Wikipedia

Soja

Soja (Glycine max)[1], jatorriz, Asia Ekialdekoa den lekalea da. Landare urterokoa da, eta hazkunde, habitat eta altuera aldakorra eduki dezake.

Soja
Sailkapen zientifikoa
ErreinuaPlantae
OrdenaFabales
FamiliaFabaceae
GeneroaGlycine
Espeziea Glycine max
Datu orokorrak
Gizakiak ateratzen dizkion produktuaksoja ale, soy extract (en) Itzuli, soya lecithin (en) Itzuli, soja-olio eta soy isoflavones (en) Itzuli
Genomaren kokapenaplants.ensembl.org…

Aspaldi etxekotutako beste labore batzuk bezala, soja modernotik jatorrizko espezie basatietaraino doan arrastoa ezin da modu zehatzean ezagutu. Itxura batean, egungo sojaren arbasoa mahatsondoaren antzeko landare etzan bat izan zen.

Glycine generoan bi azpigenero bereizten dira: Glycine eta Soja. Azken honetan nekazaritzan erabilitako G. max eta soja basatia (G. soja, Sieb.& Zucc) daude sartuta. Lehena, labore gisa hazten da, eta, bigarrena, modu basatian hazten da Txina, Japonia, Korea, Taiwan eta Errusian. Bestalde, Glycine azpigeneroak 16 espezie basati barne hartzen ditu, esaterako Glycine canescens eta Glycine tomentella.

Soja hitza japonieratik dator (醤油 (japonieraz: しょうゆ shōyu?) .

Glycine max, soia edo soja izendatua Argentinan, Espainiako estatuan, Paraguain eta Uruguain, Fabaceae familiako landare edo lekadunen familia bat da. Hazien bidez lantzen da, oliotan tartekoa eta proteinatan ugaria. Soja-alea eta haren azpiproduktuak (olioa eta soja-irina) gizakien, abereen eta hegaztien elikaduran erabiltzen dira. Mundu osoan merkaturatzen da, erabilera ugari dituelako.

Txinan 5.000 urtez baino gehiagoz erabilia[2], gaur egun soja elikagai askotan dago[3], bai tradizionaletan, bai berrietan, bai prestatutako elikagaietan gehigarri gisa[2].

Sojaren prestakin tradizionalen artean, soja-esnea eta tofua ditugu hartzitu gabeko prestakinen artean, eta soja-saltsaren, misoaren, nattoaren edo tenpeha hartzituen artean. Bestalde, soja-olioa ekoizteko oinarria soja da, zeina munduan ekoizten diren landare-olioen ia erdia den. Baina soja mota guztietako janari-prestakinen osagai edo gehigarri gisa ere erabiltzen da, hala nola hestebeteak, pizzak, hanburgesak, pastelak, baita txokolatea ere[2].

Soja-laborantza oso faktore baliotsua izateaz gain, gizakiari laguntzen dio urtaroaren araberako txandakako labore baten esparruan egiten bada; izan ere, nitrogenoa finkatzen du lurzoruetan, beste laborantza intentsibo batzuk egin ondoren agortzen baitira.

Amerikako kontinentea da munduko soja-ekoizlerik handiena: 2021ean, eskualde hartan, sojaren % 87,2 ekoitzi zen, eta Brasil, Estatu Batuak eta Argentina izan ziren munduko hiru soja-ekoizle nagusiak.

Etimologia aldatu

 
Glycine maxen izen arruntak soia edo soja dira.

«Soia» hitza soia saltsaren kantoneraz edo japonierazko izen hondatzetik sortu zen (txineraz: 豉油 θjyutping, si6jau4; Yue txineraz: sihyàuh; japonieraz: 醤油 erromanizatuta: shōyu)[4].

Generoaren etimologia, Glycine, Carlos Linneotik dator. Generoa izendatzean, Linneok ikusi zuen generoko espezie batek sustrai gozoa zuela. Gozotasunean oinarrituta, gozo hitzarentzat grezierak zuena, glykós[4], latinera eraman zuen.​ Generoaren izenak ez du zerikusirik glizina aminoazidoarekin.

Orokorrean, soja horiaren (Glycine max) eta soja berdearen (Vigna radiata) arteko baliokidetasunaren nahastea dago[5].

