Handiko kabildoak uharteko adopziozko alaba izendatu zuen.^[24]