Xabier Lizardi
Jose Maria Agirre Egaña,[1] ezagunagoa Xabier Lizardi goitizenez (Zarautz, Gipuzkoa, 1896ko apirilaren 18a - Tolosa, 1933ko martxoaren 12a) euskal idazlea izan zen, batez ere olerkaria. Zuzenbidea ikasi zuen, eta Tolosako enpresa batean sartu zen lanean. Euskaltzaleak elkartea sortzen lagundu zuen, eta bere garaiko ekintza kultural eta politikoetan parte hartu. Gipuzkoa Buru Batzarreko kide eta buruzagi izatera iritsi zen. Esteban Urkiaga Lauaxeta (1905-1937) eta Nicolas Ormaetxea Orixerekin batera, bere aroko olerkari hoberena dugu. Biotz-begietan, 1932an argitaratua, kritikariek oso aintzakotzat hartu zuten. Xabier Lizardi hil eta gero, Aitzolek haren Umezurtz olerkiak argitaratu zituen.
| Xabier Lizardi | |
|---|---|
 (1933) | |
| Bizitza | |
| Jaiotzako izen-deiturak | Jose Maria Agirre Egaña |
| Jaiotza | Zarautz, 1896ko apirilaren 18a |
| Herrialdea |  Gipuzkoa, Euskal Herria |
| Lehen hizkuntza | euskara |
| Heriotza | Tolosa, 1933ko martxoaren 12a (36 urte) |
| Heriotza modua | berezko heriotza: pneumonia |
| Hezkuntza | |
| Heziketa | Madrilgo Unibertsitatea |
| Hizkuntzak | euskara gaztelania |
| Jarduerak | |
| Jarduerak | antzerkigilea, poeta eta idazlea |
| Kidetza | Euskaltzaleak |
| Mugimendua | Euskal Pizkundea |
| Izengoitia(k) | Juan EL caballo loco |
| Genero artistikoa | olerkigintza |
| Sinesmenak eta ideologia | |
| Alderdi politikoa | .png){kind=small} Eusko Alderdi Jeltzalea |
   | |
Gerra Zibilaren aurretiko olerkari lirikorik behinena, izadiaren —izadi edertuaren— olerkaria izan zen. Lizardiren prosa haren poesia bezain originala da. Itz lauz izeneko bilduman lehen mailako idazle, estilo pertsonal eta moderno baten jabe ageri da.
Bizitza aldatu
Hamar urte zituela, Tolosara aldatu zen familia, eta han hasi zen berreskuratzen erdi galdua zuen euskara. 1916an Bilboko Euzko-Deyan idazten hasi zen, lanak Zarauztar Sabin eta Samaiko Zulo izengoitiez izenpetuz. Urtebete geroago (1917) Zuzenbide ikasketak amaitu zituen Madrilen. Perot fabrikako kudeatzaile izateko kontratatu zuten Tolosan bertan(1923).
Arrasaten 1927an ospatutako Euskeraren Egunean gailendu zen eta han lehen aldiz Xabier de Lizardi izengoitia erabili zuen. Euskararen aldeko ekintzaile nekagaitz agertu zen: euskarazko egunkari bat argitaratzeko asmoa landu zuen; Larramendiren ohoretan egin ziren literatura jaiak antolatu zituen, eta ekinaldi askotako lankidea izan zen (Errenteriko Euskeraren Eguna, Segurako Ume Euskaldunaren Eguna, Bergarako Euskeraren Eguna, Kirikiño Sariaren antolakuntza, eta abar).
Euskaltzaleak elkarteak, Lizardi bazkide zuela, sakabanatuta zeuden olerkariak bildu nahirik, Euskal Poesiaren Eguna antolatu zuen Errenterian Luis Jauregiren omenetan (1930). Bertan esku hartu zuen Lizardik, hiru poesia aurkeztuz. Hurrengo urteko ekitaldirako, Tolosan Emeterio Arreseren ohorez idatzitako Urte-giroak ondu zuen, «Lizardiren obrarik garaiena» (Aitzol). 1932an Biotz-begietan, olerki bilduma ospetsua, eta bi antzerki lan, Laño ta izar eta Bi aizpak argitaratu zituen. Urte berean, Kirikiño Saria irabazi zuen Etxe-barne bizia izeneko artikuluarengatik. 1933an 36 urte besterik ez zituela, pneumoniak jota hil zen.[2]
Hil ondoren, Lizardiren beste liburu bat plazaratu zen: Umezurtz-Olerkiak (1934). Urte berekoa da Itz lauz izeneko artikulu bilduma. Geroago, 1953, Ezkondu ezin zitekeen mutilla antzerki lana agertu zen.