Ezaugarriak aldatu

Etzanda haz daiteke, 20 cm-ko altuera baino txikiagoko aleak eratuz, edo 2 metroko altuera eduki dezake. Lekak, izan ere, enborra eta hostoak pubeszentzia marroi edo gris finarekin estalita dauzka. Hosto trifoliolatuak dauzka, eta hostoxka bakoitza 15 cm luze eta 7 cm zabal da. Hostoak erori egiten dira haziak heldutasunera iritsi baino lehen. Lore txiki autoernalkorrak hostoaren axilan jaiotzen zaizkio, eta zuriak, arrosak edo ubelak izan ohi dira. Fruitua 3-5 aleko multzoetan sortzen den leka iletsua da. Leka bakoitzak 5-11 milimetroko 2-4 hazi ekoizten ditu (gutxitan gehiago).

Haziaren azala beltza, marroia, urdina, horia, berdea edo nabarra da. Lekaleen azala gogorra da, urarekiko hauskaitza, eta kotiledoia eta hipokotiloa (edo germena) babesten ditu kalteetatik. Haziaren estalkia hausten bada, ez da ernetzen. Haziaren gainean ikusten den orbainari hilum deritzo (beltza, marroia, grisa eta horia), eta, hilumaren mutur batean, mikropiloa (haziaren estalkiaren irekitze txiki bat) dago, ernetzeko ura xurgatzen duena.

Haziek, proteina maila handia izanik, lehortzeko arriskua dute; hala ere, ura xurgatu ondoren, berriro bizi daitezke.

Ernaltzea aldatu

Hazkuntzaren lehen etapa ernamuintzea da, zeina haziaren erradikula lehen aldiz agertzean hasten den[6].

Sustraiaren hazkundearen lehen etapa da, eta, hazkunde-baldintza idealetan, lehenengo 48 orduetan gertatzen da. Lehenengo fotosintesi-egiturak, kotiledoiak, hipokotilotik abiatuta garatzen dira, lurretik ateratzen den lehen landare-egitura. Kotiledoi horiek hosto eta mantenugai iturri gisa jokatzen dute landare heldugabearentzat, eta, landareari, elikadura ematen diote lehenengo 7-10 egunetan[6].

 
Sojaren fruitua

Heltzea aldatu

Lehenengo benetako orriak bi orri bakun gisa garatzen dira[6].​ Lehenengo pare horren ondoren, nodo helduek hiru hostoz osatutako hostoak osatzen dituzte. Hosto trifoliatu helduek, hiruzpalau foliolo izaten dituzte hosto bakoitzeko, 6-15 cm luze eta 2-7 cm zabal dutenak. Egoera ezin hobean, zurtoina etengabe hazten da, eta nodo berriak sortzen dira lau egunetik behin.

Loratu aurretik, sustraiak 1,9 cm haz daitezke eguneko. Errizobioak badaude, nodulu erradikularra hirugarren nodulua agertzen denean hasten da. Nodulazioak 8 astean zehar jarraitzen du infekzio sinbiotikoaren prozesua egonkortu aurretik[6]. Soja-landare baten azken ezaugarriak aldakorrak dira, eta genetika, lurzoruaren kalitatea eta klimari eragiten diote. hala ere, erabat helduak diren soja-landareek 51 eta 127 cm[7] arteko altuera izaten dute, eta 76 eta 152 cm arteko sustrai-sakonera izaten dituzte[8].

Loraldia aldatu

Egunaren iraupenak pizten du loratzea. Askotan, egunak 12,8 ordu baino motzagoak bihurtzen direnean hasten da[6]. Ezaugarri hori, ordea, oso aldakorra da, egunaren iraupenaren aldaketarekin erreakzionatzen ez duten hainbat barietaterekin[9].

Sojak berez emankorrak diren loreak sortzen ditu, eta ez dira oso agerikoak. Hostoaren axilean sortzen dira, eta zuriak, arrosak edo moreak dira. Soja-barietatearen arabera, nodoen hazkuntza eten egin daiteke loraldia hasten denean. Loraldiaren ondoren noduluak garatzen jarraitzen duten barietateak zehaztugabeak dira, eta egokiagoak dira hazkunde aldi luzeagoko klimetarako[6]. Askotan, sojak hostoak erortzen uzten du haziak erabat heldu baino lehen.

Beste alde batetik, azterketek sojaren (RFTV) hosto-atxikipenaren eta zurtoin berdearen sindromea identifikatu dute, eta Brasilen «soja eroa» deitzen zaio, eta Lekadunaren errendimendua, % 60 inguru jaitsi dezake[10].

Hazien erresistentzia aldatu

Leka helduaren azala gogorra da, urarekiko hauskaitza, eta kotiledoia eta hipokotiloa (edo germena) kalteetatik babesten ditu. Haziaren estalkia pitzatzen bada, ez da ernatuko. Haziaren estalkian ikusten den orbainari hilum esaten zaio (beltza, marroia, beixa, grisa eta horia barne hartzen dituzte koloreek), eta, hilumaren mutur batean, obulua dago, edo irekidura txiki bat haziaren estalkian, zeinaren funtzio nagusia ernetzeko ura xurgatzea baita.

