Wikipedia

Bonbardaketa Berantiar Handia

antzinako gertaera
(«Bonbardaketa Handi Berantiarra» orritik birbideratua)

Bonbardaketa Berantiar Handia (BBH, edo ingelesez LHB), Ilargiko kataklismoa bezala ere ezaguna, ustez, duela 4.100 milioi urte hasi eta duela 3.800 milioi urte amaitutako gertaera bat izan zen,[1] hau da, Lur planeta Eoi Hadearrean eta Arkearrean zegoen bitartean edo Ilargia Periodo Aurrenektariar, Nektariar eta Imbriarrean zegoen bitartean jazo zen. Denbora-tarte honetan zehar asteroideen kopuru handi batek barnealdeko eguzki-sistemako harrizko planeten kontra talka egin zuen (Merkurio, Artizarra, Lurra eta Marte).[2] 2018tik aurrera, Bonbardaketa Berantiar Handiaren hipotesia zalantzan jarri da.[3] Bonbardaketa Berantiar Handia Lurra eta beste planeta harritsuak sortu ondoren gertatu zen, hauek euren masaren gehiengoa akrezio bidez eskuratuta zutenean, baina Lurraren historian goiz samar.

Irudikapen artistiko honetan Ilargia ageri da, Bonbardaketa Berantiar Handia gertatu zenean izan zezakeen itxurarekin (goian) eta gaur egungoarekin (behean).

Bonbardaketa Berantiar Handiaren hipotesia Apollo misioko astronautei esker jaio zen, izan ere, haiek ekarri zituzten Ilargiko laginak aztertuz sortu ziren teoria honen lehen oinarriak. Lagin haiei egin zitzaien isotopo-datazioaren arabera, talken bidez gertaturiko urtze-prozesu gehienak denbora-tarte labur batean zehar jazo ziren. Talken bat-bateko ugaritasun hori azaltzen saiatzen diren teoriak badira, alabaina, gaur arte ez da adostasunik lortu. Nizako ereduak, planetologiako adituen artean indar handia duenak, eguzki-sistemako planeta erraldoiek orbita-migrazio bat pairatu zutela dio, eta migrazio hori gauzatzen zeudela topatu zituzten gorputz txikiak (asteroideak, kometak, etab.) desbideratu egin zituztela.

Desbideratze horren ondorioz, gorputz txiki horien orbita eszentrikoagoa bihurtu eta barnealdeko eguzki-sistemara hurbildu ziren, bertako planeten aurka talka egiteraino. Iritzi kontrajarriak ez dira gutxi, beste zientzialari talde batek adibidez, ez du uste Ilargitik jaso ziren laginen antzeko sortze-data azaltzeko halako gertaerarik behar denik, jaso ziren lagin guztiak une jakin batean sortu zen arro erraldoi batekoak direla esaten baitute.[1] Talka kraterren kopurua barnealdeko eta kanpoaldeko eguzki-sisteman desberdina izan daitekeela uste da eta gainera, desberdintasun hau nabaria izan daitekeela.[4]

Oinarriak aldatu

 
Mare Imbrium ilargi-itsasoa, bertatik bertara ikusita.

Hipotesiaren zutabe nagusia Apollo misioek Ilargian bildu zituzten antzina urtutako arroken aztarnetan sostengatzen da. Zientzialarien aburuz, arroka hauetako askok talka baten ondorioz pairatu zuten urtze-prozesua, zehazki, kilometro anitzeko diametroa zuten kometa edo asteroideen talkengatik. Aipatutako argizagi horiek ehunka kilometroko zabalera zuten kraterrak sortu zituzten. Apollo 15, 16 eta 17 misioak satelitearen historia geologikoan mugarri diren guneetan pausatu ziren, Imbrium, Nectaris eta Serenitatis arroetan hurrenez hurren.

 
Feldespato bat. Ilargiko feldespatoen barnealdeko urtutako arroka datatzea lortu da.

Arestian aipatutako talka handi horiek, jasotako arroka urtuen datazioan oinarrituz gero, garai zehatz batean zehar gertatu zirela ondorioztatu dezakegu, duela 4100 eta 3800 milioi urteren artean, hain zuzen.[5] Hau hala izanik, periodo horretan zehar Ilargian bonbardaketa handi bat gertatu zela uste duten zientzialariak ez dira gutxi. Beraz, zientzialariek «Ilargiko kataklismo» deitu zioten gertaera horri eta periodo horretan zehar Ilargiak ohi baino talka kopuru handiagoa jasan behar izan zuela babestu zuten. Espazio zundek, jatorriz aipatutako hiru arroetakoak ziren laginak hartu bazituzten, ziur aski, arro kopuru handi bat sortu zen garai horretan zehar. Litekeena da ordea, jasotako lagin ugari jatorri berekoak (arro berekoak) izatea, halako talka handiek arrastoak satelitearen lurrazaleko leku gehienetara zabaltzen baitituzte. Hori horrela balitz, datazioak baliogabeak izango lirateke eta hortaz, teoria honen sostengu nagusia ere bai. Horregatik hain justu, zientzialari batzuek teoria zalantzan jartzen dute.

 
Merkurioko Caloris arroa.

Hala ere, denbora joan ahala datu gehiago eskuratu dituzte, eta teoria honek ez du inola ere indarrik galdu, alderantziz, ospea lortu du poliki-poliki, nahiz eta zalantzan jartzen dutenak ere irmo dirauten. Datu berri gehienak meteoritoen azterketetatik eskuratu dira eta Ilargiko meteoritoek, ausaz, satelitearen lurrazala lagintzen dutela uste da, hortaz, horietatik batzuk gutxienez Apollo lurreratu zen guneetatik urrun sortu behar izan ziren. Feldespatozko Ilargiko meteorito gehienak satelitearen alde ezkutuan sortu ziren ziurrenik eta hauen barneko urtutako arroka (talken bidez sortua, noski) datatzea lortu da. Datazio hauek indarra eman diote kataklismoaren teoriari, izan ere, zaharrena duela 3900 milioi urte sortu zen.[6] Haatik, data guztiak ez dira batzen aipatutako denbora-tartean, tarte zabalago batean baizik: duela 3900 eta 2500 milioi urteren artean.[7]

Howardita, eukrita eta diogenitazko (HED) meteoritoak eta H kondritazko meteoritoak asteroide gerrikoan sortzen dira, haien datazioak adierazi digu, bereziki, duela 4100 eta 3400 milioi urte bitartean eratu zirela, baina badira duela 4500 milioi urteko ugari ere. Ordenagailuen bidezko simulazioei esker informazio ugari lortu da gaitzat dugun bonbardaketari buruz, esate baterako, duela 3400 eta 4100 urte bitartean aipatutako meteoritoen kopurua areagotu zenez, talka kopurua ere handitu egin zen Ilargian, barnealdeko eguzki-sisteman bezala. Simulazioen arabera, Ilargian jazotako talka batek sortutako arroka urtuaren kopurua 100-1000 aldiz handituko da baldin eta talka-abiadura 5 km/s-tik (egungo asteroide gerrikoko argizagien bataz besteko abiadura) 10 km/s-ra igarotzen bada. Halako talka-abiadurak lortzeko (10 km/s), asteroideak makurdura orbital edo eszentrikotasun handia eduki behar du, azken hori, gutxi gorabehera, planeten orbitak zeharkatzen dituzten asteroideenaren parekoa. Gaur egungo asteroide gerrikoan zaila da halako gorputzik topatzea, alabaina, planeta erraldoi baten migrazioak gorputzen orbita modu eraginkorrean aldatzeko gaitasuna edukiko luke.[8]

