Wikipedia

Biktoriano Iraola

euskal idazlea

Artikulu hau pasaitar idazleari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Iraola».

Biktoriano Iraola Aristegieta[oh 1][oh 2] (Pasaia, Gipuzkoa, 1841eko martxoaren 23a - Donostia, Gipuzkoa, 1919ko irailaren 19a) idazle, marrazkilari eta litografo bat izan zen. Pasaitarra zen sortzez, baina bizitza osoa Donostian egin zuen; bertan ezkondu zen Catalina Alvarez Agirrerekin, eta bertan hil zen.[oh 3]

Biktoriano Iraola

Bizitza
JaiotzaPasaia, 1841eko martxoaren 23a
Herrialdea Gipuzkoa, Euskal Herria
HeriotzaDonostia, 1919ko irailaren 19a (78 urte)
Hezkuntza
Hizkuntzakgaztelania
euskara
Jarduerak
Jarduerakidazlea eta marrazkilaria
Izengoitia(k)Sei eta Lata
Literaturaren Zubitegia: 363

Donostian Jose Manterolaren inguruan eratutako idazle multzoaren parte izan zen Iraola. Marrazkilari trebea izan zen, izkirimiri, erretratu eta ilustrazio marrazki ugari egindakoa, eta ikertzaile askoren ustez komikigintzaren aitzindari izan zen Euskal Herrian. Litografia lantegian berrikuntza tekniko aurrerazaleak aplikatu zituen, besteak beste, kolorezko litografiak argitaratu ahal izateko.

Bizitza aldatu

Lehen urteak aldatu

 
Biktoriano Iraolaren jaiotza agiria.[1]

Biktoriano Iraola Pasai Donibanen jaio zen 1841eko martxoaren 23an.[1] Ama Josefa Carmen Aristegieta Berra[2][oh 4] igeldoarra zuen, eta aita, berriz, Jose Luis Iraola Odriozola, Ibarrako semea. Sei senidetan, laugarrena izan zen Biktoriano. Bera baino zaharrago, Jose Luis (1837) eta Petra Maria Antonia (1839); eta gazteago, Tomas Lukas (1843), Paskual Kaietano (1846) eta Josefa Ramona Paskasia (1849). Lehenengoa eta azkena Donostian bataiatuak, gainerakoak Pasai Donibanen. Sorterriari zor zion maitasuna handikiro azaldu zuen Iraolak sarritan; «Santiaguetan» izeneko sei bertso jostatzaileetan[3] eta, batez ere, Pasayan zarzuelan.[4][oh 5]

Lanbidea eta ezkontza aldatu

 
C. Alvarezen eta B. Iraolaren ezkontza agiria.[5]

Lanbidez litografo izan zen Iraola. Donostiako Legazpi kaleko bosgarrenean izan zuen bizilekua eta lantegia. Inprimategiko tresneria mugitzeko astoa zerabilen etxe barrunbeko patioan jira-bueltaka,[6] Rosita izeneko asto emea.[oh 6]

Catalina Alvarez Agirre bergararrarekin[oh 7] ezkondu zen 1861eko azaroaren 25ean, Donostiako San Bizente parrokian.[5] Bost seme-alaba izan zituzten: Fidel Nikolas (1862),[7] Dolores Concepción (1863),[8] Emilio Fermin Gil (1866),[9] Josefa Maria (1868)[10] eta Maria Petronila (1871).[11] Fidel jaio berritan hil zen,[12] Emilio 3 urte zituela,[13] eta Josefa 12 urte zituela.[14][oh 8]

Donostiako bizimodua eta literatura aldatu

 
Legazpi kaleko 5. atarian ageri dira erroldaturik Iraola eta emaztea, 1914an.[15][oh 9]

Iraolaren izena estuki dago loturik XIX. mendearen amaierako eta XX. mendearen hasiera arteko Donostiari. Zenbaitetan, literatura lanen bitartez garaikide izan zituen herritar ezagunak azaldu zituen: Shordo, Ishkiña, Brokolo orduko donostiarren izenak dira.[16] Iraolak horiei buruz idatzitako antzerki pieza laburrak izan ziren txalotuak Antzoki Zaharreko saioetan.[17]

Iraolaren lanek aditzera ematen dute oso aldarte oneko gizona izan zela. Kronistek ere hala diote, baita zenbait gertakari kontatzen ere: Bigarren Karlistaldian txapelgorriek Arratzain menditik Donostia erasotzen zutelarik, lehertu gabeko bi granada jaso eta etxean gorde zituen oroigarri gisa.[18]

Hala ere, gizon langilea izan zen Iraola, eta ez zuen onartzen etxera inor opariekin eta gisakoekin etortzea.[19]

Bilintx aldatu

 
Bilintxen erretratua, Iraolak marraztua, 1885.

Bere garaiko donostiar idazle gehienek bezala, Iraolak ongi ezagutu zuen Indalezio Bizkarrondo Bilintx; haren irudiaren erretratu ezagunena Iraolak marraztu zuen, eta Euskal-Erria aldizkarian argitaratu 1885ean.[20]

Iraolak eta beste zenbait lagunek jarri zuten Donostiako hilerrian Bilintxek duen oroitarria,[21] eta aldi berean ere aurkeztu Donostiako Udalean 1884ko otsailaren 6an eskabide bat, Antzoki Zaharreko iparraldera jotzen duen kale laburrari Bilintxen izena jar ziezaioten.[22][23]

Ez da Bilintxena Iraolak egindako marrazki bakarra: lanen zerrendan ageri dira argitaratutako guztiak, eta hor ikus daiteke marrazkia, erretratua eta komikia (marrazkiz eta testuz eratutako istorio labur, gehienetan barregarriak) asko landu zituela.[17]

Politika aldatu

 
Kontuchoak liburuaren azala, 1886.

Urte luzetan, Donostiako Udaleko zinegotzi izan zen, udaletxea Konstituzio plazan zegoenean. Orobat, 1873. urtean hasi eta ia etengabe 1905. urte bitartean kargu politikoak izan zituen udal korporazioan, gaur egungo zinegotziaren gisakoak beti. Donostiaren hiri zabalkunderako aparteko garrantzia izan zuten urteetan izan zituen Iraolak ardura politikoak.[24]

Soka-muturra aldatu

Iraolak gogor lan egin zuen Donostiako kaleetan soka-muturraren ohitura gal ez zedin; urtarrilaren 20an hasi eta Inauteri asteartea bitartean, igandero korritzen zen zezena Donostiako kaleetan. Festa hori kentzeko 1902ko urtarrilaren 14an udalak emandako erabakiak istiluak sortu zituen hirian.[25]

Udal langileek euskaraz jakin behar aldatu

Zinegotzi zelarik, borroka egin zuen udal langile izateko baldintzapenen artean ezar zedin euskaraz jakitea. Zehazki, zerga agenteen («celadores de arbitrios») lanpostu batzuk betetzeko deia egin behar zuen Donostiako Udalak 1891n. Ekainaren 8ko udalbatzarrean, Feliziano Etxeberria zinegotziak proposamen bat aurkeztu zuen, lanpostu haietan ez zedin eskatu  nahitaez euskaraz jakitea; Biktoriano Iraola gogor mintzatu zen proposamenaren aurka, baina bozketa galdu egin zuen (11 alde, 7 aurka).[oh 10]

Okendoren omenezko estatua aldatu

Baita ere, Antonio Okendoren omenez Donostian dagoen estatuaren bultzatzaileetako bat izan zen, 1887an.[oh 11]

 
Biktoriano Iraolaren hil mezua, La Voz de Guipúzcoa, 1919ko irailaren 20an.[oh 8]

Heriotza aldatu

 
Iraolaren hilobia, Donostiako Polloeko hilerrian.[oh 12]

1919ko irailaren 19an hil zen Biktoriano Iraola, goizeko bederatzietan, Donostiako bere etxean. Hurrengo egunetan argitaratu ziren ohar nekrologikoek aho batez azpimarratu zuten Iraolaren izaera zuzen eta langilea.[26]

Plaza bat Donostian aldatu

Donostiako Udalak Gros auzoko plaza bati[27] Iraolaren izena ematea erabaki zuen 1999ko ekainaren 2an.[28]

Mende arteko Donostiaren erakusle aldatu

Donostia militarren hiri gotortua izan zen XIX. mendean zehar, 1863an harresiak eraitsi ziren arte. Ordutik aurrera, hiri zabalkundeari ekin zion Donostiak, merkatari, eskulangile eta burgesia txikiak bere gisara moldatutako turismo hiria bilakatzeko.

Giro berritzaile hartan, eta euskal foruak 1876an indargabetzeak euskal intelektualen artean sortarazitako kontzientzia hartzeari loturik, eratu zen Donostiako mugimendua. Biktoriano Iraola mugimendu horren partaide eta eragile sutsuenetako bat izan zen, ez bakarrik literaturaren esparruan, baizik ere donostiarren bizitza sozialaren muinean ziren jai ospakizunetan.[29]

Adiskide izan zituen, besteak beste, Bilintx, Ramon Artola edo Klaudio Otaegi, haiei egindako marrazkietan ikus daitekeenez. Raimundo Sarriegi ere adiskide mina izan zuen, eta haren musikari hitzak jarri zizkion, adibidez Donostiako pertzegile edo kaldereroen festan euskaraz kantatzen den «Alanbratzekorik»[30] piezari. «Unión Artesana» elkartearen sortze agiriaren sinatzaileetako bat izan zen Iraola,[31] eta Donostiako danborrada haren etxe aurrean gelditzen zen jotzera.[32]

Idazle aldatu

 
Biktoriano Iraola, ca. 1886.[oh 13]

Iraola bere literatura lanez nola bizitza publikoaz XIX. mendearen hondarretan zabaldu eta hiritartu zen Donostiako bizitzaren partaide osoa izan zen; jaiotzez pasaitarra izanik ere, esan daiteke Iraola donostiarra izan zela bizitzaz eta buru-bihotzez.[33]

Euskal Herriak foruak galdu berriak zituela, XIX. mendearen azken hamarkada aldera, intelektual talde handi bat bildu zen Donostian, Jose Manterola Beldarrain irakasle gazte kementsuaren gerizpean:

Guztiokin batera Donostiako bizitza herritar festazalearekin elkarturik ibiltzen ziren beste hainbat kaletar: Angel Minondo[oh 14], Donostiako soka-muturra eta kalderero edo pertzegileen zuzendaria, Pello Laudaude, Shordo, Ishkiña, Echekalte edo Antton Mugika.[34]

Iraola litografo bezala, lanbide askotarikoak ziren: Soroa eta Norberto Luzuriaga gimnastika irakasle ziren, Pepe Artola iturgin eta Eugenio Gabilondo kazetari. Eskulangilez osatutako taldea izanda ere, literatura, antzerkia eta musika ipini zuten jarduera sozialaren bihotzean, harresiak bota berriak eta zabaltze bidean zen Donostia hartan.[35]

Poemak eta bertsoak aldatu

 
Apurrak liburuaren azala, 1895.

Poema gehienak bakanka idatzi eta argitaratu zituen Biktoriano Iraolak, egunkarietan nahiz aldizkarietan, batez ere Euskal-Erria aldizkarian.

Liburu gisa argitaratu zituenean ere, poemek ez zuten barne loturarik, gaiaren aldetik bederen. Kontuchoak (1886) gisa horretakoa da, bertso eta poema bakanez osatua; liburuan bildutakoak, geroztik, Euskal-Erria aldizkarian argitaratu zituen. Apurrak liburua (1895) ere poema soltez egina da; bukaeran, baina, «Bisajiak» izeneko sail bat du, Donostiako 16 pertsonaia ezagunen erretratu modukoak, poema banatan.

Ziriyak argitaratu gabeko eskuizkribua bide beretik egina da. Koaderno baten 131 orrialdetan eskuz idatzitako 269 poemaz osatua da. Formaz eta neurriz, gehienak hamarreko handian eginak dira, estiloz eta moldez bertsolaritzaren oso hurbileko moduan. Koaderno berean eta jarraian, azken 70 orrialdeetan, Choriyak izenburuko eskuizkribua dago. Poema edo bertso horiek ere hamarreko handian daude, eta 24 txoriren deskribapenak dira. Azken bertsoaren oinean, Biktoriano Iraolaren izenpea ageri da. Bertso sail horren osagai gehienak Euskal-Erria aldizkarian argitaratu zituen 1913-1914 bitartean. Datu hori kontuan hartuta, eta eskuizkribuak ageri duen idazkera kontuan hartuta, pentsa daiteke Ziriyak eta Choriyak eskuizkribua urte tarte horretan idatzia izan zela.[oh 15]

Artikulu nagusia: «Ziriyak (eskuizkribua)»

Iraolaren bertso edo poemen artean sailkatu behar dira, baita ere, itanasiak (igarkizunak bertsotan).