Zenbait hazi, oso proteina maila altuak dituztenak, hala nola sojarenak, lehortu egin daitezke, baina, ura xurgatu ondoren, bizirik irauten dute. A. Carl Leopold ahalmen hori aztertzen hasi zen Cornell Unibertsitateko Boyce Thompson Institute for Plant Research-en, 1980ko hamarkadaren erdialdean. Sojak eta artoak karbohidrato disolbagarri batzuk dituztela konturatu zen, haziaren zelula-bideragarritasuna babesten dutenak[11].​ 1990eko hamarkadaren hasieran, egoera lehorrean zeuden mintzak eta proteina biologikoak babesteko teknikei buruzko patenteak eman zitzaizkion.

Nitrogenoa finkatzeko ahalmena aldatu

Lekadun askok bezala, sojak nitrogeno atmosferikoa finka dezake, errizobioen multzoko bakterio sinbiotikoen eraginez[12].

Sailkapena aldatu

 
Soja barietateak helburu askotarako erabiltzen dira.
 
Soja lore moreak

Glycine generoaren izena, berez, Linnaeus-ek (1737) sartu zuen Genera Plantarumen lehen edizioan. Glycine hitza grezierazko glykys (gozoa) hitzetik dator, eta, seguru asko, udare-formako tuberkulu jangarrien gozotasunarengatik izan daiteke, Glycine apios (gaur egun, Apios americana deitua) lekadun edo belarkara igokariak sortua. Landutako lehenengo soja Species Plantarum-en agertu zen, Linnaeus, Phaseolus max L izenarekin. Glycine max (L.) Merr., Merrillek proposatu zuen 1917an, eta landare horretarako balio duen izena izatera iritsi da.

Etxekotze luzeko beste uzta batzuk bezala, soja modernoaren eta basa-forman hazten diren espezieen arteko ahaidetasuna ezin da inolako ziurtasunez adierazi. Laborantza ugari duen kultura-barietate zabala da.

Glycine Wild. generoa bi azpigenero ditu: Glycinea eta soja. Moench sojaren azpigeneroan sartzen dira: soja landatua, G. max (L.) Merr. eta soja basatia G. soja Siebold & Zucc.. Bi espezieak urtekoak dira. Soja laborantzan bakarrik hazten da; G. soja, berriz, modu basatian hazten da Txinan, Japonian, Korean, Taiwanen eta Errusian. Glycine soja sojaren arbaso basatia da: basoko aurrekaria. Gaur egun, Glycine azpigeneroak 16 basa-espezie iraunkor ditu gutxienez: adibidez, Australian eta Papua Ginea Berrian dagoen Glycine canescens eta G. tomentella Hayata[13].

Haziaren konposizio kimikoa aldatu

Oro har, soja-hazietan dauden olioak eta proteinek hazi lehorraren pisuaren % 60 hartzen dute, gutxi gorabehera; proteinak % 40 eta olioak % 20. Gainerakoak, % 35 karbohidratoak, eta % 5 inguru errautsak dira. Laboreek, gutxi gorabehera, % 8 haziaren azala, % 90 kotiledoiak eta % 2 hipokotilo edo germen ardatzak dituzte.

Kalitate oneko proteinak ditu. Horien deribatu batzuk haragikiak ordezteko erabiltzen dira. Helduek proteinak ekoizteko behar diren 20 aminoazidoetatik 8 hartu behar dituzte dietarekin (haurrek, 9). Proteina osatuenak, hau da, beharrezko aminoazido guztiak dituztenak, animalia-jatorriko elikagaietan egoten dira. Hala ere, sojak helduaroan funtsezkoak diren 8 aminoazidoak ematen ditu, metionina-ekarpena urria izan arren; baina hori erraz konpentsa daiteke sesamo-haziak (metionina-kontzentrazio handiarekin), zerealak (oloa, artoa edo arroz beltza), fruitu lehorrak (kakahueteak eta arbendolak) edo lekaleak sartuz eguneroko elikaduran.

Soja helduaren gluzido nagusiak honako hauek dira: Sakarosa-disakaridoa (% 2,5etik % 8,2ra), errafinosa-trisakaridoa (% 0,1etik % 1,0ra) Galaktosa-molekula bati lotutako sakarosa-molekula bat eta tetrasakarido-estakiosa (% 1,4tik % 4,1era) bi galaktosa-molekulei lotutako sakarosa-molekula bat. Errafinosa eta estakiosa oligosakaridoek lehortzetik babesten dute hazia.