Ilargiaren lur garaietako kraterren barreiaduraren inguruko ikerketen arabera, familia bereko argizagiek kolpatu zituzten Ilargia eta Merkurio Bonbardaketa Berantiar Handiaren garaian.[9] Merkurion jazo zen Bonbardaketa Berantiar Handiaren deskonposaketaren historia Ilargiko Bonbardaketa Berantiar Handiarenarekin bat badator, aurkitu den arro handirik gazteena, Caloris (Merkurio), Ilargiko arro handi gazteenekin alderatu daiteke, Orientale eta Imbrium arroekin, hain zuzen. Hori hala bada, lautada guztien adinak 3 mila milioi urtekoa izan behar du, gutxienez.[10]

Kritikak eta aurkakotasunak aldatu

 
Funtsean, aurkako argudioek Ilargiko arroken datazioen interpretazioarekin jolasten dute.

Kataklismoaren teoriak azken urteetan indarra hartu duen arren, batez ere hondamendia sorrarazi zezaketen eragile hipotetikoak mahai gainean jarri direlako, oraindik ere teoria eztabaidagarria da, erabat sendoak ez diren zutabeak baititu. Kritika nagusienak hurrenak dira:

  • berez, «bonbardaketa handia» talka erraldoi batek sorturiko irudipen bat izan daiteke; talka horrek askaturiko materialak satelitearen gainazalean zehar barreiatuko lirateke eta hortaz, ustez leku desberdinetakoak diren laginak jatorri berekoak izango lirateke;
  • duela 4100 milioi urte edo lehenago talka bidez sorturiko arroka urtuak ez topatzeak ez du esan nahi talkarik egon ez zenik; zientzialari batzuen arabera, baliteke aipatutako dataren aurreko arrasto oro talka berriek erabat desagerraraztea, edo lagin hain zaharren datazioa, egungo metodoekin, ezinezkoa izatea.
 
Eraztundun kraterra, Merkuriokoa.

Aipatu dugun lehen kritikak Apollo misioek atzemandako laginak ditu oinarritzat. Misio hauek Ilargiko hainbat gune ezberdinetan lurreratu ziren, batzuk elkarrengandik milaka kilometrora zeudela esan beharra dago. Gaur arte, zientzialari gehienek lagin horien jatorria bildu ziren lekukoa edo arrorik hurbilenekoa dela uste dute, haatik, badira zenbait aditu gehienak arro berdin batekoak direla uste dutenak, zehazki, Imbrium arrokoak.[11] Arro hori da eraztunak dituzten arroen artean gazteena eta handiena, hortik datoz zalantzak. Simulazio askotan ikus daiteke arro horren sortzaile izan zen talkak material ugari jaregin zituela Ilargiaren alde ikusgaian zehar, hori dela eta, agian, Apollo misioak lurreratu ziren gune gehienetan arro horren sorkuntzan askatutako materialak egon zitezkeen eta beraz, bildu ziren lagin guztiak jatorri berdinekoak izan daitezke. Bonbardaketa Berantiar Handiaren teoria bertan behera utziko luke honek, egiaztatuko balitz. Beste aditu batzuen aburuz, laginen datazioan lortutako 3900 milioi urteko adina baliogabea izan daiteke; datazio hau 40Ar/39Ar-ekin egin zen eta baliteke, zenbaki horien atzean bestelako esanahi bat egotea. Aditu hauen iritziz, zenbaki horiek lurrazal goiztiar baten eraketaren adierazle dira, ondoren 40Ar-en galera partziala pairatu zuen lurrazal goiztiar batena, talkak gutxitzen joan zirelako.[12]

Arestian aipatutako bigarren kritikak duela 4100 milioi urte edo lehenagoko talka bidez sorturiko arroka urtuen gabezia du hizpide. Hipotesi baten arabera, aipatutako data baino lehenagoko urtutako arroka existitu zen, baina haien data erradiometrikoa behin eta berriz jazo ziren talka handiek deuseztatu zuten, hau da, azkeneko 4 mila milioi urteetan zehar jazotako talka ia zenbatezinek data erradiometrikoa zapuztu dute arroka horiengan. Hori gutxi balitz bezala, azkeneko milaka milioi urteetan gertaturiko talka guzti horiek, antzinako urtutako arroka horiek zati oso txikietan banatu izana posible da, hain zati txikietan ezen egungo datazio erradiometrikoen bitartez haien adina jakitea ezinezkoa den.[13] Kraterren estatistiken azken interpretazioek krater-fluxua Marten eta Ilargian, orokorrean, txikiagoa izan zela diote, hortaz, argizagiek duten krater kopurua barnealdeko eguzki-sistemaren bonbardaketa goiztiarraren bidez azaldu liteke, une jakin batean talka kopurua areagotu zela esan gabe.

Bonbardaketaren eragina Lurrean aldatu

 
Eoi Hadearraren paisaia, eredu zahar edo tradizionalen arabera.

Kataklismoa llargian gertatu bazen, Lurra ere eragingo zuen, zalantza barik. Ilargian garai hauetan sortutako kraterren kopurua oinarritzat hartuz,[14] azpian azaltzen diren «kalteak» sortu zituen Bonbardaketa Berantiar Handiak (existitu bazen) gure planetan:[15]

  • 20 kilometro baino gehiagoko 22.000 kraterretik gora;
  • 1000 kilometroko diametroa (gutxi gorabehera) zuten 40 talka-arro;
  •  
    Lurra eoi hadearrean, lurrazal solidoa eratzen zegoen bitartean.
    5000 kilometroko diametroa (gutxi gorabehera) zuten hainbat talka-arro.

BBHren teoria sortu aurretik, duela 3800 milioi urte arte Lurra arroka urtuz osatuta egon zela uste zuten zientzialariek. Aipatutako data, ezagutzen ditugun arrokarik zaharrenen datazioa eginez topatu daiteke eta hortaz, zientzialariek «muga-lerro» bat zela uste zuten, hau da, arroka zaharragorik ezin zela atzeman. Adin hori zehatza eta konstantea da, izan ere, arroka zaharrenak era askotan datatu dira eta metodo guztiek ere antzeko datuak eskaintzen dizkigute, uranio-berun bidezko zirkoien datazioak (ingurumenak oso gutxi eragiten du datazio mota horretan) barne. Esan bezala, arroka zaharragorik topatu ez denez, Lurraren lurrazala une horretaraino urtuta egon zela uste zuten zientzialariek. Aburu horietan oinarriturik, une hori ezarri zuten garaiko zientzialariek Hadear eoiaren eta Arkearraren arteko muga gisa. Alabaina, 1999an arroka zaharrago bat topatu zuten Kanadaren iparraldean, 4,031 ± 0,003 mila milioi urteko adina zuena.[16]

 
Acasta Gneiss-a, Lur planetako arrokarik zaharrenetakoa, une honetan ezagutzen ditugunen artean.