Iraolaren poemen bilduma bat argitaratu zuen Auspoa liburutegiak 1997an, Au poza senti det eta beste bertso asko izenburuaz.

Ipuinak eta narrazioak aldatu

 
Baserritarra aldizkariaren azala, 1908-03-28.

Iraolak hitz lauz idatzitako lan gehienak Baserritarra eta Euskal-Erria aldizkarietan argitaratu zituen. Baserritarra aldizkaria Iraolak berak sortu zuen eta bere litografia lantegian inprimatu zuen. Izenburuak aditzera ematen duenez, nekazarientzat sortutako testu eta irakurgaiez osatua zegoen.

Prosazko lanen artean sartu behar dira, baita ere, izkirimiri idatziak[oh 16] (pasadizo edo kontakizun laburrak) eta igarkizunak.

Iraolaren ipuin lan gehienak Oroitzak eta beste ipui asko izenburuko liburuan bildu zituen, 1962an, aita Antonio Zavalak, Auspoa argitaletxean. Baita ere, ipuin sorta bat argitaratu zen 1997an, Pasayan zarzuelarekin batera liburutxo batean.[36]

Antzerki lanak aldatu

Hamaika antzerki lan ezagutzen zaizkio Biktoriano Iraolari. Guztiak laburrak, Marzelino Soroak, Toribio Altzagak eta, oro har, XIX. mende amaierako bidegileek finkatu zuten eredura. Iraolaren istorioek nahiz pertsonaiek herritar kutsu garbia dute, garai hartako Euskal Herriaren kronika modukoak dira. Gainera, musikaz lagunduta jokatzen ziren antzerki lanak dira batzuetan. Era horretako antzerki lanen erakusle izan daiteke Iraolaren sorterrian girotutako Pasayan zarzuela, Raimundo Sarriegiren musikaz egina.[37]

Obra laburrak izanik, aldizkarien barruan argitaratu zituen gehienetan, nahiz eta gero edo aldi berean liburuxka bereizietan argitaratu.

Iraolaren antzerki lan guztiak jende aurrean jokatuak izan ziren, gehienetan San Tomas egunarekin Donostiako Antzoki Zaharrean urtero egin ohi zen saioaren barruan. Jokatzaileen artean, oso maiz agertzen ziren Pepe eta Rosario Artola anai-arrebak (esate baterako, Pasayan obran); Ramon Artola zen bien aita, Iraolaren adiskide mina.[38]

Aldizkariak eta egunkariak aldatu

Euskaraz argitaratzen ziren aldizkari garaikide gehienetan idatzi zuen Iraolak: Revista Euskara de Navarra, Bertsolariya, Ibaizabal, Euskalzale, Euskal Esnalea, eta batez ere Jose Manterolak sortutako Euskal-Erria.

Iraola bi aldizkariren sortzailetzat jotzen da:

  • El Thun Thun - Semanario Koshkero (1894), eta haren jarraitzaile izan zen El Aurresku - Semanario satírico koshkero (1894), poemak eta, batik bat, marrazkiak zein komikiak argitaratu zituena. Nahiz Iraolaren ardurapean egon, aldizkari bion zuzendaria Tiburcio Otsakar izan zen. Gazteleraz eginak ziren bi aldizkariak, eta euskarazko zati asko Iraolak idatzi zituen.[oh 17] Bi aldizkariok Iraolaren ardurapean kaleratu ziren: testu batzuk idatzi zituen, marrazki eta gainerako apaindura asko egiten zituen eta haren lantegian argitaratu ziren.
  • Baserritarra, 1905eko uztailaren 8ko 20. zenbakitik aurrera «Provintziaco ganaduen terramaco albistaria» zuen izenburuaren azpian; 1907ko abuztuaren 31ko 76 zenbakitik aurrera, berriz, «Nekazarien elkarte anaitasuna-ren albistaria».[oh 18]

Egunkarietan ere argitaratu zituen poemak, ipuin laburrak edo marrazkiak, batik bat bere ideia errepublikazaleekin bat egiten zuten haietan: El Diario de San Sebastián[39], El Pueblo Vasco[40], La Región Vasca[41] eta La Voz de Guipúzcoa.[42]

Kritikarien ikuspegia aldatu

Literatura kritikarien arreta piztu izan dute, apalki bada ere, Iraolaren bertsoek eta ipuinek. Orobat, kritikarien ikuspegiz Biktoriano Iraolak maila literario apala du.

 
Kaietano Sanchez Irureren marrazkia, El Thun Thun aldizkaria, 1894.[oh 19]

Gregorio Mugikaren iritziz, Donostiako mugimenduko beste idazle guztien artean Bilintxen arrastoa gertuenetik Iraolak jarraitu zuen:

« Nolabait Bilintx'en gogoaren jarraitzaille izan genduan.[43] »


Koldo Mitxelenak, berriz, Iraolaren idazlanen maila haztatu nahirik, nahiago izan zuen irakurlea jakinaren gainean jarri:

« Malizibideetan barrena geiegi aurreratu gabeentzat egin bide zituen ezkero, orrelako irakurlerik arkituko al dute gaur bertan ere gure artean. Proust eta Kaffka-zale amorratuek ―oraingoagoak ixil ditzagun― obeko dute, bear bada, orrialde oriek irakurtzen ez astea, galbidean gerta eztitezen.[44] »


Santi Onaindiak, baina, «idazle jatortzat» jotzen zuen Iraola:

« Badute piperra Iraolaren ipuin, bakarrizketa, antzerki eta olerkiek.[45] »


Juan Luis Zabalak aukera bat ikusten zuen Iraolaren idazlanetan mende arteko Donostia nolakoa zen jakiteko.[46]

Joxemiel Bidador idazlearen iritziz ere, bai bertsoetan, bai ipuinetan, esan daiteke Iraola XIX. mende amaieran Donostian euskal letrak arnasberritzen saiatutako belaunaldiaren ordezkari bat dela.[47]

Javier Rojo kazetariak honela laburtu zituen Iraolaren literatura lanen ezaugarriak:

« Teknikaren aldetik, bertsolaritzaren eta poesiaren erdibidean aurkitzen dira eta ikuspuntu postromantikoa edo erakusten dute. Egia esan, ez dirudi oso idazle puntakoa izan zenik, baina idazlan hauek garapen interesgarria erakusten dute, denboraren poderioz bere lanak askoz aberatsagoak egin baitziren bai errekurtsoen erabileran, bai gaien garapenean.[48] »


Asier Barandiaran irakasleak, azkenik, Iraolaren adierazkortasuna nabarmendu zuen:

« Erreferentzia eta eredu literario jasorik agertzen ez duen arren, adierazkortasunez eta ahozko estiloko ezaugarriez ondo jantzirik daude bertso horiek eta horretan datza bere arrakastaren giltzarrietako bat. Bere irudimen eta iruditegi oparoak, kontu historikoen berri ematerakoan, zertzelada bitxi eta detaile agonistiko harrigarriak erakustera bultzatzen du testuak egilea, irakurlearen erakargarri eginez. Bertso-jartzailearen tankera landuak erakusten ditu, bai erabilitako neurrietan, bai bertso-lerroak ondo tolesteko baliabideetan.[49] »

Kritikaren iritziz, beraz, Iraolaren lanetan ez daiteke maila literario goraturik aurkitu. Hala eta guztiz ere, Iraolak ospe eta itzal handia bereganatu zuen bizi izan zen garaian, irakurleen artean bezala zirkulu intelektualetan ere. Horren lekuko izan daiteke Miguel Unamunok Iraolaren poema bat irakurri zuela jendaurrean, Bilboko Gaiarre antzokian, 1886ko martxoaren 23an, Sabino Aranak eta Camilo Villabasok sortu zuten elkarte folklorista baten ekitaldi batean.[50]

Marrazkilari aldatu

 
1894ko Iraolaren komikia, El Thun Thun aldizkaria, 1894-08-05.

Egunkari eta aldizkariei dagokienez, marrazkigintza garrantzi handiko jarduera zen XIX. mendearen amaiera eta XX. mendearen hasiera bitartean; hain zuzen ere, Biktoriano Iraolaren bizialdian. Garai haietan inprimategiko teknikak ez zeuden guztiz garatuta argazkiak argitaratzeko, eta marrazkiek betetzen zuten, maiz, testuak ilustratzeko eginkizuna. Era horretakoak dira Iraolaren marrazki asko, testuak ilustratzeko berariaz egindakoak, baina gehienak marrazki autonomoak dira: testuz lagunduriko izkirimiri edo istorioak, baita testurik gabekoak ere, batzuetan.

Komikiak aldatu

Ikertzaile batzuek Biktoriano Iraola jotzen dute Euskal Herriko komikigintzaren aitzindari; besteak beste, Jexux Zubiaurrek:

« Euskal Herriko komikiaren lehen aztarnak XIX. mende amaierakoak ditugu. Euskarazko lehen lanen erreferentzia aurkitzeko, ordea, 1907. urtera jo behar dugu, Baserritarra aldizkarira. Victoriano Iraola izan zen proiektu haren bultzatzailea eta bertan, baserri giroko testu eta istorioen artean, hainbat komiki plazaratu zituen. Egundaino oso gustuko izan dugun umorea jorratu zuen, herrietako aldrebeskeria eta pasarte dibertigarriak moldatuz, betiere garaiko euskara herritarra islatuaz. On Kosmerentzat istorioa horren adibide garbia da.[51] »


Beste ikertzaile batzuen arabera, Espainian komikigintza landutako lehen marrazkilarietako bat da Iraola.[52]

Egia esateko, Iraolak egindako marrazkietatik, biñetatan banatutako istorio bakarra duten komiki edo banda marraztu bi besterik ez dira gordetzen, Baserritarra aldizkarian argitaratutakoak 1907an eta 1908an.

Izkirimiriak aldatu

Gai irrigarri batekin, marrazkiz eta testuz osatutako istorio laburrak dira; gehienetan, marrazki edo biñeta bakarrekoak, eta askotan elkarrizketa moduan osatutakoak.

Izkirimirietan pertsonaia herritarrak ageri dira, eta bizitzaren eguneroko neke-pozetatik hartutako gaiak aurkezten dituzte (dirua, lana, maitasuna, gosea, osasuna, pobrezia, engainua eta gisakoak).

El Thun Thun, El Aurresku, La Galerna eta Baserritarra aldizkarietan argitaratu zituen, bai euskaraz, bai gaztelaniaz.

Marrazkietan eta izkirimirietan emakumeen gaineko ikuspegi androzentriko markatu bat erakusten du Iraolak.[oh 20]

Gorputz osoko erretratuak aldatu

Bere garaiko pertsonaia ezagun, idazle, politikari edo adiskideen erretratu ugari marraztu eta argitaratu zuen Biktoriano Iraolak. Horien artean, nabarmentzen dira euskaraz idazten zuten poeten erretratuak; tartean, emakume bakarrarena: Rosario Artola.[oh 21] Era honetako erretratu guztiak El Thun Thun aldizkarian argitaratu zituen.

Gorputz osoko erretratuen kasuan, Iraolak karikaturaren aldera jotzen zuen, eta burua nabarmen handiago duten irudiak marrazten zituen. Jose Maria Unsain historialariak ohartarazten du karikaturaren teknika horretan zehazki errespetatzen zela aurpegiaren itxura errealismoz jasotzea; baimentzen zen deformazio bakarra zen buruaren proportzioa handitzea, gorputzaren aldean. Dirudienez, karikatura teknika hori Frantzian hedatu zen, Bigarren Inperioaren garaian.[53]

Erretratuak aldatu

Biktoriano Iraolak atxikimenduz landu zuen erretratu klasiko edo errealista, batik bat El Thun Thun eta Euskal-Erria aldizkarietan. Politikariak, idazleak, erlijio gizonak, musikariak, asmatzaileak, artistak eta pilotariak erretratatu zituen gehienbat; gizonezkoak, artisten kasuan izan ezik.

Lumaz egindako erretratuak ziren beti, errealismo eta xehetasun handikoak, aurpegiaren eta begiradaren itxura fideltasun handienaz jasotzeko asmoz eginak.

Ilustrazio marrazkiak eta beste aldatu

Umoreaz eta erretratuez aldendutako beste marrazki batzuk ere argitaratu zituen Biktoriano Iraolak, gutxiago badira ere. Sail honetan nabarmentzekoak dira euskal emakumeen figura tradizionalez egindakoak (baserritarra, sardina saltzailea eta Pasaiako batelera), Euskal-Erria aldizkarian argitaratutakoak. Gisa honetako beste marrazki batzuk El Thun Thun aldizkarian agertu ziren.

Bestetan, autonomiarik gabeko marrazkiak argitaratu zituen, hori da, testuen osagarri gisakoak, argitalpenaren testu jarraitasuna maketazioan arintzeko xedez edo aldizkariaren denbora-pasaren atala osatzeko helburuz egindakoak. Atal honetan ere trebetasun handia erakutsi zuen Biktoriano Iraolak, batik bat El Thun Thun aldizkarian.