Soja-proteina gehiena beroarekiko biltegiratze-proteina egonkor samarra da. Egonkortasun horri esker, tenperatura altuetan prestatu beharreko elikagaiak kozinatu daitezke, hala nola tofua, zukua edo soja-zukua eta landare-proteina testurizatuak (soja-irina), horiek oso tenperatura altuan egosi behar baitira.

Sojaren gluzido disolbaezinak zelulosaren, hemizelulosaren eta pektinaren polisakarido konplexuak dira. Sojan dauden gluzido gehienak elikagai-zuntzaren barruan sailka daitezke.

Sojaren osagai nagusiak dira:

Laborantza aldatu

Baldintza geografikoak eta klimatikoak aldatu

 
Soja laborantza, Argentina

Sojaren ur-premiak artoarenak[14] bezalakoak dira.​ Sojak, heltze-prozesuan, hezetasun nahikoa eskatzen du alea ongi eratzeko. Horregatik, kalitatezko proteinak dituen soja landatzeko, klima hezea behar da, ureztaketa erabiltzen ez bada. Zehazki, laborantza-garaian, gutxienez, 300 mm-ko plubiometria eskatzen du, eta, bilketa-garaian, ez du ia euririk egin behar jasoketa ez oztopatzeko[15].

Sojak hezetasuna behar du, baina putzuek oso modu negatiboan eragiten diote. Horregatik, nahiko lur laua behar du[16].

Ekoizpena aldatu

XX. mendearen hasiera arte, soja-zorroarekin eta haren deribatuekin egiten zen giza laborantza eta elikadura Ekialdeko Asiara mugatzen zen, gaur egungo Txina, Taiwan, Korea, Japonia eta Vietnamera. Mendebaldean, George W. Carver (1864 - 1943) estatubatuarraren ikerketei esker zabaldu zen, neurri handi batean. Giza elikadurarako erabiltzeaz gain, plastiko eta erregaiak (bereziki biodiesela) ekoizteko soja-deribatuen erabilera planteatzen aitzindarietako bat izan zen.

Hala ere, laborantza masiboa mendebaldean (bereziki Estatu Batuetako mendebalde ertainean eta Argentina, Brasil, Boliviako ekialdea, Uruguai eta Paraguaiko hainbat nekazaritza-eremutan) 1970ean hasi zen, eta, 1990ean, izugarrizko gorakada izan zuen, kasu askotan, lehen benetako zerealak (garia, artoa eta abar) erabiltzen zituzten lurraldeak edo abeltzaintza ordeztuz eta, are gehiago, baso-eremuak arriskuan jarriz.

Erabilerak aldatu

 
2018an munduko soja zertarako erabili zeneko xehakapena.

Animalia-jatorriko beste produktu batzuen proteina-ekarpena ordezka dezaketen produktu askorentzat erabiltzen da.

Sojaren proteina-ekarpena animalientzako elikagai gisa ere erabiltzen da, soja-irin gisa. Eremu horretan, arrain-irinarekin lehiatzen da nazioartean.

Prezioari dagokionez beheranzko diferentzia nabarmena duen arren, sojaren nazioarteko kotizazioa arrain-irinaren parekoa da. Soja eskas dagoenean, automatikoki igotzen da arrain-irinaren prezioa, eta alderantziz.

Lekaleen balio proteiniko handiak (zortzi funtsezko aminoazido ditu) haragiaren ordezko handi egiten du kultura beganoetan. Sojatik azpiproduktuak ateratzen dira, hala nola soja-esnea edo soja-haragia.

Ekialdeko zenbait herrialdetan, hala nola Txinan eta Japonian, kontsumitu ohi den elikagaia da, bai freskoa (bai zorro egosiak edo edamamea), bai prozesatua. Hortik eratorrita lortzen dira; soja-olioa, soja-saltsa, soja-kimuak, tοfua, nattoa edo misoa. Aleatik tausia lortzen da, hau da, soja-babarrun gazia eta hartzitua, oso erabilia plater txinatarretan. Eratorri batzuk:

  • Soja-esnea: Asiako produktu tradizionala; hazi ehoaren bidez lortua, eta ur berotan aterea eta egosia.
  • Tofu edo soja-gazta: magnesio-, patata- edo ozpin-gatzekin koagulatutako soja-esnea; hezetasuna aldatu egiten da prestakinen eta hazkuntzaren arabera.
  • Tenpeh-a: Deribatu hartzitua da, itxura trinko duena, proteinetan, gantz asegabe, B taldeko bitamina (B1, B2 eta B12) eta mineraletan (kaltzioa, fosforoa, burdina) aberatsa.
  • Juba: Soja-esnearen esne-gaina da. Sukaldaritza begetarianoan eta beganoan erabiltzen da animalia-produktuen ordezkoak egiteko.
  • Ekialdeko sukaldaritzan ohikoak diren produktu hartzituak, saltsak eta edariak.