Aipatu ditugun arroka zahar horiek ez dira Lurrean topatu diren zaharrenak, baina bai jatorri lurtarra dutenen artean zaharrenak. Hau da, gure planetan duela 4600 milioi urteko arrokak ere atzeman ditzakegu, alabaina, hauek jatorriz asteroide batekoak dira, beranduago ordea, gure planetara jausi ziren meteorito gisa edo halako batekin bat eginda. Aipatutako datan zehar, duela 4600 milioi urte, eratu ziren lehen gorputz solidoak Eguzki jaioberriaren disko protoplanetarioan. Duela 4500 milioi urte inguru Hadear eoia hasi zen gure planetan, orduan, eguzki-sistemako gorputzak (planetak, asteroideak, planeta nanoak, etab.) sortzen joan ziren edota garatzen, Lur planetan adibidez, zazpiehun milioi urteren buruan lurrazal solido bat eratu zen. Garai horretan zehar gauzatu zen diskoarekiko argizagien akrezioa eta Lurraren hozte motela, poliki-poliki gorputz solido bat bilakatu zuena, akrezioaren energia potentzial grabitazionala askatzen zihoan heinean.

Beranduago gauzatu ziren kalkuluek harrizko gorputzen kolapso eta hozte tasak haien tamainaren araberakoak direla erakutsi zuten. Kalkulu horiek Lur planeta bezalako argizagi batek hozteko beharko lukeen denbora jakiteko aplikatu ziren eta gure planeta soilik 100 milioi urteetan hoztu beharko litzatekeela ebatzi zen.[17] Hori hala izanik, neurketen eta teoriaren arteko aurkakotasunak garaiko enigmarik handienetako bat ekarri zuen.

Bonbardaketa Berantiar Handiak anomalia hau azaltzeko bide argi bat eskaintzen digu. Eredu hau jarraituz, duela 3800 milioi urteko arrokak BBHk planetaren lurrazalaren zati handi bat suntsitu ondoren solidotu ziren. Gaur egun ezagutzen diren Lurreko zati kontinental zaharrenak Ipar Amerikako Acasta Gneiss kratoi-ezkutua eta Narryer Gneiss Terrane-ko Jack Hills-en barneko gneissa dira, azken hau Mendebaldeko Australian kokatzen da. Biak ere BBH gertatu ondoren agertu zirela ematen du.

Jack Hills-eko zirkoiak Hadear eoiaren ulermenean iraultza ekarri zuen.[18] Erreferentzia zaharragoek, orokorrean, Lurrak eoi horretan zehar urtutako lurrazal bat zuela erakutsi zuten, sumendi handi eta ugariak zituen lurrazal bat, hain zuzen. "Hadear" izena greziar mitologiako Hades infernuko jainkoarengandik dator, eta Lurrak garai horietan paratu zituen egoerei erreferentzia egiten die. Zirkoien datazioak ordea, beste Hadear eoi mota bat islatzen digu, izan ere, ikuspegia eztabaidatua den arren, badirudi garai horretan gure planetak lurrazal solido bat zuela, ozeano azido batzuetaz gain. Ikuspegi hau isotopoen kopuru jakin batean oinarritzen da, kopuru jakin horrek, dirudienez, ezagunak diren lehen arrokak sortu aurretik uretan oinarritutako kimika egon zela adierazten baitugu.[19]

1979an Manfred Schidlowski ikerlariak, Groenlandian topatutako arroka sedimentario batzuek zuten karbono-isotopoen ratioa materia organikozko altxor bat zirela jakinarazi zuen. Arroka horien datazioak egiten hastean etorri zen eztabaida, Schidlowski ikerlariaren taldeak duela 3,8 mila milioi urtekoak zirela adierazi zuen, beste batzuek ordea, «apalagoa» izateko saiakeran, duela 3,6 mila milioi urtekoak zirela esan zuten. Edozein kasutan, abiogenesia gertatu ahal izateko denbora-tarte oso laburra da, ziur aski, Schidlowski zuzen bazegoen, laburregia. Bonbardaketa Berantiar Handiaren teoriak eta ostera gertatutako «ber-urtzeak» aipatutakoa azaltzeko gai den denbora-lerro bat eskaintzen digu; bizia BBH gertatu eta berehala sortu zen, are gehiago, ziur aski kataklismoa gertatzean bizirautea lortu zuen eta beraz, kataklismoaren aurretik, eoi Hadearrean jaio zen. Azken ikerketen arabera, Schidlowskik atzemandako arrokak duela 3.85 mila milioi urtekoak dira, hortaz, aipatutako azken aukera bideragarriagotzat jo dezakegu.[20] Hala ere, beranduago gauzatu ziren ikerketek ez zituzten isotopikoki baxuak diren karbono indizeen ebidentziarik aurkitu, indize horiek ziren hasierako baieztapenen oinarriak.[21][22][23]

Alabaina, gerora ere Jack Hills-eko arrokak aztertzen jarraitu eta ikerketa berriak argitaratu zituzten, horietako batek gutxienez, arrokek adierazle organiko potentzialak dituztela baieztatzen du. Münstergo Unibertsitateko Mineralogia Institutuko Thorsten Geislerrek, duela 4,25 mila milioi urteko zirkoien barruan zeuden eta grafito zein diamante zati txikietan harrapatuta geratu ziren karbono aztarnak ikertu zituen. Karbono-12tik karbono-13rako proportzioa ezohikoa zen aipatutako aztarnetan, oso altua baitzen, eta hori gehienetan biziak «prozesatutako» materialetan gertatzen da.[24]

2009ko maiatzean Coloradoko Unibertsitateak aurkeztu zituen hiru-dimentsiotako ordenagailuen ereduen arabera, Lurraren lurrazalak eta bertan bizi ziren mikroorganismo ugarik Bonbardaketa Berantiar Handian zehar bizirauteko gaitasuna eduki zuten. Ereduak jarraituz, Lurraren lurrazala antzua geratu bazen ere, lurpeko arnasgune hidrotermalek bizia mantendu zuten, beroa atsegin zuten mikrobioei babesa eskainiz.[25]

2014ko apirilean, meteorito lurtar baten inoizko talka handienaren ebidentzia aurkitu zuten zientzialariek, Barberton Greenstone Belt-en inguruan. Datazioa egiterakoan, talka duela 3,26 mila milioi urte inguru jazo zela ebatzi zuten eta meteoritoaren zabalera, gutxi gorabehera, 37-58 kilometrokoa zela jakin zuten. Talka honek sortu zuen kraterra, oraindik existitzen bada, gaur arte ez da aurkitzea lortu.[26]

Kausa posibleak aldatu

Bonbardaketa Berantiar Handiaren eragileak hainbat izan zitezkeen, jarraian zientzialarien artean babesik zabalena duten hipotesiak ageri dira.