Kritikaren ikuspegia aldatu

Jose Maria Unsain historialariaren ustez, Iraolaren marrazkien adierazgarritasuna zorrotzago agertzen zen izkirimirietan edo karikaturetan, pertsonen erretratuetan baino, nahiz eta umorearen edukia testuan oinarritzen zen, marrazkiaren moldaeran baino gehiago. Zorroztasun hori honela azaltzen du Unsainek:

« Iraolak argi utzi zuen umorea egin zezakeela ez bakarrik testuen bitartez. Hori da, adibidez, «Copiando del natural» hitzik gabeko komikiaren kasua. Pikaroa, arlotea eta figura koxkeroak izan ohi dira Iraolaren izkirimirien pertsonaiak, baina batzuetan gai galaietara ere lerratuko da pixka bat. Oro har, El Thun Thun aldizkariaren umore grafikoa bat dator testuen doinu neutro eta zertxobait jostirudizalearekin.[54][oh 22] »


Irudi baten dohaintza aldatu

San Telmo Museoaren gobernu batzordeak dohaintza bat jaso zuen 1905eko azaroaren 25ean, Biktoriano Iraolak museoari egindakoa. Lamina bat da, gutxi gorabehera A3 tamainakoa, lumaz eta koloreko tintaz egindako litografia bat, irudikatzen duena Peruko El Callaoko itsas borroka, 1866ko maiatzaren 2an gertatua, Hispano-hegoamerikar Gerraren garaian.[55]

Litografo aldatu

 
Iraolaren moldiztegiaren iragarki bat, El Thun Thun, 1894.[oh 23]

Biktoriano Iraolak era guztietako lanak egin zituen bere litografia lantegian, Donostiako Legazpi kaleko 5. atarian: liburuak, aldizkariak, antzerki lanen libretoak, musika partizioak, egutegi edo almanakak, joko kartak eta abar.

Berrikuntza teknikoei dagokienez, litografia aurreratua izan zen Biktoriano Iraolaren lantegia, itxura guztiaren arabera: irudiak eta testuak integratzea, koloreen erabilera eta maketazio landua nabarmentzen dira haren lanetan, bereziki El Thun Thun eta El Aurresku aldizkarietan. Bi aldizkari horien zuzendaria Tiburcio Otsakar izan zen, gerora nafar sozialismoaren figura garrantzitsu bat izan zena, eta Errepublikaren aurkako matxinada piztu orudko frankistek hil zutena Iberon.[56] Aldizkariak argitaratu ziren garaian, Iraolaren litografian lan egiten zuen Otsakarrek.[oh 24]

Jose Maria Unsain historialariak nabarmentzen du El Thun Thun aldizkariak kolorea ekarri zuela azalera. Garai hartan ez bide zen gauza arrunta koloretan inprimatzea: litografia teknikaren barruan, kolorezko (kromolitografia) lehen inprimaketak Godefroy Engelmann-ek egin zituen, 1836an,[57] eta El Thun Thun aldizkaria 1894an argitaratu zen, kolorearen teknika aitzindariak oraindik zabaldu gabeak ziren garaian.[58] Argi dago Iraolak koloretan inprimatzeko teknika landu zuela, kolorea erabili baitzuen ez bakarrik El Thun Thun aldizkarian, baizik ere liburu batzuen azalean (Apurrak, 1885, besteak beste) eta, bereziki, Euskal Festen oroimen txostenetan.

Euskarazko Itz Jostaldien Batzarra aldatu

Euskarazko Itz Jostaldien Batzarrak urtez urte antolatzen zituen lore jokoen oroimen txostenen azaletan Biktoriano Iraolaren marrazkigintza eta ilustrazioaren trebetasunak ez ezik, litografiaren tekniken gaineko gaitasunak nabarmentzen dira, konposizioaren eta koloreen kalitatearen aldetik.

  • Iraolaren litografian argitaratutako Euskarazko Itz Jostaldien Batzarraren oroimengarriak
  •  
    Donostia 1894
  •  
    Arrasate 1896
  •  
    Oiartzun 1897
  •  
    Zestua 1898
  •  
    Zumarraga 1899
  •  
    Zumaia 1900
  •  
    Azpeitia 1901
  •  
    Oñati 1902
  •  
    Irun 1903
  •  
    Ordizia 1904

Joko kartak aldatu

Liburu edo aldizkari formatuko argitalpenez gain, jokorako kartak ere diseinatu, marraztu eta inprimatu zituen Biktoriano Iraolak bere litografian. Marrazkietan, karikaturara jotzen zuen kasu guztietan, eta kolorearen kalitatea maila handikoa zela ikusten da, Espainiako Liburutegi Nazionalean gordetzen diren bi adibideetan.

Iraolak marraztu eta inprimatutako bi karta-sorta hauek ezagutzen dira:

  • Karta-sorta komikoa: XIX. mendeak Espainian zarzuelaren arloan nabarmentzen ziren zenbait kantariren karikaturak baliaturik egindako karta-sorta bat da.
  • Karta-sorta zezenzale-politikoa: XIX. mendeko Espainiako politikari ezagunen karikaturetan oinarritutako karta-sorta bat da.

Irudien trataeragatik eta antzematen den asmoagatik, bi karta-sorta hauek satiraren edo umorearen arloan kokatu behar dira. Karta espainol motakoak dira biak, hau da, lau multzotan banatuak: urre, kopa, ezpata eta bastoi. Karikaturetan, buruak proportzio handia hartzen du gorputzaren aldean, baina aurpegiaren erretratua errealismo handiz egina dago, irudikatzen den pertsona aise ezagutzeko eran.

Dirudienez, karta hauek pospolo ontzi baten tamainako kaxatan gorde eta erabiltzeko zeuden prestatuta: karta bakoitzaren neurria da 48 mm x 38 mm; hori da, karta espainol ohikoak baino nabarmen txikiagoa.

Alderdi kromatikoan, gorria eta horia dira kolore nagusiak, irudien barnea betetzeko gailentzen baitira; bigarren mailan, berdea, eta askoz gutxiago urdina. Karta gehienen funtsa urdin argiz koloreztatuta ageri da. Kolore horiez gain, beltza erabiltzen da soilik marrazkien traza egiteko.

Karta-sorta komikoa aldatu

Paper orri bakarrean (207 mm x 398 mm) inprimatutako karta-sorta bat da, ebaki gabeko 40 karta irudikatzen dituena.[59] Ziurrenik, erakusgarri gisa erabilitako orri bat da, litografia edo inprimaketa lan baten proposamen edo aurrekontu bat aurkezteko.

Paper orriaren oineko ertzean, Biktoriano Iraolaren sinadura ageri da, tinta beltzez eta eskuz idatzita, aurretik lekua eta data dituela («en San Sebastian 14 Abril 1886»). Ikusten da paper orria tolestuta egon dela luzaroan, bi plegaduratan; horren ondorioz, karta batzuen eskuin ertza hondatuta ageri da, goitik behera (4 urre, 1 ezpata, 11 ezpata eta 5 bastoi).

Karta-sorta honetan Espainiako zarzuelaren arloan XIX. mendearen amaieran ezagun ziren pertsonaiak irudikatzen dira. Horien artean daude Julian Gaiarre erronkariarra (12 urre) eta Pablo Sarasate iruinxemea (4 kopa).

Bost urre kartaren erdian, egilearen zigilu moduko bat ageri da: «Baraja cómica. Lit. V. Iraola. Sn. Sn. Es propiedad». Baita ere, «Baraja cómica» idazpena ageri da 1, 4, 6 eta 7 urrean; 4 eta 6 kopan; 4, 5 eta 6 ezpatan; eta 4 bastoian.

Karta-sorta zezenzale-politikoa aldatu

Lau paper orritan (108 mm x 242 mm handiena) inprimatutako karta-sorta bat da, ebaki gabeko 40 karta irudikatzen dituena.[60] Ziurrenik, lagin bat da, erakusgarri gisa erabilitakoa, litografia edo inprimaketa lan baten proposamen edo aurrekontu bat aurkezteko. Lehen eta bigaren paper orriek 12na karta dituzte, hirugarrenak 10, eta laugarrenak 6 karta.

Paper orri bakoitzaren oineko ertzean, Biktoriano Iraolaren sinadura ageri da, tinta beltzez eta eskuz idatzita, eta aldamenean lekua eta data. Lehenengoan, lehendabizi sinadura eta gero «en S. Sebastian, 22 Julio 1886»; bigarrenean eta hirugarrenean, «S. Sebastian, 22 Julio 1886» eta sinadura gero; eta laugarrenean, paper orriaren ezker eta behe ertzak erabilita jarraian, «San Sebastian, 24 Julio» eta sinadura gero.

  • Karta-sorta zezenzale-politikoaren lau paper orriak
  •  
  •  
  •  
  •  

Itxura guztia du lehen paper sorta eta beste hiruak une desberdinetan eginak edo inprimatuak izan zirela. Alde batetik, guztiak gama kromatiko berdintsuan eginak badaude ere (gorria eta horia nagusi; bigarren mailan, berdea, eta askoz gutxiago urdina) lehen sortako irudi guztiek funtsa urdinkara bat duten bitartean, beste hiru sortetan funtsa ez da uniformea, baizik horixka, eta irudia zutik ageri den kasuetan, lurrean urdinkara.

Lau urre kartaren erdian, idazkun hau ageri da: «BARAJA TAURINA-POLITICA ES PROPIEDAD Lit. V. Iraola S. SEBASTIAN»; eta lau kopa kartan «BARAJA TAURINA POLITICA ES PROPIEDAD Lit. V. Iraola S. SEB[ASTIA]N»

Karta-sorta honetan XIX. mendeko Espainiako politikari ezagun batzuk irudikatzen dira karikaturen bitartez; besteak beste: José Echegaray, Emilio Castelar, Antonio Cánovas del Castillo, Práxedes Mateo Sagasta, Manuel Pavía, Jenaro Quesada, Manuel Ruiz Zorrilla, eta Karlos Maria Isidro errege-nahia.

Karta batzuetan, bereziki urrekoetan, zezen suharren abeltzain etxeen ikurrak ageri dira.

Eskuizkribuak aldatu

Biktoriano Iraolaren eskuizkribu batzuk gordetzen dira Koldo Mitxelena Kulturunean, gehienak digitalizatuta eta liburutegiaren katalogoan eskuragarri.[61] Multzo horretan digitalizatutako eskuizkribuen artean nabarmentzekoak dira Pasayan zarzuelaren libretoa eta musikaren partizioak.[37]

Donostiako Udal Liburutegian, berriz, Ziriyak argitaratu gabeko eskuizkribuaren koadernoa gordetzen da, 131 orrialdetan eskuz idatzitako 269 poemarekin, eta azken 70 orrialdeetan, Choriyak izenburuko eskuizkribua duela.[oh 15]

Artikulu nagusia: «Ziriyak (eskuizkribua)»
  • Biktoriano Iraolaren zenbait eskuizkribu
  •  
    «Ama titi» 1903
  •  
    «Bai pozik» 1882
  •  
    «Bidean» 1901
  •  
    «Neurri berriya» 1899
  •  
    Pasayan 1906
  •  
    Ziriyak (argitaragabea)
  •  
    Choriyak 1914

Antzerki lanen musika aldatu

 
Sardina saltzailea, Iraolaren marrazkia, 1882.

Raimundo Sarriegi lagun hurkoa zuenez, Biktoriano Iraolak maiz idatzi zituen poema edo antzerki lanen hitzak, Sarriegiren musikaz lagunduta argitaratuak edo jokatuak izan zitezen.

Halakoen artean dago Petra, chardiñ saltzallia (1888) zarzuela. Antzerki lan musikatu honen lehen moldaera 1888an argitaratu zen, Euskal-Erria aldizkarian[62] eta antzokirako esku orri gisa.[63] Geroago, 1903an, obraren moldaera luzeago bat argitaratu zuen Iraolak bere litografia lantegian, izenburu berarekin, baina hasierako kantari egintza elkarrizketatu gehiago erantsita.[64]

Obraren hasierako kantak, hain zuzen ere Raimundo Sarriegiren musikaz lagunduak, soinu grabazio batean jasoak izan ziren 1924an, Celestino Sarobe baritonoaren ahotsaz eta orkestraz lagundurik; grabazio hori sarean entzun daiteke.[oh 25]

  •  
    Petra, chardiñ saltzallia, 1888ko esku orria.
  •  
    Petra, chardiñ saltzallia, 1903ko moldaera.
  •  
    Petra, sardin saltzallea, 1924ko soinu grabazioa.

Lanen zerrenda aldatu

Liburu gisa argitaratuak aldatu

 
Oroitzak eta beste ipui asko liburuaren azala, 1962.