Lanak aldatu
Poesia aldatu
- XX. mendeko poesia kaierak - Xabier Lizardi (2000, Susa): Koldo Izagirreren edizioa
- Bihotz-begietan (1932, Verdes-Atxirika)
- Olerkiak - Xabier Lizardi (1983, Erein): Juan Mari Lekuona, Anjel Lertxundi eta Xabier Leteren edizioa
- Umezurtz olerkiak (1934, Euskaltzaleak)
- Lizardi (1975, Valverde)
Antzerkia aldatu
- Bi aizpak (1932, Antzerti)
- Laño ta izar (1932, Antzerti)
- Ezkondu ezin ziteken mutilla (1953, Egan aldizkaria)
Artikuluak aldatu
- Itz lauz (1934, Euskaltzaleak)
- Kazetari lanak (1986, Erein - Euskal Editoreen Elkartea)
Aipamenak aldatu
- XX. mendeko poesia kaierak, Koldo Izagirre
- Euskal literatura alfabetatzeko, Enrike Zabala
- Euskal literaturaren historia, Ibon Sarasola
- Euskal literaturaren antologia, Xabier Mendiguren eta Koldo Izagirre
- Historia de la literatura vasca, Koldo Mitxelena
- Euskal literatura, Santiago Onaindia
- Euskal Idazleen Lorategia, Karmelo Etxenagusia
- Lur hiztegi entziklopedikoa
- Harluxet hiztegi entziklopedikoa
Lizardi olerkia eta abestia aldatu
Mikel Laboak abesti bat sortu zuen Bernardo Atxagaren Lizardiren omenez idatziriko olerki baten hitzetan oinarrituta. 1985ean argitaratu zuen Sei albumean,[3] baita geroago 1997ko Zuzenean albumean ere.[4]
Ni ez naiz Mikel Laboa komiki-liburuko gutxienez 8 orritan irudikatzen da Laboak abestia nola sortu eta grabatu zuen. Grabatzeko estudioan sartu eta egin zuen lehenengo saioa nahikoa izan zen grabazioa borobiltzeko, estudioan grabazioa ikusten ari ziren Jean Phocas soinu-teknikaria, Iñaki Salvador musikaria, eta Marisol Bastida guztiz hunkitu zirela. Abestiaren inguruko fantasiazko irudiak.[5][6]
Doinua erritmoaren aldetik tangoa denez, Laboak dantzatu ere egiten zuen abestia interpretatzen zuenean, pianoan Iñaki Salvador aritzen zela.[7]
.jpg)
Hau da Bernardo Atxagakren olerki ezaguna:[8]
- Lizardi, Rimbaud etorri duk hitaz galdezka
- eta gu ere hire zain geundela
- esan zioagu
- ez hintzela aspaldi azaldu
- etxetik
- eta belatzean eseri gaituk denok
- erlojuak janez
- baina mezularia bidali diagu Alosko torrea
- eskilara luzetan
- beleak uxatzen
- ote hintzen ikus zezan
- gero kanpaiak entzun dizkiagu
- zakurrak zaunkaka
- orduan sortu haiz bidetik
- balantzaka
- eta hirekin aurrez aurre jarri garenean
- zerraldo erori haiz gure oinetan
- eta gorpu gogor hintzen
- udazkenaren tronoan
- hertsi dizkiagu begiak
- adiosik ez
- eta goizaldean
- muxika hezur batetan sarturik
- o petit poete
- pirotekniarik gabe lurperatu haugu
- baratzan.
Erreferentziak aldatu
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ EIMA: Eskola-liburuetako onomastikaren, gertaera historikoen eta artelanen izenak. Zerrendak.
- ↑ (Gaztelaniaz) «Jose Maria Agirre» Euskomedia (Noiz kontsultatua: 2017-02-12).
- ↑ «6» www.badok.eus (Noiz kontsultatua: 2023-01-12).
- ↑ «Zuzenean» www.badok.eus (Noiz kontsultatua: 2023-01-12).
- ↑ (Ingelesez) «'Ni ez naiz Mikel Laboa' liburuan aipatzen diren abestien zerrenda» Spotify (Noiz kontsultatua: 2023-01-10).
- ↑ Larratxe, Joseba. (2022). Ni ez naiz Mikel Laboa. Joseba Larratxe - Youtube (Noiz kontsultatua: 2023-01-02).
- ↑ de la Maza, Gabi. Lizardi (Mikel Laboa). Euskal Karaokeak - Youtube (Noiz kontsultatua: 2023-01-12).
- ↑ «Lizardi» www.badok.eus (Noiz kontsultatua: 2023-01-12).
Bibliografia aldatu
- Mujika, Luis Mari: Lizardiren estetikara beste hurbilketa bat. - Egan, 2011-3/4, 197-212.
- Mujika, Luis Mari: Lizardiren estetikara beste hurbilketa bat. - Egan, 2013-1/2, 81-96.
- Otaegi, Lourdes: Lizardiren poetika pizkundearen ingurumariaren argitan. -Donostia: Erein, L. G. 1994.
- Otaegi, Lourdes (eta Paulo Iztueta, ed.): Lizardi, gutunak (1928-1932). -Donostia: Utriusque Vasconiae, L. G. 2007.
Ikus, gainera aldatu
- Lizardi (Mikel Laboa eta Bernardo Atxagaren abestia)
- Ni ez naiz Mikel Laboa komiki-liburua
- Euskal Pizkundea
- Gipuzkoako idazleen zerrenda
- Lizardi Mintza Taldea
- "Lizardi eta erotismoa"
Kanpo estekak aldatu
| Wikitekan badira testuak, gai hau dutenak: Xabier Lizardi |
- Jose Maria Agirre, Literaturaren Zubitegia.
- Gipuzkoa kultura
- Lizardiri buruzko monografikoa, Bidegileak bildumako alea.
- Gabi de la Maza. Lizardi (Mikel Laboa). Euskal Karaokeak - Youtube. Laboa tangoa dantzatzen abestia interpretatzen zuela, pianoan Iñaki Salvador
Datuak: Q3757000
Multimedia: Xabier Lizardi / Q3757000
Jatorrizko testuak: Egilea:Xabier Lizardi