Planeta erraldoien migrazioa aldatu

Nizako ereduan, Bonbardaketa Berantiar Handia eguzki-sistemaren kanpoaldeko ezegonkortasun dinamikoaren ondorioa da. Gomes zientzialariaren taldeak eginiko Nizako ereduaren simulazioetan, hasierako eszenarioa hurrena da: eguzki-sistemako planeta erraldoiak orbita estu batean dabiltza, Neptunoz haraindiko gorputz ugarik osatzen duten gerriko batek inguratzen dituztela. Gerrikoa osatzen duten gorputz txikiak gerrikoa zeharkatzen duten planetengana hurbiltzen dira, hala, planeten orbitak migratzen hasten dira eta horrela jarraitzen dute ehunka milioi urteetan zehar. Simulazioa aurrera doan heinean, Jupiter eta Saturnoren orbitak elkarrengandik urruntzen hasten dira, azkenean, 2:1 erresonantzia ezartzen duten arte, horrela, bi planeten orbiten eszentrikotasuna handituz. Handik gutxira, planeta erraldoi batzuen orbitak ezegonkorrak bihurtzen hasten dira eta Urano eta Neptunok orbita urrunagoak ezartzen dituzte. Urruntze-prozesu horretan, bi planeta erraldoiek planeta txikiagoen orbitak zeharkatzen dituzte, hori dela eta, kometen bonbardaketa bat sorrarazten dute. Planeta erraldoi urrunek sortutako ezegonkortasun dinamikoak Jupiter eta Saturnoren migrazioa are gehiago azkartzen du. Migrazio honek erresonantzien hedapena eragiten du asteroideen gerrikoan barrena, era horretan, asteroideen gerrikoa osatzen zuten argizagien orbiten eszentrikotasuna areagotu egin zen. Eszentrikotasunaren handitze horrek eragin zuen Bonbardaketa Berantiar Handia, barnealdeko eguzki-sistemako planeta harritsuen aurka talka egiteko aukera gehiago eman zizkielako asteroide ezegonkortuei.[1][27]

Nizako ereduak zenbait aldaketa pairatu ditu bere lehen argitalpenaz geroztik. Oraingo ereduan planeta erraldoiak erresonantzia anitzeko konfigurazio batean daude hasieran, gasak sorrarazitako disko protoplanetarioaren baitako migrazio goiztiar bat dela eta.[28] Ehunka milioi urtetan zehar Neptunoz haraindiko objektuekin elkarreragina izateak planeta erraldoien migrazioa posible egiten du.[29] Urte guzti horietan zehar Jupiter eta Saturnok topatu zituzten gorputzen artean baliteke izotzezko planetak egotea, demagun hala izan zela: izotzezko planeta, handi samarra, Saturnorekin topatzen da une jakin batean, gasezko erraldoiak, harengandik hurbil pasata, planeta txikiagoa Jupiterren orbitarantz bideratzen du; urteen poderioz, azkenean Jupiter eta izotzezko planeta topatu egingo lirateke eta pentsa dezagun, Jupiterrek planeta txikiagoa topatzean berriz ere kanpoaldeko eguzki-sistemara bidaltzen duela. Halako ekintzak gertatzean, Jupiter eta Saturnoren arteko distantziak poliki-poliki handitzen joaten dira eta gainera, planeta harritsuen eta asteroideen arteko erresonantzia ekorketa efektuak murrizten dira.[30][31] Beraz, halako gertaerei zor diegu gaur egun planeta harritsuek duten orbita oso zentratua eta eszentrikotasun altuko asteroide gutxi egotea, hala ere, honek asteroide gerriko nagusitik mugiarazitako argizagien kopurua asko jaisten du eta hortaz, BBHren talka-asteroideen iturria (eszentrikotasun handiko asteroide askeak) ere atzemateko zail zaigu.[32] Arestian esan dugu izotzezko planeta Jupiterrek kanpoaldeko eguzki-sistemara bideratzen duela, izan ere, hori gertatzen da gehienetan, horrek zientzialari asko bosgarren planeta erraldoi baten existentzian pentsatzera bultzatu ditu.[33] Aipatzekoa da, barnealdeko asteroide gerriko batetako asteroide multzo bat ez litzatekeela nahikoa Ilargiko arro erraldoiak sortzeko edo barnealdeko planeta harritsuen talka-arrasto bereizgarriak eratzeko, azkeneko ikerketen arabera betiere.[34] Hortaz, halako barnealdeko asteroide gerriko bat, ziurrenik, ez zen Bonbardaketa Berantiar Handiaren iturria izan.[35]

 

Goiko irudia kanpoaldeko planetak eta gerriko planetesimala erakusten dituen simulazio bat da. A irudian hasierako konfigurazioa erakusten zaigu, Jupiterrek (berdea) eta Saturnok (laranja) 2:1 erresonantzia eskuratu zuten unea baino lehenagokoa. B irudian planetesimalen sakabanaketa erakusten zaigu, barnealdeko eguzki-sisteman barrena, Neptuno (urdin iluna) eta Uranoren (urdin argia) orbita aldaketaren ondoren. C irudian, planetek planetesimalak kanporatu ostean geratu zen eguzki-sistema ikusgai dago.[27]

Urano eta Neptunoren sortze berantiarra aldatu

Planeta-sistemaren eraketa erakusten duen simulazio planetesimal baten arabera, gasezko erraldoi urrunenak (Urano eta Neptuno) oso poliki sortu ziren, milaka milioi urtetan zehar hain zuzen.[36] Harold Levisonen taldeak aipatutako tesia babestu zuen eta gainera, gasezko erraldoiak eratzen zeudenean eguzki-sistemaren kanpoaldean zegoen materialen dentsitate baxuak planetak sortzeko akrezio-prozesua asko moteldu zuela ere baieztatu zuten. Beraz, esan dezakegu urruneko gasezko erraldoien eraketa berandu gertatu zela, barnealderago daudenekin alderatuta. Sarritan, gertakari hau Bonbardaketa Berantiar Handiaren kausatzat hartu da.[37] Haatik, gas-fluxuen eta kanpoaldeko eguzki-sistemako planetesimalen kontrolik gabeko hazkundearen azkeneko kalkuluen arabera, gasezko erraldoiak berehala eratu ziren (10 milioi urtetan, gutxi gorabehera), hortaz, arestian aipatu dugun teoria (dirudienez) okerra izateaz gain, ez du balio BBH azaltzeko.[38]

V Planeta hipotesia aldatu

V Planeta hipotesiaren arabera, bosgarren harrizko planeta batek eragin zuen Bonbardaketa Berantiar Handia, haren orbita meta-egonkorra barnealdeko asteroide gerrikoan sartu zenean. Bosgarren planeta honek, V Planetak, Marteren masaren erdia baino gutxiago edukiko luke eta haren orbita, asteroide gerrikoaren eta Marteren orbitaren artean egongo litzateke hasiera batean. Bosgarren planetaren orbita beste barnealdeko planeten perturbazioek bihurtu zuten ezegonkor, hala, azkenean barnealdeko asteroide gerrikoan barrena sarrarazi zuten. Asteroide gerrikoko argizagiak sarritan gurutzatu ziren V Planetarekin eta era horretan, Lurrera bideratutako orbitak ezarri zitzaizkien, Bonbardaketa Berantiar Handia eragingo zutenak. Azkenean, bosgarren planeta desagertu egin zen, ziurrenik Eguzkian hondoratu zelako. Azkeneko zenbaki-simulazioek baldintza bat ezarri diote teoria honi: BBH mekanismo honen bidez gertatu dadin, funtsezkoa da asteroideek banaketa ez konstante bat edukitzea eta asteroide gehienak barnealdeko asteroide gerrikoaren baitan batuta egotea.[39] Bada honen antzeko beste teoria bat, horren arabera, Ilargiko krater erraldoiak V Planetaren hondarrek sortuak dira, Marterekin talka egin ondoren askatu zituen hondarrenak. Marterekin talka eginez, Borealis Arroa eratu zuen bosgarren planetak. Teoria honek Ilargiko arro kopuru txikia (talka kraterrekin alderatuta) eta kometen talka babesten duten ebidentzia kopuru txikia azaltzeko balio du.[40][41]

