Tarifit
Riftera edo tarifit, riftarrek hitz egiten duten bereber hizkuntza bat da, Marokoko ipar-ekialdeko Rif eskualdekoa. Riftera, Aljeriako riftar komunitateek , mugatik gertu dauden hiritan eta Espainiako Melilla hirian ere hitz egiten da.[1] 6 eta 7 milioi hiztun artean ditu.[2]
| Tarifit ⵜⴰⵔⵉⴼⵉⵜ / ⵜⴰⵔⵉⴼⵛⵜ تاريفيت | |
|---|---|
| Tarifit — تاريفيت — ⵜⴰⵔⵉⴼⵉⵜ | |
 Horiz rifteraz hitz egiten duten lurraldeak | |
| Datu orokorrak | |
| Lurralde eremua |  Maroko
 Espainia (Melilla hirian) |
| Hiztunak | 6-7 milioi |
| Ofizialtasuna | Maroko |
| Eskualdea | Rif |
| UNESCO sailkapena | 1: ziurra |
| Hizkuntza sailkapena | |
| giza hizkuntza afroasiar hizkuntzak Amazigera Northern Berber (en)  Zenati (en) | |
| Alfabetoa | latindar alfabetoa eta Tifinagha |
| Hizkuntza kodeak | |
| ISO 639-3 | rif |
| Ethnologue | rif |
| Glottolog | tari1263 |
| Wikipedia | rif |
| UNESCO | 699 |
| IETF | rif |
Alde historiko, sozial eta kulturalak aldatu
Historia aldatu
Frai Esteban Ibañez aita frantziskotarrak, 1938an, Pedro Sarrionandia frantziskotar zenaren riftar hiztegiaren eskuizkribua bi zatitan argitaratu zuen:[3]
- Diccionario español-rifeño, Ramón Menéndez Pidalen hitzaurrea. (Verdad eta Vida aldizkariaren edizioak). Madril, Kanpo Arazoetako Ministerioa, Kultura Harremanen Batzordea, 1944.
- Riftera-gaztelania hiztegia (etimologikoa). J. Casaresen hitzaurrea. (Zientzia Ikerketen Kontseilu Nagusia). Madril, Afrikako Ikasketen Institutua.
Bere gramatika Marokoko Misio Apostolikoko beste frantziskotar honek ere aztertu zuen, aita Pedro Sarrionandiak 1905eko Gramática de la lengua rifeña (2* ed., Tanger, 1925) lanean, behaketa partikularretan aberatsa.
Ibáñez-Sarrionandiaren Hiztegia bere izaerako lehen lana izan zen, material lexikologikoan aberatsagatik eta bere aurkezpen zientifiko, pedagogiko eta praktikoagatik, eguneroko hizkeratik hartutako adibideekin.
Banaketa geografikoa aldatu
6 milioi pertsona inguruk hitz egiten dute riftera, eskualde honetako biztanle gehienen ama hizkuntza delarik, baita Espainiako Melilla hiri autonomikoko riftar jatorriko zenbait biztanleena ere.[4][5] Europako hainbat hiritan emigratutako errifeñen komunitateetan ere hitz egiten da. Rifetik kanpoko riftar hiztun talde garrantzitsuena Herbehereetan dago.
Estatus ofiziala aldatu
2011. urtera arte ez da ofiziala izan eta urte horretan ofizialtasuna lortu zuen arabiar udaberriaren testuinguruan izandako protestengatik. Berbereek hizkuntza berbereen onarpen ofiziala eskatu izan dute historikoki, Marokon biztanleen ia %50en ama hizkuntza baitira. 1994an, erregeak, berberearen "berehalako" sarrera eskoletan iragarri zuen, baina, 2003ra arte, ez ziren berberearen derrigorrezko irakaskuntza planak hasi lehen mailako eskolan, bere hiru barietate marokoarretan: riftera, Atlaseko tamazight eta tashelhit. Planak berberearen azterketa aurreikusten du irakaskuntzaren maila guztietan eta herrialde osoan (ez bakarrik berberofonoetan), eta, aldi berean, hizkuntzaren estandarizaziorantz aurrera egiteko balioko du.[6]
Sailkapena aldatu
Hizkuntza riftarren artean nagusiena da, hizkuntza zenaten azpitaldekoa, aldi berean iparraldeko hizkuntza berbereen multzoan sartzen dena. Beste bereber hizkuntza batzuekin gertatzen den bezala, bere hiztunek, sarri, bereber izen generikoarekin izendatzen dute riftera. Aipatu beharra dago Marokon berbere kulturako aditu askok ukatu egiten dutela herrialdean dauden hiru bereber hizkuntza barietate handiak hizkuntza desberdinak direnik. Ondorengo taulan, kabiliera eta tashelhitekin antza dituen rifteraren hitz batzuk daude:
| GLOSA | Kabiliera | Tashelhit | Riftera |
|---|---|---|---|
| 'Zuhaitza' | /tejṛa/ | /cĝert/ | /thasajath/ |
| 'lore' | /ajeĝĝig/ | /ajeddig/ | /nwar/ |
| 'larru' | /agʷlim/ | /ilem/ | /thirmacht/ o /irm/ |
| 'adarr' | /icc/ (sing.)