Poemak aldatu

  • «Abenduaren 7a 1688 garren urtean». Euskal-Erria 1880-I-133. Revista Euskara de Navarra 1880-III-374. Bertsolariya 1932-35-223.
  • «Abua ta kirtena». Euskal-Erria 1900-XLII-138.
  • «Agiñ ateratzaile bi». Euskal-Erria 1881-II-143. Kontuchoak 171.
  • «Agiñ ateratzallien echian». El Thun Thun 1894-07-29.
  • «¡Ah, lukainka!». Euskal-Erria 1880-I-104.
  • «¡Ah lukainka! («Baron de la Castaña-ren doñuban)». Diario de San Sebastián («Paréntesis» gehigarria). 1882-09-03.
  • «Aita Andres Urdanetaren oroitzian kantachoa». Euskal-Erria 1904-LI-234.
  • «Aita semiak». Ibaizabal 1903-05-10.
  • «Ala da». Euskal-Erria 1885-XIII-256. Kontuchoak 137.
  • «¿Ala ote zan?». Euskal-Erria 1892-XXVII-352. Ibaizabal 1902-34.
  • «Alabaren naitasuna». El Thun Thun 1894-09-23.
  • «Alanbratzekorik». Euskal-Erria 1886-XIV-125.
  • «Albistia». Euskal-Erria 1895-XXXII-448.
  • «Alkate baten pentzamentuba». Euskal-Erria 1881-I-72. Kontuchoak 113.
  • «Alkate zuzena». El Thun Thun 1894-03-25.
  • «Altabizkarko kantua». Euskal-Erria 1900-XLIII-428.
  • «¡¡Ama!!». Euskal-Erria 1910-LXIII-232. Baserritarra 1910-161-2
  • «Ama aurrari siaskan luak artzen». Euskal-Erria 1901-XLV-90. Ibaizabal 1902-51.
  • «Ama baten atsekabeak. Neurtitzak». Euskal-Esnalea 1915-III-98.
  • «Ama baten negarra». Euskal-Erria 1899-XLI-235. Euskalzale 1899-11-12. Ibaizabal 1903-01-11.
  • «Ama baten penak». Euskal-Erria 1898-XXXVIII.-254 eta 1904-L-533. Ibaizabal 1903-07-26.
  • «Ama eta aurra». Euskal-Erria 1883-IX-369. Kontuchoak 24. Argia 1922-06-11.
  • «Ama euskerari bere semecho batek kantachoa». Euskal-Erria 1904-L-380.
 
«Ama titi» poemaren eskuizkribua, 1903.
  • «Ama titi». Euskal-Erria 1903-XLIX-47. Ibaizabal 1903-07-12.
  • «Amaren naitasuna». Euskal-Erria 1902-XLVII-617. Ibaizabal 1903-02-01.
  • «Ametsak». Baserritarra 1905-20-04.
  • «Amona eta illobachua». Euskal-Erria 1887-XVII-556.
  • «Amona eta illobachua». Baserritarra 1908-86-2.
  • «Amona sukaldian». Euskal-Erria 1901-XLIV-256.
  • «Andre atsegiña». El Thun Thun 1894-07-22.
  • «Andre Petra eta andre Klara». Baserritarra 1904-74-4.
  • «Anjelacho». Euskal-Erria 1902-XLVII-388. Ibaizabal 1902-45.
  • «Apari batez ostatuban». Euskal-Esnalea 1916-IV-126.
  • «Argalaren arrokeriya». Euskal-Esnalea 1912-II-200.
  • «Aritzaldeko alaba». Ibaizabal 1902-47; La Euskaria 3, 1908-111; Baserritarra 1908-102-2.
  • «¿Arkuma? ¡Miau!. Neurtitzak». Euskal-Esnalea 1915-II-282.
  • «Arrai zalia». Baserritarra 1907-81-3.
  • «Arrantzale baten esana». Euskal-Erria 1887-XVI-143-144.
  • «Arrantzalea. Airea: Inchauspeko alaba dendaria». Ibaizabal 1902-02-23.
  • «Arrantzalea». Escualduna 1903-17-854.
  • «Arrantzan». Euskal-Erria 1887-XVI-86. Baserritarra 1908-88-1. Kontuchoak 85.
  • «Arrayetuak». Baserritarra 1907-4-74. La Euskaria 1908-56-2.
  • «Arrazoya eta urrea». Euskal-Erria 1889-XXI-415.
  • «Arreta guchikua». El Aurresku 1894-10-06.
  • «Arzai jolasa. Premio extaordinario en los Juegos Florales de 1883». Euskal-Erria 1883-IX-529.
 
«Arzaigokia» poemaren esku orria, 1886
  • «Arzaigokia». Esku orria, 1886.
  • «Aspaldicho pasia». Euskal-Erria 1914-LXX-173-220.
  • «Atsegiña eta samiña». Euskal-Erria 1911-LXIV-265.
  • «¡Au poza senti det!». Euskal-Erria 1880-I-113.
  • «Aurra urian». El Thun Thun 1894-09-02.
  • «Azak eta naste. Plazan». Euskal-Esnalea 1917-IV-163.
  • «Azeriya». Euskal-Erria 1899-XLI-206.
  • «Bai, pozik». Euskal-Erria 1882-V-17.
  • «Bakallua erreta». Baserritarra 1907-64-3.
  • «Bapo ziok». Euskal-Erria 1892-XXVI-511; 1896-XXXIV-96; 1901-XLV-31 eta 1904-L-448. Ibaizabal 1902-09-14. Baserritarra 1907-77-2.
  • «¡Bapo ziok!». Ibaizabal 1902-37.
  • «Baserriyan». Euskal-Erria 1899-XL-421.
  • «Beirok». Baserritarra 1907-82-3.
  • «Belia». Euskal-Esnalea 1914-III-231. Choriyak 68.
  • «Bere seme batek Donostiari». Euskal-Erria 1884-X-44.
  • «Bezagita». El Thun Thun 1894-07-22.
  • «Bi morroyak». Euskal-Erria 1886-XIV-96. Kontuchoak 85.
  • «Bi mutil koshkorren jolasa». Euskal-Erria 1881-IV-144. Kontuchoak 118.
  • «Bide onez». Ibaizabal 1902-33. Euskal-Erria 1902-XLVII-185.
 
«Bidean» poemaren eskuizkribua, 1901.
  • «Bidean». Euskal-Erria 1901-XLV-432.
  • «Biyotzeko ojua». Euskal-Erria 1900-XLII-464.
  • «Bordoya». Euskal-Esnalea 1914-III-138. Choriyak 33.
  • «Brechan». Euskal-Erria 1911-LXV-170. Kontuchoak 30.
  • «Bulebarrian». Euskal-Erria 1899-XLI-128.
  • «Burni bidian». Euskal-Erria 1901-XLV-159.
  • «Canto húngaro» («Begi urdin bat...». R. Sarriegi El carnaval en San Sebastián 17-IV.
  • «Chalma». Euskal-Erria 1895-XXXII-384.
  • «Chanchangorriya». Euskal-Esnalea 1913-II-69. Choriyak 1. Bertsolariya 1932-25-159.
  • «Chardiñ duna». Baserritarra 1907-71-4.
  • «Chepecha». Euskal-Esnalea 1913-II-340. Choriyak 36.
  • «Chingurriyak». Euskal-Erria 1896-XXXIV-540.
  • «Chiniskla». Euskal-Esnalea 1914-III-114. Choriyak 62.
  • «Chirita». Euskal-Esnalea 1914-III-29. Choriyak 27.
  • «Chiua». Euskal-Esnalea 1913-II-30. Choriyak 55.
  • «Choka». Euskal-Esnalea 1914-III-74. Choriyak 60.
  • «Chori kontuzkua». Euskal-Erria 1902-XLVII-527.
  • Choriyak (eskuizkribua). 21x13 cm. 70 or.
  • «Churruca Trafalgar-en». Euskal-Erria 1882-VI-87. Baserritarra 1907-82-2.
  • «Comparsa de Jardineros (Marcha)». La Región Vasca 1906-07-01.
  • «Dama baten azpildura». Diario de San Sebastián («Paréntesis» gehigarria). 1882-04-30.
  • «Dama baten billa». El Thun Thun 1894-04-22.
  • «Dendan». Ibaizabal 1902-13.
  • «Dendetan». Euskal-Erria 1898-XXXIX-64.
  • «Donostia». Euskal-Erria 1913-LXIX-235.
  • «Donostiari». Euskal-Erria 1884-X-41.
  • «Echeko auntza». Euskal-Erria 1900-XLII-436.
  • «Echekoandria eta neskacha». Euskal-Erria 1903-XLIX-520.
  • «Eguarriyetako turroya». Baserritarra 1907-84-3.
  • «Eiztariya». Baserritarra 1908-87-4.
  • «Elkargaitean». Euskal-Erria 1918-LXXIX-444.
  • «Elurtea». Euskal-Erria 1901-XLIV-10 eta 1911-LXV-103. Ibaizabal 1902-12-17.
  • «Enada edo Bragarua». Euskal-Esnalea 1914-III-7. Choriyak 23.
  • «Erale on batek azken agurrak». Euskal-Erria 1901-XLV-527.
  • «Erana eta eranagua». El Thun Thun 1894-05-13.
  • «Ernanin». Euskal-Erria 1886-XIV-576. Kontuchoak 152.
  • «Eriya eta sendakiña». El Thun Thun 1894-04-08.
  • «Errabiyakua». Euskal-Erria 1882-V-95. Kontuchoak 121.
  • «Errechinola». Euskal-Esnalea 1913-II-313. Choriyak 16. Ibaizabal 1903-05-31.
  • «Errechinola. Juan B. Ayerbe Jaunari». Euskal-Erria 1896-XXXIV-166 eta 1903-XLVIII-479. Euskal-Esnalea 1912-II-159.
  • «Errege bespera gabian». Euskal-Erria 1916-LXXV-569 eta 1917-LXXVI-27.
 
«Erreguietako feriya» poema, 1900.
  • «Erregietako feriya». Euskal-Erria 1900-XLIII-271.
  • «Erremeriyo berriya». Euskal-Erria 1911-LXIV-462.
  • «Erriko seme Donostiarra». Euskal-Erria 1883-VIII-148. Kontuchoak 127.
  • «Erritarrak». Baserritarra 1907-80-4.
  • «Erriyochoa». El Aurresku 1894-10-20.
  • «Esamiñetako sariya». Euskal-Erria 1892-XXVI-352.
  • «Eskalea». Euskal-Erria 1913-LXIX-403.
  • «Esku beltza». Euskal-Erria 1883-VIII-356. Kontuchoak 128.
  • «Etxeko atian». El Día 1930-07-26.
  • «Euskaldun gudaria 1805’an». Bertsularien gudua Baigorriko bestan 4.
  • «Estropadak - ¿Egiya oteda?». Euskal-Esnalea 1915-III-170.
  • «¡Eta kontentu!». Euskal-Erria 1901-XLV-160.
  • «Etzan zale». Euskal-Erria 1901-XLV-128.
  • «Euliya ta ni». Euskal-Erria 1889-XXI-447.
  • «Euliyak eta ni». Euskal-Erria 1912-LXVI-428.
  • «Euriya». Euskal-Erria 1893-XXVIII.-348.
  • «Euskaldun jatorra». Baserritarra 1908-91-3.
  • «Euskaldun leyal bat». Euskal-Erria 1886-XIV-362.
  • «Eztakit zenbat urtetan...». Baserritarra 1905-20-4.
  • «Felipe Dugiols-ri bere talluntzaren lenengo arriya ipintzerakuan» (esku orria). 1901.
 