Asteroide baten perturbazioa aldatu

Matija Ćuk zientzialariak proposaturiko hipotesiaren arabera, Ilargiko arroak sortu zituzten azken talkak Marteren orbita gurutzatzen zuen asteroide handi baten perturbazioak eragin zituen. Vestaren tamainakoa beharko lukeen asteroide hau, antzinako asteroide-populazio baten azken hondarretako bat izango litzatekeela dio Ćukek. Arras aipagarria da antzinako asteroide-populazio horrek gaur egungo asteroide gerrikoak baino argizagi askoz gehiago eduki zituela, zientzialarien iritziz. Periodo Imbriarraren aurretik jazo ziren talka gehienak halako argizagienak (Marteren orbita gurutzatzen zutenenak) izan ziren, ziur aski. Esan dezakegu, halako talkek Bonbardaketa Goiztiarra duela 4,1 mila milioi urtera arte luzatu zutela. Ondoren, talka arro-sortzaileen lasaialdi moduko bat gertatu zen, hau da, era horretako talka erraldoien maiztasuna murriztu egin zen aldi batez. Horrek, Ilargiaren eremu magnetikoa ahultzea ekarri zuen. Alabaina, duela 3,9 mila milioi urte inguru, Vestaren tamainako asteroide batek, talka erraldoi bat zela eta, perturbazio sakon bat pairatu zuen, azkenean, Marteren orbita gurutzatzen zuten gorputzen kopurua era nabarmenean areagotzea eraginez. Tankera horretako gorputz ugari Lurraren orbita gurutzatzen hasi ziren eta Ilargiko talka kopurua areagotu zuten, hala, satelitearen azken talka-arroen sorrera ahalbidetuz. Azaldutako hipotesia babesteko, Ćuk azkeneko arroen magnetismo baxuari (baldin badute) eta BBHk sorturiko kraterren tamaina-maiztasun banaketari begira jartzen da.[42] Zientzialariek, gaur arte, ez dakite aipatutako kraterren tamaina-maiztasun banaketan gertatu zen aldaketa noiz eta zergatik gertatu zen azaltzen.[43][44][45][46]

Beste kausa posibleak aldatu

Aipatutakoez gain, Bonbardaketa Berantiar Handiaren eragile posible gehiago aztertu eta ikertu dituzte zientzialariek. Horietako batzuk hurrenak dira: era askean edo Ilargiaren troiar moduan orbitatzen zuten Lurraren satelite gehigarri batzuk, planeta harritsuen sorreran parte hartu ez zuten eta hondakin gisa geratu ziren planetesimalak, Lurraren edo Artizarraren ko-orbitalak edota asteroide gerriko nagusiko asteroide handi baten haustura bortitza. Haatik, gehienek kontrako arrazoi mordoa jaso dute eta hasiera batean zuten sendotasuna galdu dute. Adibide gisa jar dezakegu Lurraren satelite independente gehigarrien teoria: azken ikerketek erakutsi dute mota horretako sateliteek denbora gutxi irauten dutela aske, berehala harrapatzen dituelako argizagi handiago batek, kasu honetan Lur planetak; halako argizagiak Ilargiaren itsasaldiaren indarrak bultzatutako Lurraren orbita-hedakuntza jazo zenean harrapatu ziren, ostera erresonantzia-orbitak ezartzeko. Behin halako orbitak ezarrita, denbora kontua izan zen satelite gehigarriak suntsitzea (Lurraren aurka talka eginez) edota betirako espazioan galtzea, bultzada grabitatorio baten ondorioz.[47]

Ilargiaren troiarrei zegokienez, 100 milioi urte eskasetan ezegonkortzen zirela frogatu zen; Ilargiak 27 erradio lurtarrak eskuratu bezain laster, Eguzkiarekiko erresonantzian ipintzen zirelako.[48] Planeten sorkuntzaren ondoren hondakin gisa geratu ziren planetesimalak aldiz berehala desagertzen zirela jakin zen, besteak beste, Ilargian sortu zituztenak bezalako arroak edota kraterrak sortu zituztelako, talka eta eiekzioen bidez.[49] Artizarra eta Lurraren orbitak partekatzen dituzten argizagi (troiarrak edo ferra orbitadunak) ugari ez begiztatzeaz gain, simulazioen arabera, ziur aski, ez ziren oso ohikoak eta beraz, oso litekeena da BBHn parte-hartze handirik ez eduki izana.[50] Bonbardaketa Berantiar Handiaren kausatzat asteroide gerrikoko asteroide handi baten perturbazioa dutenek ere kontra argudio oso sendo bat dute: simulazioei esker jakin zen, BBH bezalako fenomeno bat eragiteko, asteroide gerrikoko asteroide handi horrek gutxienez (hasierako baldintza onenetan) 1000-1500 km-ko tamaina behar zuela.[51] Aipatzekoa da, barnealdeko planeten eraketan askatu ziren hondakinak ere proposatu direla BBHren eragiletzat.[52]

Bonbardaketa Berantiar Handia beste planeta-sistemetan aldatu

 
Eta Corvi izarraren planeta-sistemako Bonbardaketa Berantiar Handiaren irudikapen artistikoa.

Zientzialariek egindako ikerketei esker, Eta Corvi izarraren inguruan Bonbardaketa Berantiar Handi bat jazo zela pentsatzera bultzatzen gaituzten ebidentziak aurkitu dira.[53]

2010 eta 2011 urteen artean, Johns Hopkins Unibertsitateko Fisika Aplikatuko Laborategiko Carey Lisse andereak eta bere taldeak Spitzer IRS 5–35 μm beroaren espektroa aztertu zuten.[54] Ikerketa horiei esker, Eta Corvi izarraren planeta-sisteman hauts beroaren ebidentzia argia topatu zen; uretan eta karbonoan aberatsa zen hautsarena, hain zuzen. Aipatutako hautsa izarretik 3 UA ingurura zegoen, sistemaren gune bizigarrian, akoplatu gabe eta sistemak 150 ± 20 UA ingurura duen hautsezko gordailutik banatuta. Espektro-ezaugarri horiek, anplitude eta motari begiratuta, sistema oso primitibo bati dagozkio, hau da, Eta Corvi izarraren bizi erabilgarrian oso goiz eratu zen. Gutxi gorabehera 10 milioi urte dituzten materialak aurkitu dira (ura, izotza eta gasa, olibinoak eta piroxenoak, karbono amorfoak eta metal sulfuroak), gainera, talken ondorioz igorritako silizio arrastoak eta tenperatura/presio altuko fase karbonosoak ere atzematea lortu da.

