Urdatx
Urdatx, edo Santa Grazi okzitanieraz, Zuberoako hego-ekialdeko muturrean dagoen udalerria da, Basabürüa eskualdekoa. Tokiko ondasunik ezagunenak Kakuetako arroila eta Done Jakue bideko eliza erromanikoa dira.
| Urdatx | |
|---|---|
 Zuberoa, Euskal Herria | |
 | |
| Kokapena | |
| Herrialdea |  Euskal Herria |
| Lurraldea | Zuberoa |
| Administrazioa | |
| Estatua |  Frantzia |
| Eskualdea |  Akitania Berria |
| Departamendua |  Pirinio Atlantikoak |
| Elkargoa | Euskal Hirigune Elkargoa |
| Barrutia | Oloroe-Donamaria |
| Kantonamendua | Euskal Mendialdea |
| Izen ofiziala | Sainte-Engrâce |
| Auzapeza | Albert Aguiar (2008-2014) |
| Posta kodea | 64560 |
| INSEE kodea | 64475 |
| Herritarra | urdaxtar / santagraztar |
| Ezizena | kontrabandista salbajiak |
| Kokapena | |
| Koordenatuak | 43°00′51″N 0°51′15″W / 43.0142°N 0.8542°W |
 | |
| Azalera | 72,69 km2 |
| Garaiera | 300 – 1.881 metro |
| Distantzia | 33 km (Maule-Lextarretik) |
| Demografia | |
| Biztanleria | 193 (2018:  −7) |
| Dentsitatea | 2,9 biztanle/km² |
| Zahartzea[1] | % 14,88 |
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 51,24 |
| Ekonomia | |
| Jarduera[1] | % 77,27 (2011) |
| Desberdintasuna[1] | % 6,92 (2011) |
| Langabezia[1] | % 0 (2013) |
| Euskara | |
| Euskaldunak | % 70,52 (2010) |
| Erabilera | % 41,13 (2011) |
| Datu gehigarriak | |
| Sorrera | 1085. urtea |
| Webgunea | http://www.sainte-engrace.com/ |
Izena aldatu
Udalerriak Urdatx izenak du euskara batuan. Euskaltzaindiak, bere izen zerrendetan, Urdatx izenari ematen dio lehentasuna, Santa Grazi okzitanieratik dator.[2][3]
Izen bi horien ahoskerak hauek dira, Euskarazko Nazioarteko Alfabeto Fonetikoan: [urðatʃ] eta [s̺anta gras̻i].
Geografia aldatu
Ingurune naturala aldatu
Urdatx udalerria Pirinioetako ipar mazelan dago, Uhaitxa ibaiaren haranean. Bi herrixkak osatzen dute: Santa Grazi kasernak eta Santa Grazi herriak, biak 113 departamendu-errepidean kokatuak. Eskola eta udaletxea kasernan daude, eliza, berriz, herrian, 5 kilometrora.
Orografia malkartsua du udalerriak eta hainbat mendi aipagarri daude haren lurretan: Binbaleta (1.758 m), Izarbe (1565 m), Jora (1.069), Lakhura (1.877 m) eta Ütziagaña (1618 m), besteak beste.
Kakuetako arroila ezaguna ere udalerrian dago.
Hidrografia aldatu
Udalerria Uhaitzandiren ibaiadar hauek zeharkatzen dute:
- Uhaitxa eta haren adarrek:
- Abitola erreka
- Behizarie erreka
- Gahardoi erreka
- Kakuetako arroileko erreka eta haren adarrak (Axura erreka, Althañeta erreka eta Larregorri erreka)
- Heil erreka
- Inkhazkubu erreka
- Itzal erreka eta haren adarra (Agarratze erreka)
- Lukhubiñe erreka
- Montxola erreka
- Murrubeltz erreka eta haren adarra (Basabarrondo erreka)
- Letxartsu erreka
- Ihitsaga erreka, Uthurtzeheta errekaren adarra, eta berau Uhaitzarena.
Udalerrian zentral hidroelektriko bat dago.
Udalerri mugakideak aldatu
- Ligi-Atherei eta Hauze iparraldean
- Larraine mendebaldean
Urdatx Bearnorekin da mugakidea ekialde eta ipar-ekialdean, eta Nafarroa Garaiarekin hegoaldean.
Historia aldatu
Urdatxen historia hango elizari lotua dago, Donejakue bideko etapa izatearen ondorioz Erdi Aroa bitartean garrantzia handia izan zuen kolejiatatik gelditzen den ondare ikusgai bakarra.
Kondairaren arabera Santa Grazia 303. urtean bere senargaia zen Narbonako duke batekin biltzeko Pirinioak zeharkatzeko prestatzen ari zela Zaragozan harrapatu zuten kristaua zen. Aragoiko hiriburuan martirizatua, lapur batek bere besoa lapurtu omen zuen Urdatx inguruko haritz baten azpian lurperatzeko. Beste hainbat mito bezala, idi batek aurkitu omen zuen erlikia hura, haritzaren oinean belaunikatu eta adarrak pizten baitziren. Horrela, bertan eliza eraiki zen. Haritza antzinako herrientzat zuhaitz sakratua zen eta horrek eliza leku sakratu aurre-kristau batean eraiki zela adierazi lezake.