«Felipe Dugiols-ri bere talluntzaren lenengo arriya ipintzerakuan» poema, 1901.
  • «Fueruen pasialekuko feriyan». Euskal-Erria 1903-XLIX-439.
  • «Gabari». Euskal-Erria 1896-XXXIV-381.
  • «¡Gaisuak!». Euskal-Erria 1892-XXVII-167. Ibaizabal 1903-06-21. Donibane Lohizuneko lore jokoetan saritua 1892an.
  • «Gari burua». Euskal-Erria 1899-XL-267.
  • «Gertatu berriya». Euskal-Erria 1893-XXVIII.-384.
  • «Gertatua». Euskal-Erria 1912-LXVII-563.
  • «Gertatuba». Euskal-Erria 1882-VII-560. Kontuchoak 123.
  • «Gipuzkoatarren eta Erromakoen antziñako kondaira». Euskal-Erria 1903-XLVIII-158. Ibaizabal 1903-02-22.
  • «¡Gizona!». Euskal-Erria 1899-XL-416.
  • «Gizona eta zakurra». Euskal-Erria 1881-II-240. Kontuchoak 168.
  • «Goizian». Euskal-Erria 1901-XLV-288.
  • «Guda, gudariak eta beren itz-bideak» Euskal-Erria 1880-I-134. Revista Euskara de Navarra 1880-III.
  • «Guizona eta zakurra». Diario de San Sebastián («Paréntesis» gehigarria). 1882-05-21.
  • «Guizona eta zakurra». Diario de San Sebastián («Paréntesis» gehigarria). 1882-10-15.
  • «Gurita». Euskal-Esnalea 1914-III-126. Choriyak 58.
  • «Gutiziya». El Thun Thun 1894-08-05.
  • «Ikusta bat». Euskal-Erria 1911-LXIV-523.
  • «Imno edo baratzagiliien zortzikoa». La Región Vasca 1906-07-01.
  • «Iñasiren ezkontza». Euskal-Erria 1895-XXXII-512.
  • «Iñauteriyak Donostian». Euskal-Erria 1885-XII-151.
  • «Irakurgai chiki bat beste batetik moldatuba», Euskal-Erria 1885-I-127-128.
  • «Irunen». Euskal-Esnalea 1911-I-150.
  • «Irraira». Euskal-Esnalea 1913-II-282. Choriyak 48.
  • «Iskiñosua». Euskal-Esnalea 1914-III-150. Choriyak 53.
  • «Itanasia». Diario de San Sebastián («Paréntesis» gehigarria). 1882-06-04.
  • «Itanasiak». Euskal-Erria 1880-I-124,176; 1881-III-220; 1882-V-64; 1890-XXII-541. Kontuchoak 175,179,182,184.
  • «Itanasien askantza». Euskal-Erria 1890-XXII-576. Kontuchoak 1771.
  • «Itsas gizonak». Euskal-Erria 1899-XL-58.
  • «Itsasoan - Juli-ri». Ibaizabal 1902-32. Euskal-Erria 1902-XLVII-135. Ibaizabal 1902-08-10.
  • «Itsasoari». Euskal-Erria 1899-XL-77.
  • «Iya aserretuban». Euskal-Erria 1884-XI-224. Kontuchoak 141.
  • «Izena». Baserritarra 1908-88-3.
  • «Izenak». Euskal-Erria 1885-XII-479. Kontuchoak 133.
  • «Jaboya». Baserritarra 1905-22-4. Apurrak 128.
  • «Jale ona». Euskal-Erria 1895-XXXIII-128.
  • «Jaun Mendibururi». Euskal-Erria 1882-VII-41.
  • «Jose Franzisko Aizkibel jakintzuari». Euskal-Erria 1910-LXIII-246.
  • «Jose Maria Iparragirre». Euskal-Erria 1888-XIX-371.
  • «Jose Mari Zubia (Mari). Bere miragarri baten oroitza». Euskal-Erria 1882-V-29.
  • «Juan Manuel Besnes eta Irigoyen». Euskal-Erria 1884-X-5.
  • «Juana eta Martiñ». Euskal-Erria 1904-L-168. Ibaizabal 1903-12-27.
  • «Kabiya». Baserritarra 1907-62-2.
  • «Kafian». Euskal-Erria 1892-XXVI-544.
  • «Kalian». Euskal-Erria 1882-VII-464; 1890-XXII-448 eta 1904-L-32; Kontuchoak 61; Diario de San Sebastián («Paréntesis» gehigarria). 1882-12-11.
  • «Karnaba». Euskal-Esnalea 1914-III-240. Choriyak 20.
  • «Kaskarabarra». Euskal-Erria 1889-XXI-240.
  • «Kejak». El Thun Thun 1894-07-15. Euskal-Erria 1894-XXXI-64 eta 1911-LXIV-558. Ibaizabal 1902-03-09.
  • «Kejakorra». Euskal-Erria 1901-XLV-592.
 
«Konbitia» poema, 1913.
  • «Konbitia». Euskal-Erria 1913-LXVIII.-207.
  • «Konsejari on bat». Ibaizabal 1902-21. Euskal-Erria 1902-XLVII-267.
  • «Kontsejariya». El Día 1930-07-03.
  • «Kontu egin». Baserritarra 1908-89-3. Apurrak 104.
  • «Kontu berri bat». Euskal-Erria 1916-LXXV-21.
  • «Kontuchoak. Erri chiki batian». Euskal-Erria 1890-XXII-509. Kontuchoak 65.
  • «Kontuchoak. Eta Asmatu. Erremeriyo santua». Euskal-Erria 1887-XVI-119. Kontuchoak 11, 67.
  • «Kontuchoak. ¿Eta galtzak?». Euskal-Erria 1887-XVI-85. Kontuchoak 27.
  • «Kontuchoak. Etzan lukainka». Euskal-Erria 1890-XXII-470. Kontuchoak 20.
  • «Kontuchoak. Etzebillen oker». Euskal-Erria 1887-XVI-550. Kontuchoak 3.
  • «Kontuchoak. Goizian goiz. ¡Suertia!». Euskal-Erria 1887-XVI-186. Kontuchoak 38, 101.
  • «Kontuchoak. Jose Juakiñ». Euskal-Erria 1887-XVII-4. Kontuchoak 17.
  • «Kontuchoak. ¡Kupituba!. Arrantzale baten esana». Euskal-Erria 1887-XVI-143. Kontuchoak 40, 63.
  • «Korchua». El Thun Thun 1894-09-16. Euskal-Erria 1895-XXXII-13.
  • «Kristobal Kolon-en Amerikako estalgea». Euskal-Erria 1904-LI-144.
  • «Kukuba». Euskal-Esnalea 1914-111-222. Choriyak 43.
  • «L. Oyari». Ibaizabal 1902-19.
  • «Lagun zarra». Baserritarra 1908-85-3.
  • «Lan ta jan». La Voz de Guipúzcoa 1902-06-26. Euskal-Erria 1902-XLVII-496.
  • «Lanik gabe». Euskal-Erria 1890-XXII-317.
  • «Lar choriya». Euskal-Esnalea 1914-III-190. Choriyak 50.
  • «Laurak bat». Euskal-Erria 1887-XVII-179.
  • «Legorreko arrantzalia». Euskal-Erria 1892-XXVI-384.
  • «Lore igartua». Euskal-Erria 1881-IV-40. Revista Euskara de Navarra 1881-IV-381. Lehen saria Irungo lore jokoetan 1881ean.
  • «Lore lotsati bati». Euskal-Erria 1902-XLVI-485. Ibaizabal 1902-07-20.
 
«Loriak eta malkuak» poema, Kaietano Sanchez Irureren menez idatzia, 1916.
  • «Loriak eta malkuak». Euskal-Erria 1916-LXXV-261.
  • «Luchi». Euskal-Erria 1889-XXI-319.
  • «Madalen». Ibaizabal 1903-03-22.
  • «Manterolari bere eriotzaren irugarren urteurrenean». Euskal-Erria 1887-XVI-161.
  • «Mari». Euskal-Erria 1894-XXXI-305.
  • «Mari». Californiako Eskual Herria. 1894-11-10.[65]
  • «Martin arrantzalia». Euskal-Esnalea 1913-II-151. Choriyak 9.
  • «Mendi mutilla». Euskal-Erria 1899-XLI-548.
  • «¡Merke, merke!». Baserritarra 1907-68-4.
  • «Mika». Euskal-Esnalea 1913-II-181. Choriyak 12.
  • «Morroi fiña». Baserritarra 1907-66-4.
  • «Mullua eta Chomin». Euskal-Erria 1881-IV-120. Kontuchoak 53.
  • «Negua». Euskal-Erria 1912-LXVII-496.
  • «Neguaren sarrera». Baserritarra 1907-79-2.
  • «Nekazariya». Euskalzale 1898-II-330. Euskal-Erria 1898-XXXIX-278. Euskalzale 1898-10-20.
  • «Nere adiskide Raimundo-ri». Euskal-Erria 1913-LXVIII.-398.
  • «Nere adiskideari». Euskal-Erria 1915-LXXII-410.
  • «Nere chakurra». Ibaizabal 1902-36. Euskal-Erria 1902-XLVII-253.
  • «Nere egiazko adiskide On Klaudio Otaegi-ri». Euskal-Erria 1890-XXII-90.
  • «Nere kabien oñean». Euskal-Erria 1902-XLVII-119. Ibaizabal 1902-07-27.
  • «Neska eta perlak». Ibaizabal 1902-06-08.
  • «Neska ta choriya». Euskal-Erria 1899-XL-153.
 
«Neurri berriya» poemaren eskuizkribua, 1899.
  • «Neurri berriya». Euskal-Erria 1899-XL-128.
  • «Nora guaz?». Euskal-Erria 1912-LXVII-457.
  • «Nora zuaz». Euskal-Erria 1900-XLII-64.
  • «Odoia eta mendiya». Euskal-Erria 1892-XXVI-113 eta 1911-LXV-431.
  • «Okendori». Euskal-Erria 1887-XVII-248.
  • «Okullutik ojuka». Euskal-Erria 1884-X-256. Kontuchoak 56.
  • «Ollarra eta ontza». Euskal-Erria 1893-XXVIII.-524.
  • «On Antonio Arzac zanaren oroitzian». Euskal-Erria 1904-LI-363.
  • «Ontza». Euskal-Esnalea 1914-III-210. Choriyak 64.
  • «Ontzi zatitua». Euskal-Erria 1911-LXV-532.
  • «¿Ori ere badegu?». Euskal-Erria 1893-VIII-533.
  • «Ormachoriya». Euskal-Erria 1899-XLI-173.
  • «Osta, Garri, Goñi ta Oña». Euskal-Erria 1888-XIX-415.
  • «Ostalariya eta erapekoa» (sic). Euskal-Erria 1887-XVI-551. Kontuchoak 13.
  • «Ostatuban». Euskal-Erria 1904-L-480.
  • «Ostatuko platerak». Euskal-Erria 1893-XXVIII.-63.
  • «Otañori itz bi». Euskal-Erria 1910-LXIII-75.
 
«Pakearen ontasunak» poemaren esku orria, 1897.
  • «Pakearen ontasunak». Euskal-Erria 1897-XXXVII-47.
  • «Pañiku eta Chokorro». Euskal-Erria 1187-XVII-5. Kontuchoak 8.
  • «Pareta choriya». Euskal-Esnalea 1914-III-198. Choriyak 5.
  • «Pedro Calderon de la Barca jaunari bere eunkian». Euskal-Erria 1881-III-45.
  • «Pedro Mari, biursari gozotsuarentzat». Euskal-Erria 1891-XXV-433. Ohorezko bigarren saria Iurretako lore jokoetan 18981ean.
  • «Pelotariyak». Bertsolariya 1932-52-318.
  • «Pello-ren kapa». Diario de San Sebastián («Paréntesis» gehigarria). 1882-04-23.
  • «Peñafloridako Kondearen alabantzak». Euskal-Erria 1905-LIII-320.
  • «Pinchana». Euskal-Esnalea 1913-II-40. Choriyak 46.
  • «Pirripiyua». Euskal-Esnalea 1914-III-178. Choriyak 66.
  • «Pobrien kanta». Euskal-Erria 1893-XXIX-6. Apurrak 158. Baserritarra 1907-76-3.
  • «Ramon Artola, nere adiskide itz neurtzalliari ause». Euskal-Erria 1917-LXXVI-50.
  • «Sagardotegiyak». Euskal-Esnalea 1912-II-269.
  • «Santa Kataliñako zubiyan». Euskal-Erria 1883-IX-484. Kontuchoak 139.
  • «Santiaguetan». Euskal-Erria 1893-XXIX-73. Apurrak 175.
  • «Santo Tomas eguneko feririk onena Donostiyan». Euskal-Erria 1912-LXVI-368.
  • «Seguran». Euskal-Erria 1892-XXVI-415 eta 1911-LXV-278.
  • «Siaska utsa». Euskal-Erria 1913-LXVIII.-64.
  • «Siaskaren onduan». Euskal-Esnalea 1916-IV-247.
  • «Somaketak». Euskal-Erria 1880-I-144,192; eta 1882-VI-32.
  • «Sortaldetikan...». Euskal-Erria 1881-IV-246.
  • «Sosua». Euskal-Esnalea 1914-III-40. Choriyak 30.
  • «Sua eta ura». Euskal-Erria 1903-XLIX-224.
  • «Tariña». Euskal-Esnalea 1914-III-166. Choriyak 40.
  • «Titiritariya». Euskal-Erria 1899-XL-560.
  • «Trabak». Euskal-Erria 1911-LXIV-225.
  • «¡Tristia!». Euskal-Erria 1889-XXI-454.
  • «Uda ederragua da». Baserritarra 1906-36-1.
  • «Ukullutik ojuka». Euskal-Erria 1883-VIII-548. Ziriyak 110.
 