Azpimarratu behar da, aurkitutako hauts beroa oso primitiboa da eta ez dator asteroide zaharrago batengandik. Hauts beroaren kopuruari erreparatuz gero, gutxienez 3x1019 kg daudela esan dezakegu, 0.1–1000 µm-koak; dn/da ~ a−3.5-ko talka-oreka banaketarekin. Datu hori 160 kilometroko erradioa eta 1.0 g cm−3-ko dentsitatea duen Kuiper gerrikoko objektu edo zentauro batekin alderatu dezakegu, edota 250 kilometroko erradioa eta 0.40 g cm−3-ko dentsitatea duen "kometa" batekin. Hauts beroaren masa eguzki-sistemako kometa batena (1012–1015 kg) baino askoz handiagoa da, hori bai, Kuiper gerrikoko gorputz batekin (1019–1021 kg) erraz alderatu dezakegu. Behatutako materialean dagoen ur kopurua, gutxi gorabehera 1019 kg, Lurreko ozeanoetako ur kopuruaren % 0,1a baino altuagoa da eta material hauek beraien baitan duten karbono kopurua ere azpimarragarria da: ~1018 kg. Laburbilduz, Eta Corvin hauts kopuru nabarmena aurkitu da 3 UA ingurura, ziur aski Bonbardaketa Berantiar Handi bat eragingo duena, eragiten ari dena edota eragin duena.

Planeta-sistema honetan gertatzen ari dena hobekien azaltzen duen teoriak Eta Corvin prozesu dinamiko bat gertatzen ari dela dio, esate baterako, planeten migrazioa. Prozesu dinamiko honek eragingo luke behatu den hautsa, gure eguzki-sistemako Kuiper gerrikoan gertatzen den bezala, bertako gorputzen arteko talken eraginez. Halako egoeran, teoria jarraituz, ohikotzat har genezake, hurreratze bat dela eta adibidez, orbita eraldatu zaion urruneko gorputz bat (edo hainbat) kanpoaldeko planeta-sistematik kanporatua izan eta barnealdeko planeta-sistemara hurbiltzen hastea, orbita eliptiko batean, hala, 3 UAra zegoen barnealdeko planeta-sistemako planeta batekin talka egin arte. Talka horrek ur eta karbono primitiboan aberatsa den hauts beroa askatuko luke eta hala, Eta Corvin gertatzen ari denari azalpena eman. Azterketen arabera, atzerri urrunean dugun sistema honetan gertatzen ari denak, antzina gure eguzki-sisteman gertatu zen Bonbardaketa Berantiar Handiarekin (BBH) antzekotasun nabarmenak ditu eta hortaz, bai gure eguzki-sistemako prozesuan eta baita urrunago dugun planeta-sistemakoan egiten diren aurrerapen txikiek, elkar elikatzen dute eta ziur aski, kasu gehienetan, bi BBHetan baliatu daitezken irizpideak edo jakintzak sortzen dituzte. Horretaz gain, planeta harritsu bat du sistemak 3 UAra (hautsa sorrarazi duen talka pairatu duen planeta) eta beste planeta erraldoi bat 115 UA ingurura.