Erreferentzia zaharrenaren arabera Urdatxen 12 kalonjedun kolegiata zegoen. 1085ean Antso V.a herrialdeaz jabetu eta kolejiata Leireko monasterioaren esku utzi zuen.
XII. mendearen erdialde inguruan Urdatxeko kolegiata gune gorenean zegoen. Santa Graziko elizaren ondoan Done Jakue bideko erromesak hartzen zituen ospitalea zegoen. Zuberoako parrokiarako erromeri leku bezala ere hartu zen. Nafarroa, Aragoi eta Bearnoko printzeak bisitatu zuten.
Gorabehera politikoek Kolegiataren gainbehera eragin zuten. XIV. mendean Frantziako eta Ingalaterrako erregeen arteko gatazkak (Ehun Urteko Gerra) izan ziren. XV. mendean, berriz, frantsesen eta gaztela-aragoitarren arteko liskarrak izan ziren Nafarroaren kontrola izateko, eta XVI. mendean, Frantziako erresuma porrokatu zuten Erlijio Gerrak ditugu. Santuaren erlikia galdu egin zen, Santiagorako erromesaldiak ia eten ziren, eta ospitalea erori. Iraultzarekin Estatuak erlikia konfiskatu eta saldu zuen. Eliza bakarrik gelditu zen.
1841. urtean eliza monumentu historiko izendatu zuten. Haren zaharberritzea 1983an hasi zen.
Demografia aldatu
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
2006ko biztanleria INSEEk emandako behin-behineko datua da
Kultura aldatu
Maskaradak aldatu
Herriak antolatutako azken maskaradak 1994an eta 2010ean izan dira[4].
Euskara aldatu
1968an 500 bat biztanle zituen, eta % 95 ziren euskaldunak. 2010ean, ordea, 200 bat baizik ez ziren hor bizi, hizkuntzaren transmisioa etenda dago familia gehienetan, eta eskolan frantsesez baino ez da irakasten[6]. Euskalkiari dagokionez, zubereraren aldaera den Basabürüako hizkera[7][8] gailentzen da herrian.
Ondasun nabarmenak aldatu
.JPG)
Urdatx ezaguna da bata bestearen alboan dituen XI. mendeko Santa Graziko eliza erromanikoa eta hilarri tradizionalak dauzkan hilerria direla eta.
Elizarekin batera Kakuetako arroila da udalerriko turismo-erakarlerik nagusiena.
Urdatx 870 kilometroan zehar Mediterraneotik Pirinioetara doan GR 10 ibilbidean dago.
2010eko uztailaren 1etik aurrera La Verna kobazuloa ere dago ikusgai, munduko 10. gelarik handiena.
Eliza aldatu
Leireko monasterio nafarrak sortu zuen Urdatxeko eliza (Santa Graziko eliza) 1085. urtean, Donejakue Bidea egiten zuten erromesentzako ospitale bat ere bazuela. Hala, Konpostelarako bidean geltoki garrantzitsua bihurtu zen, Pirinioak zeharkatu baino lehenagoko eremuan.[9]
Eraikin erromanikoa dugu, laukizuzen itxurako oinplanoa duena. Zirkuluerdiko itxurako absideetan bukatzen diren hiru nabetan zatitua dago, erdikoa alboetakoak baino zabalagoa dela. Halaber, lauki itxurako kanpandorre batez hornitua dago.
Azpimarratzekoak dira kanpoko ataria eta barneko 12 kapitel apainduak. Azken hauek hainbat aldiz zaharberritu dituzte eta jatorrizko kokapena aldatua egon daitekeela ohartarazi beharra dago. Kapitelon apaingarriek gai ezberdinak irudikatzen dituzte, besteak beste, Jesusen jaiotza, zenbait animalia, lehoiek jandako kristauak edo Salomon erregea Sabako erreginarekin.
Urdaxtar ospetsuak aldatu
- Haritxabalet (XVIII. mende amaiera), Urdatxeko apaiza eta kontrabandista.
- Jean-Baptiste Hardoy (XIX. - XX. mendeak), pastoralgilea.
- Jean-Baptiste Constantin (1847-1922), euskal idazlea.
- Junes Casenave (1924-2018), euskal idazlea.
- Pierre Accoce (1928-2020), kazetari, idazle, historialari eta espeleologoa.
- Junes Xuburu (1936-2020), abeslaria.
Erreferentziak aldatu
- ↑ a b c d e Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ Euskaltzaindia: 99. araua: Zuberoako herri eta herritarren izenak.
- ↑ Euskaltzaindia: Euskal Onomastikaren Datutegia.
- ↑ [1][Betiko hautsitako esteka], Aikor.
- ↑ «Casenave Harigile, Junes - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2019-01-14).
- ↑ Santa Graziko azken maskaradak?, Argia, 2.261. zkia., 2010eko urtarrilaren 23a.
- ↑ «Basabürüa - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ «Santa Grazi - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-11-22).
- ↑ Santa Graziko udala
Kanpo estekak aldatu
| Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Zuberoa |
- (Gaztelaniaz) «Santa Grazi», Auñamendi Eusko Entziklopedia.
Datuak: Q197211
Multimedia: Sainte-Engrâce / Q197211
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Santa Grazi