«Ukullutik ojuka» poema, 1883.
  • «Ura, ura». Euskal-Erria 1882-VII-464. Kontuchoak 125; Diario de San Sebastián («Paréntesis» gehigarria). 1882-11-12.
  • «¡Urerá!». Euskal-Erria 1892-XXVI-159.
  • «Uso gaisoa». Ibaizabal 1903-05-03.
  • «Uts». Euskal-Erria 1895-XXXII-288.
  • «Utsa». Ibaizabal 1902-41. Apurrak 24.
  • «Zardin saltzallia». Ibaizabal 1902-38.
  • «Zenbat?». Euskal-Erria 1901-XLIV-76.
  • «Zeñek esan». Euskal-Erria 1901-XLV-64.
  • «¡Zer begiya!». Euskal-Erria 1882-VII-560. Kontuchoak 131.
  • «¿Zer dezu? Neurtitzak». Euskal-Esnalea 1915-III-246.
  • «¡Zer konsejariya!». Euskal-Erria 1892-XXVI-256.
  • «Zer mutilla». Euskal-Erria 1885-XII-160. Kontuchoak 58.
  • «Ziri bertsoak». Euskal-Erria 1880-I-212.
  • Ziriyak (eskuizkribua). 21x13 cm. 130 or.
  • «Ziriyak». Euskal-Erria 1902-XLVI-128.
  • «Zu ta ni». Euskal-Esnalea 1916-IV-199.
  • «Zubitik begira». Euskal-Erria 1884-XI-320. Kontuchoak 47.

Bertso paperak aldatu

 
«Pelotariyak» bertso papera, c.1858.
  • «A. Andres Urdaneta-ren oroitzian, kantachoa». 1904
  • «Gaztaiñ duna» (datarik gabea).
  • «Pelotariyak» (c. 1858)
  • «Soka muturra» (datarik gabea).

Ipuinak aldatu

  • «¡Arrayetubak!». Baserritarra 1907-74-2. Oroitzak 58.
  • «Aspaldicho pasia». Euskal-Erria 1914-70-173.
  • «Barberuen semia». Baserritarra 1907-81-2. Oroitzak 90.
  • «Baztanga». Baserritarra 1908-102-2. Oroitzak 137.
  • «Bersolari berriya». Baserritarra 1907-76-3.
  • «Bersolariyak». Baserritarra 1907-70-2. Oroitzak 43.
  • «Besteren echian». Baserritarra 1908-89-2. Oroitzak 110.
  • «Beti bezela». Baserritarra 1907-77-2. Oroitzak 69.
  • «Betikuak». Baserritarra 1908-95-2. Oroitzak 133.
  • «Bidean». Baserritarra 1908-94-2. Oroitzak 129.
  • «Brechan». Euskal-Erria 1911-LXV-170.
  • «Donostiya Udaran». Euskal-Erria 1911-LXV-40.
  • «Donostiyako gauzak». Euskal-Erria 1911-LXIV-433.
  • «Echian». Baserritarra 1907-63-3. Oroitzak 28.
  • «Erostuna». Baserritarra 1907-78-2. Oroitzak 73.
  • «Errege bespera gabean». Euskal-Erria 1916-LXXV-569, LXXV-27.
  • «Errejidore berriya». Baserritarra 1907-61-2. Oroitzak 23.
 
«Uste gabeko izketa bat» ipuina, 1912.
  • «Eskeñi bat». Baserritarra 1908-92-2. Oroitzak 120.
  • «Estropoz bat». Baserritarra 1907-83-3. Oroitzak 94.
  • «Gau erdiyan». Baserritarra 1907-80-2. Oroitzak 86.
  • «Gauza pasiak». Baserritarra 1908-90-2. Oroitzak 115.
  • «Gertatua». Euskal-Erria 1911-LXVII-563.
  • «Gertatzen dana». Baserritarra 1908-93-2. Oroitzak 125.
  • «Ikusta bat». Euskal-Erria 1911-LXIV-523.
  • «Irakurgai chiki bat beste batetik moldatuba». Euskal-Erria 1885-XII-127. Kontuchoak 144.
  • «Jolasa». Baserritarra 1907-79-2. Oroitzak 82.
  • «Kalian». El Thun Thun 1894-09-09.
  • «Kalian». Baserritarra 1907-72-2. Oroitzak 48.
  • «Kartzelan». Baserritarra 1907-78-3. Oroitzak 79.
  • «Kayeko iturriyan». Baserritarra 1907-59-2.
  • «Kontu berri bat». Euskal-Erria 1916-LXXV-21.
  • «Kontrabando billa». Baserritarra 1907-68-3. Oroitzak 38.
  • «Neguko festak». Baserritarra 1908-88-2. Oroitzak 104.
  • «Odoya eta mendiya». Euskal-Erria 1911-LXV-431.
  • «Ontzi zatitua». Euskal-Erria 1911-LXV-532.
  • «Oroitzak». Baserritarra 1906-55-3. Oroitzak 13.
  • «Sagardotegiyan». Baserritarra 1907-66-2. Oroitzak 34.
  • «Trabak». Euskal-Erria 1911-LXIV-225.
  • «Tranbian». Baserritarra 1907-60-2. Oroitzak 18.
  • «Trenian». Baserritarra 1907-75-2. Oroitzak 64.
  • «Udaran». Baserritarra 1907-73-2. Oroitzak 53.
  • «Uste gabeko izketa bat». Euskal-Erria 1912-LXVI-104.
  • «Zaldiya». Euskal-Erria 1891-LXV-210.
  • «Zarpa». Baserritarra 1908-87-2. Oroitzak 98.
  • «Zezenak jokatuta». Baserritarra 1907-76-4.
  • «Zinean». Euskal-Erria 1913-LXIX-275.

Izkirimiri idatziak aldatu

  • «Beraz neskacha artu...». Baserritarra 1905-20-4.
  • «Igarkizunak». Ibaizabal 1902-7,10,14,16,20,24,29,38,39, 40,43,46.
  • «Izkirimiriak». Euskal-Esnalea 1911-I-117,130,142,172,183, 195,207,231,279,290,302,315; 1912-II-92,103,116,140,176, 188,223,248,260,305; 1914-III-136,164,176,188; 1915-III-224; 1916-IV-24,48,76,168,180,244,276,288,316,340; 1917-IV-36,48, 84,96,128,144,192,208,240; 1918-V-112; 1919-V72,96,156,172. Ibaizabal 1902-11. Novedades 1911-104,109,122. Esku-Egundiya 34,37,43,51,53,60,62,74, 75,82,86,92,96. El Correo de Guipúzcoa 1912-01-20.
  • «Urumea deritzayon erriyuan...» (izkirimiria). Baserritarra 1905-20-4.

Antzerkia aldatu

 
Leokadia zarzuelaren azala, 1891.
  • Ardita beti ardit. Euskal-Erria 1884-XI-484.
  • Chokolo bakarrizketa (esku orria, datarik gabe).
  • Ergobiyan. Jostirudia egintza batian eta bi zatitan edo bi kuadrotan Victoriano Iraolak moldatua. V. Iraola. Donostia 1901.
  • Gabonetan. Zarzuelatsua bi atal edo egintzetan Biktoriano Iraola-tarrak izkribatua. «Alkartasuna» deritzaion Bilbo-ko batzokiak saritua. Bilbon Euskalzale-ren moldagintzan 1898. 21x13 cm. 47 or.
  • Ishkiña Mutrikun - Bakarrizketa. Donostia 1909. Baroja eta semeen moldiztegia. 11 or.
  • Leokadia esangia edo zarzuelachua egintza batian beste liburu batetik moldatuba Victoriano Iraola-k. On N. Luzuriaga-ren musika. Donostian, Ignazio Ramon Baroja-ren semeen moldizkiran 1891. 16,5x11,5 cm. 30 or.[oh 26]
  • ¡Onenzaro gaba! Jostirudia, egintza batian. Donostia 1894. 39 or.
  • Pasayan atal bateko eresidun jostirudia. Raimundo Sarriegiren eresia. Donostia 1906.
  • Petra, chardiñ saltzallia. R.Sarriegi-ren musika. Euskal-Erria 1888-XVIII.-172. Kontuchoak 160. Hasierako bertsoak: Ibaizabal 1903-04-19.
  • Sordo. Iruchulotar usariyuen jostaketa. Euskal-Erria 1890-XXII-113.

Itzulpenak aldatu

  • Ardita beti ardit esanguia egintze batian eta bersuan, antolatuba librekiro beste liburucho batetik Victoriano Iraola-c. 1884. Donostia, Peña eta Pozo.. 41 or. Jatorrizko obra: Pelayo Castillo (1867) El que nace para ochavo... Proverbio en un acto y en verso. Madrid, Imprenta José Rodriguez.[66][67]
  • Bi ichubak - Eguintze batian eta bersuan - Erderaik moldatuba librekiró. Donostia 1884. Peña eta Pozo. 21x14,5 cm. 25 or.[68]. Jatorrizko obra: Luis Olona (1885) Los dos ciegos : entremés lírico-dramático arreglado a la escena españolI. Musika: Francisco A. Barbieri.[69]

Marrazkiak aldatu

Komikiak aldatu

 
Pasaiako bateleraren marrazkia, 1882.
  • «Biaje bat». Baserritarra 1908-85-2.
  • «On Kosmerentzat». Baserritarra 1907-83-2.

Izkirimiriak euskaraz aldatu

  • «¡Afariya...». El Thun Thun 1894-08-05.
  • «¡Ai, ¡Ai, ¡Ai». La Galerna 1890-08-31.
  • «¡Gisarajua!». La Galerna 1890-09-21.
  • «¡Kontu!». La Galerna 1890-08-10.
  • «¡Orchen pinto!». La Galerna 1890-07-27.
  • «¡Teink!!». La Galerna 1890-06-01.
  • «Albistia». El Thun Thun 1894-07-22.
  • «Andre Pillipa». El Thun Thun 1894-05-20.
  • «Arguibideak». El Thun Thun 1894-04-01.
  • «Arotzeyan». El Thun Thun 1894-07-29.
  • «Betiko kanta». El Thun Thun 1894-03-25.
  • «Churikatzen». La Galerna 1890-09-14.
  • «Echian». El Thun Thun 1894-09-16.
  • «Eiztariyak». La Galerna 1890-05-11.
  • «Eztakit goiko neskak...». Baserritarra 1908-87-4.
  • «Gertatua». El Thun Thun 1894-06-17.
  • «Goi-erritarra». La Galerna 1890-05-18.
  • «Itsasuan».La Galerna 1890-08-15.
  • «Kalian». El Thun Thun 1894-06-10.
  • «Kalian». La Galerna 1890-05-04.
  • «Kanpuan». El Thun Thun 1894-05-13.
  • «Kanuto». El Thun Thun 1894-09-02.
  • «Kapitalistak». El Thun Thun 1894-05-27.
  • «Keja». El Thun Thun 1894-07-08.
  • «Legorreko arrantzaliak». El Thun Thun 1894-04-08.
  • «Mandatariya». El Thun Thun 1894-06-24.
  • «Medikubak esn du...». El Thun Thun 1894-08-12.
  • «Melchor ¿Bai al dezu...». El Aurresku 1894-10-06.
  • «Mutill obeditua». El Thun Thun 1894-04-22.
  • «Nik laztan bat…». El Thun Thun 1894-09-30.
  • «Non jarri diyozu...». El Aurresku 1894-10-20.
  • «Ondarrian». La Galerna 1890-08-03.
  • «Osaba eta illoba». La Galerna 1890-09-28.
  • «Ostatuan». La Galerna 1890-08-24.
  • «Pagatzalle ona». La Galerna 1890-09-07.
  • «Piztiyak». La Galerna 1890-06-08.
  • «Playan». La Galerna 1890-07-20.
  • «Retrete». El Thun Thun 1894-08-26.
  • «Sagardotegiyan». La Galerna 1890-05-25.
  • «San Tomasetan». Baserritarra 1907-84-1.
  • «Udako gauzak». La Galerna 1890-07-06.
  • «Ukulluan». El Thun Thun 1894-06-02.
  • «Usariyua». El Thun Thun 1894-07-15.
  • «Zein da». El Thun Thun 1894-09-09.
  • «Zer arrapatzen…». El Thun Thun 1894-09-23.