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ a b c «PSRD: Wandering Gas Giants and Lunar Bombardment» www.psrd.hawaii.edu (Noiz kontsultatua: 2019-06-22).
  2. ↑ (Ingelesez) Claeys, Philippe; Morbidelli, Alessandro. (2011). Gargaud, Muriel ed. «Late Heavy Bombardment» Encyclopedia of Astrobiology (Springer Berlin Heidelberg): 909–912.  doi:10.1007/978-3-642-11274-4_869.. ISBN 9783642112713. (Noiz kontsultatua: 2019-06-22).
  3. ↑ (Ingelesez) Mann, Adam. (2018-01-24). «Bashing holes in the tale of Earth’s troubled youth» Nature 553: 393.  doi:10.1038/d41586-018-01074-6. (Noiz kontsultatua: 2019-06-22).
  4. ↑ (Ingelesez) Zahnle, Kevin; Schenk, Paul; Levison, Harold; Dones, Luke. (2003-6). «Cratering rates in the outer Solar System» Icarus 163 (2): 263–289.  doi:10.1016/S0019-1035(03)00048-4. (Noiz kontsultatua: 2019-06-22).
  5. ↑ (Ingelesez) Tera, Fouad; Papanastassiou, D.A.; Wasserburg, G.J.. (1974-4). «Isotopic evidence for a terminal lunar cataclysm» Earth and Planetary Science Letters 22 (1): 1–21.  doi:10.1016/0012-821X(74)90059-4. (Noiz kontsultatua: 2019-06-22).
  6. ↑ Cohen, B. A.. (2000-12-01). «Support for the Lunar Cataclysm Hypothesis from Lunar Meteorite Impact Melt Ages» Science 290 (5497): 1754–1756.  doi:10.1126/science.290.5497.1754. (Noiz kontsultatua: 2019-06-22).
  7. ↑ (Ingelesez) Hartmann, William K.; Quantin, Cathy; Mangold, Nicolas. (2007-1). «Possible long-term decline in impact rates» Icarus 186 (1): 11–23.  doi:10.1016/j.icarus.2006.09.009. (Noiz kontsultatua: 2019-06-22).
  8. ↑ (Ingelesez) Marchi, S.; Bottke, W. F.; Cohen, B. A.; Wünnemann, K.; Kring, D. A.; McSween, H. Y.; De Sanctis, M. C.; O’Brien, D. P. et al.. (2013-4). «High-velocity collisions from the lunar cataclysm recorded in asteroidal meteorites» Nature Geoscience 6 (4): 303–307.  doi:10.1038/ngeo1769. ISSN 1752-0894. (Noiz kontsultatua: 2019-06-23).
  9. ↑ (Ingelesez) Strom, RobertG.. (1979-9). «Mercury: A post-Mariner 10 assessment» Space Science Reviews 24 (1)  doi:10.1007/BF00221842. ISSN 0038-6308. (Noiz kontsultatua: 2019-06-23).
  10. ↑ (Ingelesez) Veverka, Joseph. (1985). «Chronology of Planetary Surfaces» Planetary Geology in the 1980s (Noiz kontsultatua: 2019-06-23).
  11. ↑ (Ingelesez) Haskin, Larry A.; Korotev, Randy L.; Rockow, Kaylynn M.; Jolliff, Bradley L.. (1998-9). «The case for an Imbrium origin of the Apollo thorium-rich impact-melt breccias» Meteoritics & Planetary Science 33 (5): 959–975.  doi:10.1111/j.1945-5100.1998.tb01703.x. (Noiz kontsultatua: 2019-06-24).
  12. ↑ (Ingelesez) Boehnke; Harrison, Patrick; T. Mark. «Illusory Late Heavy Bombardments» PNAS (Noiz kontsultatua: 2019-06-24).
  13. ↑ (Ingelesez) Hartmann, William K.. (2003-4). «Megaregolith evolution and cratering cataclysm models-Lunar cataclysm as a misconception (28 years later)» Meteoritics & Planetary Science 38 (4): 579–593.  doi:10.1111/j.1945-5100.2003.tb00028.x. (Noiz kontsultatua: 2019-06-24).
  14. ↑ (Ingelesez) Ryder, Graham. (2002). «Mass flux in the ancient Earth-Moon system and benign implications for the origin of life on Earth» Journal of Geophysical Research 107 (E4)  doi:10.1029/2001JE001583. ISSN 0148-0227. (Noiz kontsultatua: 2019-06-23).
  15. ↑ Koeberl, Christian; Reimold, Wolf Uwe; McDonald, Iain; Rosing, Minik. «Search for petrographic and geochemical evidence for the late heavy bombardment on earth in early archean rocks from Isua, Greenland» Impacts and the Early Earth (Springer-Verlag): 73–97. ISBN 3540670920. (Noiz kontsultatua: 2019-06-23).
  16. ↑ Bowring, Samuel A.; Williams, Ian S.. (1999-01-21). «Priscoan (4.00-4.03 Ga) orthogneisses from northwestern Canada» Contributions to Mineralogy and Petrology 134 (1): 3–16.  doi:10.1007/s004100050465. ISSN 0010-7999. (Noiz kontsultatua: 2019-06-25).
  17. ↑ Mojzsis, S. J.. (2001-12-01). «Lithosphere-Hydrosphere Interactions on the Hadean (>4 Ga) Earth» AGU Fall Meeting Abstracts 52: U52A–0009. (Noiz kontsultatua: 2019-06-26).
  18. ↑ (Ingelesez) «Revising Earth's Early History» ScienceDaily (Noiz kontsultatua: 2019-06-29).
  19. ↑ «Quarterdeck Magazine Online -- Texas A&M Oceanography» web.archive.org 2010-06-13 (Noiz kontsultatua: 2019-06-29).
  20. ↑ (Ingelesez) «When Did Life on Earth Begin? Ask a Rock» Astrobiology Magazine 2002-10-14 (Noiz kontsultatua: 2019-06-29).
  21. ↑ (Ingelesez) Nutman, A.P.; Friend, C.R.L.. (2006-6). «Petrography and geochemistry of apatites in banded iron formation, Akilia, W. Greenland: Consequences for oldest life evidence» Precambrian Research 147 (1-2): 100–106.  doi:10.1016/j.precamres.2006.02.005. (Noiz kontsultatua: 2019-06-29).
  22. ↑ (Ingelesez) Lepland, Aivo; van Zuilen, Mark A.; Arrhenius, Gustaf; Whitehouse, Martin J.; Fedo, Christopher M.. (2005). «Questioning the evidence for Earth's earliest life—Akilia revisited» Geology 33 (1): 77.  doi:10.1130/G20890.1. ISSN 0091-7613. (Noiz kontsultatua: 2019-06-29).
  23. ↑ (Ingelesez) Fedo, Christopher M.; Myers, John S.; Whitehouse, Martin J.. (2009-03-01). «The Akilia Controversy: field, structural and geochronological evidence questions interpretations of >3.8 Ga life in SW Greenland» Journal of the Geological Society 166 (2): 335–348.  doi:10.1144/0016-76492008-070. ISSN 0016-7649. (Noiz kontsultatua: 2019-06-29).
  24. ↑ (Ingelesez) «Newborn Earth harbour life» Newscientist (Noiz kontsultatua: 2019-06-29).
  25. ↑ (Ingelesez) «Study turns back clock on origins of life on Earth» Reuters 2009-05-20 (Noiz kontsultatua: 2019-06-30).
  26. ↑ (Ingelesez) «Scientists reconstruct ancient impact that dwarfs dinosaur-extinction blast» AGU Newsroom (Noiz kontsultatua: 2019-06-30).
  27. ↑ a b (Ingelesez) Gomes, R.; Levison, H. F.; Tsiganis, K.; Morbidelli, A.. (2005-5). «Origin of the cataclysmic Late Heavy Bombardment period of the terrestrial planets» Nature 435 (7041): 466–469.  doi:10.1038/nature03676. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2019-07-01).
  28. ↑ (Ingelesez) Morbidelli, Alessandro; Tsiganis, Kleomenis; Crida, Aurélien; Levison, Harold F.; Gomes, Rodney. (2007-11). «Dynamics of the Giant Planets of the Solar System in the Gaseous Protoplanetary Disk and Their Relationship to the Current Orbital Architecture» The Astronomical Journal 134 (5): 1790–1798.  doi:10.1086/521705. ISSN 0004-6256. (Noiz kontsultatua: 2019-07-01).[Betiko hautsitako esteka]
  29. ↑ Levison, Harold F.; Morbidelli, Alessandro; Tsiganis, Kleomenis; Nesvorný, David; Gomes, Rodney. (). «Late Orbital Instabilities in the Outer Planets Induced by Interaction with a Self-gravitating Planetesimal Disk» The Astronomical Journal 142 (5): 152.  doi:10.1088/0004-6256/142/5/152. ISSN 0004-6256. (Noiz kontsultatua: 2019-07-01).[Betiko hautsitako esteka]