/acciwn/ (pl.) |
/isk/ (sing.)
/iskwen/ (pl.) |
/qicc/ (sing.)
iqaccawen (pl.) |
| 'esne' | /iɣi/ | /aɣa/ | /acefay/ o /aɣe/ |
| 'gurin' | /udi/ | /tudit/ | /thrusi/ o /dhan/ |
| 'irin' | /awren/ | /aggurn/ | /aren/ o /an/ |
| 'errauts' | /iɣed/ | /iɣḍ/ | /iɣiḍ/ |
| 'ilargi | /agur/ | /ayur/ | /thaziri/ o /yur/ |
| 'gaur' | /assa/ | /ɣassa/ | /nhara/ o /assa/ |
| 'gutun' | /tavṛaṭ/ | /tabrat/ | /tavrat/ |
| 'alaba' | /yelli/ | /illi/ | /yedji/ |
| 'txiki' | /amezyan/ | /imezzey/ | /amezyan/ |
| 'gorri' | /azgwaɣ/ | /azugaɣ/ | /azgwaɣ/ |
| 'ezker' | /azelmaḍ/ | /azelkaḍ/ | /azermaḍ/ |
| 'bizi' | /idir/ | /dder/ | /ddar/ |
| 'jan' | /ečč/ | /icc/ | /ecc/ |
| 'begiratu' | /muqel/ | /smaqel/ | /xzar/ |
| 'utzi' | /eĝĝ/ | /ajj/ | /ejj/ |
| 'lurperatu' | /nṭel/ | /mḍel/ | /ndar/ |
| 'erre' | /ṛeɣ/ | /jder/ | /shaq/ o /raɣ/ |
| 'galdetu' | /seqsi/ | /saqsa/ | /seqsa/ |
| 'zuek' (m.) | /kunwi/ | /kunni/ | /kenniw/ |
| 'zuek' (f.) | /kunemti/ | /kuninti/ | /kennint/ |
| 'gorotza' | /ixan/ | /ixan/ | /izzan/ |
Lexikoa aldatu
Espainieraren eta arabieraren maileguak aldatu
Riftarrak espainieratik hartutako hainbat izen eta juntagailu gorpuztu dituzte, adibidez: zergatik ("porque"), mahaia ("mmesa"), gizona ("mesa") edo sinestezina ("increible"). Rifterazko 250 hitz baino gehiago kontatzen dira. Hala ere, denboraren poderioz, batzuk deformatu edo fonetikoki egokitu dira porqui, misa, homre, incri'ble adibidez. Rifteraren sustantiboen %20 baino gehiago arabiera dariya eta arabiera klasikoaren egokitzapenak dira. Adibidez, "Imuth" (hil) arabieratik dator, eta horrela ehunka adibide daukagu.
Galderazkoak aldatu
Mamesh (nola), Min (zer), Maghar edo Maymi (zergatik), Mrmi (noiz), Mani (non), Manwen (nor edo zein).
Juntagailuak aldatu
Juntagailuak hauek dira: ualakin (baina), uash (baina), masha (baina), imma (edo), kudkud (bitartean), rakho (orain), am (nola), ewa (ba-), mara (-en bada/-en badu), m 'rmi (noiz), mani (non), msh-har (zenbat). Ma galdetzailearen izaera duen lotura bat ere izan daiteke. Adibidez: Dhetsad ma? (Lo hartu duzu?).
Idazkera aldatu
Tarifitak, XX. mendea baino lehenagoko literatura idatzi gutxi dauka. Berbereen beste hizkuntza batzuk bezala, modu ezberdinetan idatzi da denboran zehar. Lehenik eta behin, karaktere arabiarrekin eta geroago alfabeto latinoa erabiliz. 2003an sartutako irakaskuntza ofizialak tifinagh alfabetoa aukeratu du, herri berbereek Tamazgha osoan historikoki erabilitako eskrituren birsortze modernoa dena.
Ikus, gainera aldatu
Erreferentziak aldatu
- ↑ (Gaztelaniaz) Domínguez, María del Mar Ruiz. (2001). «El español y el chelja: dos realidades lingüísticas en los hablantes musulmanes de Melilla» Textos de didáctica de la lengua y la literatura (26): 65–74. ISSN 1133-9829. (Noiz kontsultatua: 2021-03-01).
- ↑ (Ingelesez) Minahan, James B.. (2016-08-01). Encyclopedia of Stateless Nations: Ethnic and National Groups around the World, 2nd Edition: Ethnic and National Groups around the World. ABC-CLIO ISBN 978-1-61069-954-9. (Noiz kontsultatua: 2021-03-01).
- ↑ Diccionario español-rifeño. Diccionario rifeño-español (etimológico). .
- ↑ El mosaico de Melilla. .
- ↑ Lengua Tamazight de Melilla. .[Betiko hautsitako esteka]
- ↑ (Frantsesez) «Marokoko konstituzioa» web.archive.org 2011-08-16 (Noiz kontsultatua: 2021-03-01).
Kanpo estekak aldatu
| Bisita ezazu Tarifit Wikimedia Incubator proiektuan |
Datuak: Q34174
Multimedia: Riffian language / Q34174