Izkirimiriak gaztelaniaz aldatu

  • «¡Arriba!.». El Thun Thun 1894-08-05.
  • «¡Vaya con la Petra-Chiki...». El Thun Thun 1894-08-05.
  • «A elegir». El Thun Thun 1894-06-10.
  • «A San Sebastián». El Thun Thun 1894-08-19.
  • «Abril». El Thun Thun 1894-04-08.
  • «Bando». El Thun Thun 1894-05-13.
  • «Cantinera». El Thun Thun 1894-07-29.
  • «Chin-Ten-Chan». El Thun Thun 1894-09-09.
  • «Compromiso». El Thun Thun 1894-06-02.
  • «Copiando del natural». El Thun Thun 1894-08-26.
  • «Cosas de verano». El Thun Thun 1894-08-12.
  • «Cura radical». El Thun Thun 1894-07-22.
  • «Dónde va…». El Thun Thun 1894-09-02.
  • «El mundo al revés». El Thun Thun 1894-09-30.
  • «En casa de un amigo». El Thun Thun 1894-07-08.
  • «En la pescadería». El Thun Thun 1894-05-27.
  • «En la playa». El Thun Thun 1894-07-08.
  • «En San Sebastian». El Thun Thun 1894-06-17.
  • «Entretenimientos». El Thun Thun 1894-06-24.
  • «Equivocaciones». El Thun Thun 1894-07-15.
  • «Festejos de verano». El Thun Thun 1894-05-27.
  • «Hijas de Eva». El Thun Thun 1894-09-16.
  • «Inocentadas». El Thun Thun 1894-04-22.
  • «Inocentadas». El Thun Thun 1894-09-23.
  • «Invento prodigioso». El Thun Thun 1894-06-24.
  • «Las patronas». El Thun Thun 1894-07-15.
  • «Lo que se verá». El Thun Thun 1894-06-10.
  • «Los pescadores». La Galerna 1890-04-27.
  • «Los que ese bañan». El Thun Thun 1894-07-22.
  • «Ni delgada...». El Thun Thun 1894-08-19.
  • «Nuestra estatua». El Thun Thun 1894-08-12.
  • «Nuestros hombres». El Thun Thun 1894-04-08.
  • «Pescador...». El Thun Thun 1894-08-05.
  • «Pluma del pavo». El Thun Thun 1894-07-29.
  • «Poco lastre». El Thun Thun 1894-08-26.
  • «Prisas». El Thun Thun 1894-09-02.
  • «Proposición». El Thun Thun 1894-09-02.
  • «Soñando». El Thun Thun 1894-09-30.
  • «Un acontecimiento». El Thun Thun 1894-06-17.
  • «Un día de galerna». El Thun Thun 1894-05-06.
  • «Una tarde de sidrería». El Thun Thun 1894-05-20.
  • «Varios platos». El Thun Thun 1894-09-16.
  • «Virtud perseguida». El Thun Thun 1894-09-23.

Gorputz osoko erretratuak aldatu

  • «Angel Minondo». El Thun Thun 1894-07-29.
  • «Antonio Arzac». El Thun Thun 1894-09-23.
  • «Carmelo Echegaray». El Thun Thun 1894-06-10.
  • «Cayetano Sanchez». El Thun Thun 1894-08-26.
  • «Enrique Laorga». El Thun Thun 1894-09-16.
  • «Felipe Casal Otegui». El Thun Thun 1894-07-29.
  • «Jose Bernardo Otaño». El Thun Thun 1894-09-02.
  • «Jose Ignacio Uranga». El Thun Thun 1894-06-24.
  • «Juan Jose Alkain». El Thun Thun 1894-09-09.
  • «Juan Pedro Otaño». El Thun Thun 1894-08-05.
  • «Luis Oteiza». El Thun Thun 1894-07-22.
  • «Marcelino Soroa». El Thun Thun 1894-09-30.
  • «Pepe Artola». El Thun Thun 1894-07-08.
  • «Ramon Artola». El Thun Thun 1894-06-17.

Erretratuak aldatu

  • «Alfredo de Laffitte». El Thun Thun 1894-09-02.
  • «Artistas de opereta - Juana Granier». El Thun Thun 1894-13.
  • «Artistas donostiarras. Señorta Garin». El Thun Thun 1894-04-01.
  • «Benito Jamar». El Thun Thun 1894-04-08.
  • «Claudio Otaegui. Retrato a pluma». Euskal-Erria 1890-XXII-89.
  • «Dos famosos pelotaris» (Baltasar eta Mardura). Euskal-Erria 1886-XV-264.
  • «Francisco Cubas». El Thun Thun 1894-07-08.
  • «Guillermo Brunel». El Thun Thun 1894-07-15.
  • «Hilarión Eslava y Elizondo. Retrato». Euskal-Erria 1888-XIX-336.
  • «Indalecio Bizcarrondo». Euskal-Erria 1895-XII-432.
  • «Joaquín de Berroeta y Aldamar. Retrato á pluma». Euskal-Erria 1889-XXI-81.
  • «Joaquín Jamar y Domenech». Euskal-Erria 1887-XVI-104.
  • «Joaquín Lizasoain». El Thun Thun 1894-03-25.
  • «José Barceló». El Thun Thun 1894-09-23.
  • «José Erviti». El Thun Thun 1894-06-10.
  • «José Machimbarrena». El Thun Thun 1894-05-13.
  • «Jose Manuel de Aguirre-Miramón. Retrato á pluma». Euskal-Erria 1887-XVI-336.
  • «José María Echeverria». El Thun Thun 1894-05-27.
  • «José Salis». El Thun Thun 1894-21.
  • «Juan Pablo Lojendio». El Thun Thun 1894-04-22.
  • «Julian Salazar». El Thun Thun 1894-07-15.
  • «Ladislao de Velasco. Retrato á pluma». Euskal-Erria 1891-XXIV-76.
  • «Leo de Silka». El Thun Thun 1894-06-02.
  • «Miguel Altube». El Thun Thun 1894-07-22.
  • «Nicolás Bustinduy Vergara». El Thun Thun 1894-05-20.
  • «Pedro Pablo de Astarloa». El Thun Thun 1894-09-16.
  • «Ramiro de la Mata». El Thun Thun 1894-20.
  • «Ramon Fernandez». El Thun Thun 1894-2.
  • «Rogelio Gordon». El Thun Thun 1894-06-24.
  • «Rogelio López». El Thun Thun 1894-09-09.
  • «Rosario Artola». El Thun Thun 1894-06-02.
  • «Rosario Pino». El Thun Thun 1894-09-30.
  • «Rvmo. P. Fray Jose Maria Larroca, maestro general de la Orden de los Predicadores Retrato á pluma». Euskal-Erria 1887-XVI-278.
  • «Sta. Garin». El Thun Thun 1894-2.
  • «Vicente Elicegui. Retrato á pluma». Euskal-Erria 1887-XVII-76.

Joko kartak aldatu

  • Karta-sorta komikoa, 1886-04-14.
  • Karta-sorta zezenzale-politikoa, 1886-07-22.

Beste marrazkiak aldatu

  • «Aldeana de los alrededores de San Sebastian». Euskal-Erria 1882-VI-25.
  • «Artistas de opereta - Juana Granier». El Thun Thun 1894-06-17.
  • «Artistas donostiarras. Señorta Garin». El Thun Thun 1894-04-01.
  • «Batelera de Pasages». Euskal-Erria 1882-VI-121.
  • «La sardinera». Euskal-Erria 1882-V-233.
  • «Pudente». El Thun Thun 1894-04-08.
  • «San Sebastián. Antigüedades». Euskal-Erria 1890-XXIII-72, 73.
  • «San Tomas eguneko feririk onena Donostiyan». Euskal-Erria 1912-LXVI-368.
  • «Tentación. Cuadro de A. Rota». El Thun Thun 1894-26.

Bibliografia aldatu

Artikulu hau idazteko erabilitako bibliografia aldatu

Biktoriano Iraolaren idazlanen iturriak sarean aldatu

Bibliografia osagarria aldatu

Oharrak aldatu

  1. ↑ Bataio agirian Vitoriano Yraola Aristeguieta gisa dago izendatua. Lehen abizena Yraola grafiaz ageri da idatzita, baita ere, Biktorianoren aitaren nahiz seme-alaba guztien bataio agirietan. Sinaduran ikus daitekeen bezala, hark hala idazten zuen.
  2. ↑ Biktoriano Iraolaren bigarren abizenaren forma, bataio agiriaren arabera, Aristeguieta da. Hala agertzen da, baita ere, amaren bataio agirian (Donostiako Elizbarrutiko Artxibo Historikoa DEAH/F06.096//2404/002-01(f.147v,zk.--/B,1815-08-07) Igeldoko parrokian. Hala eta guztiz, idazlearen hil mezuetan Aristiguieta ageri da (ikus La Voz de Guipúzcoa, 1919-09-20, 2. or. eta El Pueblo Vasco, 1919-09-20, 6. or.).
  3. ↑ Antonio Zavalak (1962, 10. or.) eta Santiago Onaindiak (1974, 183. or.) diotenez, bere izenaz gain, Churi eta Sei goitizenak ere erabili zituen literatura lanak izenpetzeko. Alabaina, artikulu honetan zerrendatzen diren lanen artean ez da behin ere aurkitu halako izenperik.
  4. ↑ Bataio agirian «Josefa Cayetana Dolores» ageri den arren, Biktorianoren bataio agirian «Josefa Carmen» eta ezkontza agirian «Carmen» soilik izendatzen da.
  5. ↑ Pasayan zarzuelaren kantuen zati batzuk: ZZ. EE. (1999) Pasaia. Iraganaren oroigarria, etorkizunari begira. Donostia, Euskal Itsas Museoa. {{ISBN|978 84-930344-1-X}}.
  6. ↑ Biktoriano Iraolaren biloba Ana Balantzategik ahoz emandako datua, 1983an.
  7. ↑ Antonio Zavalak (1962, 9. or.; 1997, 7. or.) dio Catalina Alvarez azpeitiarra zela, baina bataio agirian ikusten ahal da bergararra zela; «Catalina Josefa Albarez Aguirre» idazkeraz ageri dira izen-deiturak. Ikus Donostiako Elizbarrutiko Artxibo Historikoa, DEAH/F06.055//1732/001-01(f.42v,zk.288/B,1842-02-20).
  8. ↑ a b Biktoriano Iraolaren hil mezu batean (ikus La Voz de Gipúzcoa, 1919-09-20, 2. or.) akats bat dago, seme-alabak aipatzen baititu, Dolores eta «Mario». Egiaztatuta dago, ordea, idazlea hil zenean bi alaba besterik ez zituela bizirik, Dolores eta Maria.
  9. ↑ Erroldatze agiri honetan gaizki ageri dira bai Biktoriano Iraolaren bai Carmen Alvarezen jaioturteak; bi kasuetan, urtebete geroagoko datak.
  10. ↑ Erabakiak hautsak harrotu zituen, Donostiako egunkari askotan (besteak beste, El Guipuzcoano,  El Fuerista, La Libertad eta La Unión Vascongada) udal erabakiaren aurkako protestak argitaratu baitziren. Ikus Euskal-Erria 1891-XXIV-497.
  11. ↑ «La estatua del insigne almirante donostiarra Antonio Oquendo y Zandategui está situada en los jardines que separan el teatro Victoria Eugenia del hotel María Cristina, en San Sebastián. Fundida con el bronce proveniente de varios cañones cedidos por la Marina, fue levantada gracias a una suscripción popular liderada por el concejal Victoriano Iraola. Colocada la primera piedra en 1887, fue inaugurado en septiembre 1894 el original de yeso mientras la imagen definitiva fue discretamente colocada tres meses más tarde.» Ikus Por la vuelta a España de Cuba, Puerto Rico y Filipinas.
  12. ↑ Hilobia Santa Klara kaleko 89. zenbakian dago. Idazlearen izen-deiturak hilobiaren harlauza horizontalean ageri da idatzirik. Ikus hemen xehetasunezko irudia.
  13. ↑ Argazkiaren oinean ikusten da «L. Ducloux» argazkilariak egina dela Biktoriano Iraolaren argazki hau. Leopoldo Ducloux frantses argazkilari bat izan zen, Iruñean ezarritakoa, lehenik, eta 1886tik aurrera Donostian, Urbieta kaleko 16. atarian. Hortik ondorioztatu liteke argazkia 1886az gerokoa dela. Ikus Asunción Domeño Martínez de Morentin (2011) «Una aproximación a la fotografía y a los establecimientos fotográficos de la Pamplona del siglo XIX» in Príncipe de Viana LXXII-254. alea (337-366. or.). Iruñea, Nafarroako Gobernua.
  14. ↑ Minondoren gorputz osoko erretratu bat marraztu eta argitaratu zuen Iraolak, El Thun Thun aldizkarian, 1894ko uztailaren 29an.
  15. ↑ a b Biktoriano Iraolaren koaderno eskuizkribu hau Donostiako Udal Liburutegian gordetzen da, Iraolaren familiak 1998ko urriaren 28an egindako dohaintzari esker. Bar. kodea: 3288668; signatura: II 63-2 5.
  16. ↑ Testu soilez osatutako izkirimiri hauek ez dira nahasi behar marrazkiz eta elkarrizketa testuz osatutako izkirimiriekin. Ikus, beherago, Marrazkilari atala.
  17. ↑ Digitalizatua dauden aleak: El Thun Thun - Semanario koshkero 1894. Donostiateka digitala.
  18. ↑ Digitalizatuta dauden aleak: Baserritarra 1905-1911. Atzoko prentsa digitala.
  19. ↑ Sinadura ("Iraola") behe ezkerraldean ikusten da, saiheska idatzita.
  20. ↑ Iraolaren marrazkietan ikuspegi androzentrikoa eta emakumeen aurkako estereotipo sexistak begien bistakoak dira askotan; besteak beste, euskaraz, «Echian», «Kalian», «Osaba eta illoba» edo «Udako gauzak»; eta gaztelaniaz, «En casa de un amigo», «En la playa», «Los que se bañan», «Prisas», «Proposición», «Virtud perseguida», «El mundo al revés», «Pluma del pavo» edo «Lo que se verá».
  21. ↑ Gorputz osoko karikatura edo erretratuak El Thun Thun aldizkarian argitaratu zituen Iraolak. Ohargarria da Rosario Artolaren erretratuaren txanda iritsi zenean ez zuela gorputz osoko karikaturarik egin, baizik gerritik gorako edo aurpegiaren erretratu klasikoago bat. Ikus El Thun Thin, 1894-06-02.
  22. ↑ Unsainek dioenez, El Aurresku aldizkarian Biktoriano Iraolak bi goitizen erabili zituen: «Sei» eta «Lata» (bi abizenen azken silabekin osatua, ziurrenik); ikus Jose Maria Unsain (2005), 43. or. Alabaina, artikulu hau idazteko kontsultatutako aleetan ez da halakorik aurkitu.
  23. ↑ Iragarkia agertzen den El Thun Thun aldizkaria Biktoriano Iraolaren moldiztegian inprimatzen zen. Ohargarria da helbidearen kale izena akats batez dagoela idatzita, «Legazpiz», «Legazpi» izan ordez.
  24. ↑ Tiburcio Otsakar gazte zen, 25 urte zituen 1894an, El Thun Thun, lehendabizi, eta El Aurresku, geroago, inprimatu zirenean Iraolaren litografia lantegian. Ziurrenik, ikasketa garai bat izan zen harentzat, gerora zenbait aldizkari zuzendu eta inprimatu baitzituen, besteak beste Nafarroako UGTren ¡¡Trabajadores!!. Ikus Fundación Pablo Iglesias, Diccionario biográfico del socialismo español.
  25. ↑ Donostia, Columbia Graphophone Company, 1924. Soinu grabazioaren bertsio digitalizatua entzun daiteke Ondare bibliografiko digitalizatuan (kontsultatua: 2021-03-06).
  26. ↑ Antzerki lan hau Pasaian kokatzen du Iraolak. Honela dio egintza bakarraren sarreran: «Biltokiyak aurkeztatzen du Pasayako plaza. Lendabisi ezkerretará Leocadiaren echia, atia jendiaren aurrez dubela eta leyua ezkuitara edo plaza aldea. Erdiyan arbola bat. Gañerakuan ezkui ezkerrerá kaliak. Atzian playa, zeñetatik ikusten diran mendi altubak eta ayetan karlistak baleude bezela».