  30. ↑ Brasser, R.; Morbidelli, A.; Gomes, R.; Tsiganis, K.; Levison, H. F.. (2009-11). «Constructing the secular architecture of the solar system II: the terrestrial planets» Astronomy & Astrophysics 507 (2): 1053–1065.  doi:10.1051/0004-6361/200912878. ISSN 0004-6361. (Noiz kontsultatua: 2019-07-01).
  31. ↑ Morbidelli, Alessandro; Brasser, Ramon; Gomes, Rodney; Levison, Harold F.; Tsiganis, Kleomenis. (). «Evidence from the asteroid belt for a violent past evolution of Jupiter's orbit» The Astronomical Journal 140 (5): 1391–1401.  doi:10.1088/0004-6256/140/5/1391. ISSN 0004-6256. (Noiz kontsultatua: 2019-07-01).[Betiko hautsitako esteka]
  32. ↑ Bottke, William F.; Vokrouhlický, David; Minton, David; Nesvorný, David; Morbidelli, Alessandro; Brasser, Ramon; Simonson, Bruce; Levison, Harold F.. (2012-04-25). «An Archaean heavy bombardment from a destabilized extension of the asteroid belt» Nature 485 (7396): 78–81.  doi:10.1038/nature10967. ISSN 0028-0836. (Noiz kontsultatua: 2019-07-01).
  33. ↑ Nesvorný, David. (). «Young Solar System's Fifth Giant Planet?» The Astrophysical Journal 742 (2): L22.  doi:10.1088/2041-8205/742/2/L22. ISSN 2041-8205. (Noiz kontsultatua: 2019-07-01).[Betiko hautsitako esteka]
  34. ↑ (Ingelesez) Johnson, Brandon C.; Collins, Gareth S.; Minton, David A.; Bowling, Timothy J.; Simonson, Bruce M.; Zuber, Maria T.. (2016-6). «Spherule layers, crater scaling laws, and the population of ancient terrestrial impactors» Icarus 271: 350–359.  doi:10.1016/j.icarus.2016.02.023. (Noiz kontsultatua: 2019-07-01).
  35. ↑ Nesvorný, David; Roig, Fernando; Bottke, William F.. (2017-02-09). «Modeling the Historical Flux of Planetary Impactors» The Astronomical Journal 153 (3): 103.  doi:10.3847/1538-3881/153/3/103. ISSN 1538-3881. (Noiz kontsultatua: 2019-07-01).[Betiko hautsitako esteka]
  36. ↑ (Ingelesez) Nakano, T.. (1987-01-01). «Formation of planets around stars of various masses - I. Formulation and a star of one solar mass» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 224 (1): 107–130.  doi:10.1093/mnras/224.1.107. ISSN 0035-8711. (Noiz kontsultatua: 2019-07-02).
  37. ↑ «PSRD: Uranus and Neptune: Late Bloomers» www.psrd.hawaii.edu (Noiz kontsultatua: 2019-07-02).
  38. ↑ (Ingelesez) McKee, Maggie. «Gas giants credited for solar system formation» Newscientist (Noiz kontsultatua: 2019-07-02).
  39. ↑ Brasser, R.; Morbidelli, A.. (2011-11). «The terrestrial Planet V hypothesis as the mechanism for the origin of the late heavy bombardment» Astronomy & Astrophysics 535: A41.  doi:10.1051/0004-6361/201117336. ISSN 0004-6361. (Noiz kontsultatua: 2019-07-02).
  40. ↑ (Ingelesez) Minton, D. A.; Jackson, A. P.; Asphaug, E, Fassett, C. I.; Richardson, J. E.. «Debris from Borealis Basin Formation as the Primary Impactor Population of Late Heavy Bombardment» (pdf) Workshop on Early Solar System Impact Bombardment III (Noiz kontsultatua: 2019-07-02).
  41. ↑ (Ingelesez) Minton, David A.; Richardson, James E.; Fassett, Caleb I.. (2015-2). «Re-examining the main asteroid belt as the primary source of ancient lunar craters» Icarus 247: 172–190.  doi:10.1016/j.icarus.2014.10.018. (Noiz kontsultatua: 2019-07-02).
  42. ↑ (Ingelesez) Ćuk, Matija. (2012-3). «Chronology and sources of lunar impact bombardment» Icarus 218 (1): 69–79.  doi:10.1016/j.icarus.2011.11.031. (Noiz kontsultatua: 2019-07-21).
  43. ↑ (Ingelesez) Ćuk, Matija; Gladman, Brett J.; Stewart, Sarah T.. (2010-6). «Constraints on the source of lunar cataclysm impactors» Icarus 207 (2): 590–594.  doi:10.1016/j.icarus.2009.12.013. (Noiz kontsultatua: 2019-07-21).
  44. ↑ (Ingelesez) Malhotra, Renu; Strom, Robert G.. (2011-11). «Comment on “Constraints on the source of lunar cataclysm impactors” (Cuk et al., 2010, Icarus 207, 590–594)» Icarus 216 (1): 359–362.  doi:10.1016/j.icarus.2010.11.037. (Noiz kontsultatua: 2019-07-21).
  45. ↑ (Ingelesez) Ćuk, Matija; Gladman, Brett J.; Stewart, Sarah T.. (2011-11). «Rebuttal to the comment by Malhotra and Strom on “Constraints on the source of lunar cataclysm impactors”» Icarus 216 (1): 363–365.  doi:10.1016/j.icarus.2011.08.011. (Noiz kontsultatua: 2019-07-21).
  46. ↑ (Ingelesez) Fassett, C. I.; Head, J. W.; Kadish, S. J.; Mazarico, E.; Neumann, G. A.; Smith, D. E.; Zuber, M. T.. (2012-12). «Lunar impact basins: Stratigraphy, sequence and ages from superposed impact crater populations measured from Lunar Orbiter Laser Altimeter (LOLA) data: CRATER STATISTICS OF LUNAR IMPACT BASINS» Journal of Geophysical Research: Planets 117 (E12): n/a–n/a.  doi:10.1029/2011JE003951. (Noiz kontsultatua: 2019-07-21).
  47. ↑ (Ingelesez) Ćuk, Matija. (PDF) Orbital Evolution of the Moon and the lunar cataclysm. (Noiz kontsultatua: 2019-07-22).
  48. ↑ (Ingelesez) Ćuk, Matija; Gladman, Brett J.. (2009-2). «The fate of primordial lunar Trojans» Icarus 199 (2): 237–244.  doi:10.1016/j.icarus.2008.10.022. (Noiz kontsultatua: 2019-07-22).
  49. ↑ (Ingelesez) Bottke, William F.; Levison, Harold F.; Nesvorný, David; Dones, Luke. (2007-9). «Can planetesimals left over from terrestrial planet formation produce the lunar Late Heavy Bombardment?» Icarus 190 (1): 203–223.  doi:10.1016/j.icarus.2007.02.010. (Noiz kontsultatua: 2019-07-22).
  50. ↑ (Ingelesez) Holman, Matthew J.; Hamilton, Douglas P.; Ćuk, Matija. (2012-11-11). «Long-term stability of horseshoe orbits» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 426 (4): 3051–3056.  doi:10.1111/j.1365-2966.2012.21964.x. ISSN 0035-8711. (Noiz kontsultatua: 2019-07-22).
  51. ↑ (Ingelesez) Ito, Takashi; Malhotra, Renu. (2006-1). «Dynamical transport of asteroid fragments from the ν6 resonance» Advances in Space Research 38 (4): 817–825.  doi:10.1016/j.asr.2006.06.007. (Noiz kontsultatua: 2019-07-22).
  52. ↑ Volk, Kathryn; Gladman, Brett. (2015-06-17). «CONSOLIDATING AND CRUSHING EXOPLANETS: DID IT HAPPEN HERE?» The Astrophysical Journal 806 (2): L26.  doi:10.1088/2041-8205/806/2/L26. ISSN 2041-8213. (Noiz kontsultatua: 2019-07-22).[Betiko hautsitako esteka]
  53. ↑ Lisse, C. M.; Wyatt, M. C.; Chen, C. H.; Morlok, A.; Watson, D. M.; Manoj, P.; Sheehan, P.; Currie, T. M. et al.. (2012-02-21). «SPITZEREVIDENCE FOR A LATE-HEAVY BOMBARDMENT AND THE FORMATION OF UREILITES IN η CORVI At ∼1 Gyr» The Astrophysical Journal 747 (2): 93.  doi:10.1088/0004-637x/747/2/93. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2019-07-22).
  54. ↑ Lisse, C. M.; Wyatt, M. C.; Chen, C. H.; Morlok, A.; Watson, D. M.; Manoj, P.; Sheehan, P.; Currie, T. M. et al.. (2012-03-10). «SPITZER EVIDENCE FOR A LATE-HEAVY BOMBARDMENT AND THE FORMATION OF UREILITES IN η CORVI At ∼1 Gyr» The Astrophysical Journal 747 (2): 93.  doi:10.1088/0004-637X/747/2/93. ISSN 0004-637X. (Noiz kontsultatua: 2019-08-02).[Betiko hautsitako esteka]

Ikus, gainera aldatu

Kanpo estekak aldatu


"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Bonbardaketa_Berantiar_Handia&oldid=8964836"(e)tik eskuratuta