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ a b Donostiako Elizbarrutiko Artxibo Historikoa DEAH/F06.135//2816/002-01(p.46,zk. 5/B,1841-03-23)
  2. ↑ Donostiako Elizbarrutiko Artxibo Historikoa DEAH/F06.096//2404/002-01(f.147v,zk.--/B,1815-08-07)
  3. ↑ Euskal-Erria 1893-XXIX, 73. or. Apurrak, 175. or.
  4. ↑ Pasayan atal bateko eresidun jostirudia. Raimundo Sarriegiren eresia. Donostia 1906.
  5. ↑ a b Donostiako Elizbarrutiko Artxibo Historikoa DEAH/F06.061//1848/003-01(f.30v,zk. 50/M,1861-11-25)
  6. ↑ Antonio Zavala (1962), 9. or.
  7. ↑ Donostiako Elizbarrutiko Artxibo Historikoa DEAH/F06.061//1836/002-01(f.220r,zk.217/B,1862-09-11)
  8. ↑ Donostiako Elizbarrutiko Artxibo Historikoa DEAH/F06.061//1837/001-01(f.45v,zk.210/B,1863-12-09)
  9. ↑ Donostiako Elizbarrutiko Artxibo Historikoa DEAH/F06.061//1837/001-01(f.231v,zk.180/B,1866-09-03)
  10. ↑ Donostiako Elizbarrutiko Artxibo Historikoa DEAH/F06.061//1837/002-01(f.133r,zk.305/B,1868-12-18)
  11. ↑ Donostiako Elizbarrutiko Artxibo Historikoa DEAH/F06.061//1838/001-01(f.15v,zk.161/B,1871-08-24)
  12. ↑ Donostiako Elizbarrutiko Artxibo Historikoa DEAH/F06.061//1857/001-01(f.114v,zk.42/D,1862-10-17)
  13. ↑ Donostiako Elizbarrutiko Artxibo Historikoa DEAH/F06.061//1857/002-01(f.7r,zk.48/D,1869-09-07)
  14. ↑ Donostiako Elizbarrutiko Artxibo Historikoa DEAH/F06.062//1982/003-01(f.148r,zk.67/D,1880-11-21)
  15. ↑ Agiriaren iturria: Donostiako Udal Artxiboa. Signatura: H-00467-13. Kopia digitalizatua. Kontsultatua: 2021-02-22.
  16. ↑ Ikus Siro Alcain (1896) Iruchulo zar, Donosti berri. Madril, Viuda de Hernando y Cia.
  17. ↑ a b Antonio Zavala (1997), 8. or.
  18. ↑ Antonio Zavala (1962), 9. or.; (1997), 7. or.
  19. ↑ Antonio Zavala (1962), 10. or.
  20. ↑ Euskal-Erria 1885-XII, 432. or.
  21. ↑ Ikus Antonio Zavala (1993) Bilintx (bizitza eta bertsoak). Oiartzun, Sendoa. 120-124. or.
  22. ↑ Ikus Antonio Zavala (1993) Bilintx (bizitza eta bertsoak). Oiartzun, Sendoa. 125-126. or.
  23. ↑ Donostiako Bilintx kalearen kokapena: OpenStreetMap-en.
  24. ↑ Ikus Baldomero Anabitarte (1901) Gestión municipal de San Sebastián en los últimos años del siglo XIX : 1894 a 1900. Donostia, Imprenta y Encuadernación de Francisco Jornet; eta (1908) Gestión del municipio de San Sebastián en el siglo XIX. Donostia, Imprenta y Encuadernación de Francisco Jornet.
  25. ↑ Ikus La Voz de Guipúzcoa, 1906ko urtarrilaren 15, 16, 17, 18, 19 eta 20.
  26. ↑ Euskal-Esnalea 1919-09-01, 189. zk., 192. or.; La Voz de Guipúzcoa 1919-09-20 eta 21; El Pueblo Vasco 1919-09-20.
  27. ↑ Donostiako Biktoriano Iraola plazaren kokapena: OpenStreetMap.
  28. ↑ Donostiako Udala, akta 64, 1999ko ekainak 2; udalbatzarraren akta liburuen 407576 or.
  29. ↑ Donostiako inauteriaren eragile handienetako bat izan zen Iraola. Ikus, besteak beste, Euskal-Erria 1886-I-124, 221; 1889-I-216; 1900-I-230.
  30. ↑ Euskal-Erria, 1886-01-01, 125. or.
  31. ↑ Ikus Auñamendi Eusko Entziklopedia, «Unión Artesana».
  32. ↑ Ikus Hungariako Kaldereroak Gros.
  33. ↑ Antonio Zavala (1997), 8. or.
  34. ↑ Ikus Dionisio Azkue «Dunixi» (1975) Mi pueblo ayer (croquis donostiarras). Donostia, Librería Internacional.
  35. ↑ Ikus Gotzon Egia (2002) Donostiar haien garaia. Irun, Alberdania. 102-104 or.
  36. ↑ Biktoriano Iraola (1997) Pasaian eta zenbait ipuin. Pasaia, Kilometroak 97 liburu sorta. 112 orrialde. Hitzaurrea: Gotzon Egia.
  37. ↑ a b Koldo Mitxelena Kulturunearen katalogoaren kontsulta: Pasayan (2021eko otsailaren 23an egina).
  38. ↑ Ikus Wikiliburua (2015) Euskal antzerti eta zinea/XIX. mendea.
  39. ↑ El Diario de San Sebastián, Donostiateka digitala.
  40. ↑ El Pueblo Vasco, Donostiateka digitala.
  41. ↑ La Región Vasca, Donostiateka digitala.
  42. ↑ La Voz de Guipúzcoa, Donostiateka digitala.
  43. ↑ Ikus Santi Onaindia (1974) Euskal literatura III. 186. or.
  44. ↑ Egan aldizkaria, 1-3 zk. 1962, 90. or.
  45. ↑ Santi Onaindia (1974) Euskal literatura III. 185. or.
  46. ↑ a b Juan Luis Zabala «Biktoriano Iraolak idatzitako bertsoak plazaratu ditu Sendoak Auspoa bilduman» in Euskaldunon Egunkaria 1997-02-08, 31. or.
  47. ↑ Joxemiel Bidador «Biktoriano Iraolaz aipu labur» in Euskaldunon Egunkaria 1999-01-15 eta 1999-01-22, «Nafarkaria» gehigarria, 6. or.
  48. ↑ «Au poza senti det» liburuaren argitalpenean, El Correo, 1997-09-25.
  49. ↑ Asier Barandiaran (2008) Euskal Literaturaren Hiztegia II.
  50. ↑ Ikus Jon Juaristi (2012) Miguel de Unamuno. Madril, Taurus. {{ISBN|9788430600762}}.
  51. ↑ Jexux Zubiaurre (2006) «Katuaren zintzarria» in Nabarra aldizkaria, 58. zk., 2006-01-03 Iruñea, Nabarreria Argitalpen Kudeaketa. ISSN: 1695-0127
  52. ↑ Ikus Antonio Martín (2000) Los inventores del cómic español: 1873-1900. Bartzelona, Planeta de Agostini. ISBN: 98439586213.
  53. ↑ Jose Maria Unsain (2005), 42. or. Ikus baita ere Philippe Roberts-Jones (1963) La caricature du second-empire à la belle époque 1850-1900. Paris. Club Français du livre.
  54. ↑ Jose Maria Unsain (2005), 40-49 or.
  55. ↑ San Telmo Museoaren gobernu batzordearen akta, 1905-11-25: «El Bombardeo del Callado. Mayo 1866. Dedicada a la Marina Española. Vista panorámica .- Gauchos- Escudo Real. Litografía pluma colores: 0, 30 cm x 0, 45 cm. Por Victoriano Iraola .- 1866 (Donante) Colocada en su passe partout».
  56. ↑ Ikus Araken Memoria webgunea, «Tiburcio Osácar Echalecu».
  57. ↑ Ikus Michael Twyman (2007) Images en couleur, Godefroy Engelmann, Charles Hullmandel et les débuts de la chromolithographie. Paris, Éditions du Panama / Lyon, musée de l'Imprimerie, ({{ISBN|978-2-7557-0286-6}}).
  58. ↑ Ikus Pedro Pérez (2004) «Apuntes para un estudio de la prensa española en color en el siglo XIX» in Doxa Comunicación. Madril, Fundación Universitaria San Pablo CEU.
  59. ↑ Espainiako Liburutegi Nazionala BNE. Signatura: INVENT/18122/1.
  60. ↑ Espainiako Liburutegi Nazionala BNE. Signatura: INVENT/18122/2.
  61. ↑ Koldo Mitxelena Kulturunearen katalogoaren kontsulta: Biktoriano Iraola (2021eko otsailaren 23an egina).
  62. ↑ Euskal-Erria, 1888-XII, 172-174. or.
  63. ↑ Petra, chardiñ saltzallia, 1888, Ignazio Ramon Baroja-ren Semeen Moldizkiran; ikus KM Liburutegia 282925.
  64. ↑ Petra, chardiñ saltzallia : izketachua (diálogo) / Victoriano Iraola-k izkribatua. 1903. Donostiya : V. Iraola-ren moldizkiran. KM Liburutegia 282526.
  65. ↑ BDB Bertsolaritzaren Datu Basea
  66. ↑ Ikus Joxemiel Bidador «Gerra aitzineko euskal antzerkia Nafarroan (I)» in Euskaldunon Egunkaria 2000-11-10, «Nafarkaria» gehigarria, 6. or.
  67. ↑ Ikus Nor da nor, euskal itzulpengintzaren datu-basea, Biktoriano Iraola.
  68. ↑ Obraren kopia digitala eskaintzen du Sancho el Sabio Fundazioak, Euskal Memoria Digitala.
  69. ↑ Ikus eskuizkribua Biblioteca Virtual de Andalucía.

Ikus, gainera aldatu

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Biktoriano_Iraola&oldid=9592636"(e)tik eskuratuta