Onurak eta propietateak aldatu

Errafinosa eta estakiosa oligosakaridoek hazia lehortzetik babesten dute, baina azukre horiek ezin dira digeritu, eta gizakiei eta gainerako animalia monogastrikoei, flatulentziak eta sabeleko eragozpenak eragiten dizkiete. Digeritu gabeko oligosakaridoak mikroorganismoei esker deskonposatzen dira hestean, eta karbono dioxidoa, hidrogenoa eta Metano gisako gasak sortzen dituzte.

Sojaren gluzido disolbagarriak gazurean daudenez eta hartziduran deskonposatzen direnez, soja-kontzentratuak, soja-proteinak, tofuak, soja-saltsak eta ernamuindutako soja-kimuek ez dute flatulentziarik eragiten. Bestalde, ondorio onuragarri batzuk izan daitezke oligosakaridoak irensteko, hala nola errafinosa eta estakiosa, koloneko bifido bakterioen jarduera usteltzearen bakterioen kontra sustatzeko.

Osasunarekin harremana aldatu

Iturri independenteen ikerketen arabera, ez da komeni egunero erabiltzea haurdun dauden, nerabe eta 5 urtetik beherako haurretan, eta, ikertzaile batzuen arabera, sojaren fitoestrogeno proportzio handiak hormona-arazoak ekar ditzake giza elikaduran erabiltzen denean, bereziki haurretan, baina ondorio hori soja dieta orekatu baten parte ez denean soilik gerta litzateke[20].

Azterketa batzuen arabera, sojan dauden fitoestrogenoek espermaren kalitateari eragin diezaiokete, eta espermatozoideen kopurua murriztu[21][22].​​ Beste azterketa batzuek, berriz, adierazten dute badela ebidentzia zientifiko bat non adierazten den sojaren isoflabonek ez dutela eragin feminizatzailerik gizakiarengan ez eta hormona-desorekarik eragiten ere, eta ez diote testosteronaren maila osoari eragiten, ez eta espermaren kalitateari ere[23][24].​​ Isoflabona molekulak estrogenoen oso antzekoak diren arren, oso eragin desberdinak dituzte organismoan. Soja-babak eta elikagai prozesatuak ez dira janarian dagoen fitoestrogeno kopuru handiena dutenak. Azterketa batean ikusi zenez, 100 gramoko fitoestrogeno-talde altuenak dutenak dira: fruitu oskoldunak eta hazi oleaginosoak, soja produktuak, zereal eta ogiak, lekaleak, haragi-produktuak eta soja, landareak eta frutak izan ditzaketen elikagai prozesatuak[25].

Soja proteina-iturri osoa da, PDCAAS indizearen arabera, aminoazidoa (metionina) izanik lehenengo mugatzailea.

Ingeniaritza genetikoa aldatu

Soja edo soia transgeniko deritzo ingeniaritza genetikoko tekniken bidez eraldatutako edozein soia-motari, beste organismo batzuen geneak adieraz ditzan. Beste landare transgeniko batzuekin gertatzen den bezala, askotan konbinatzen diren zenbait laborantza-helburu daude, hala nola herbizidekiko tolerantzia, intsektuekiko erresistentzia edo propietate eta mantenugaien aldaketak. Soja transgenikoak ingeniaritza genetikoko aplikaziorik handiena du, transgenikoen munduko azaleraren % 52 hartzen baitu[26].

Ongarritzea laborantzan aldatu

Oso garrantzitsua da soja-laboreak ongarritzea nekazaritzako etekin hobeak lortzeko. Soja ekoizteko erabiltzen den ongarri nagusia kaltzio superfosfatoa edo superfosfato sinplea da, hazia ereiten den unean aplikatzen dena —horregatik deitzen zaio abiarazle—, zeinak P (fosforoa), S (sufrea) eta Ca (kaltzioa) eskaintzen dituen.

Ekarpena 50 eta 100 kg/ha bitartekoa da. Landare lekadunak Bradyrhizobium generoko bakterioekin lotzen da, eta airearen nitrogenoa finkatzeko gai diren noduluak osatzen ditu.

Munduko ekoizpena aldatu

 
Soja ekoizpena (1961-2016)[27]
Herrialde kodea; ISO_3166-1, beste 86 herrialde.
8 herrialde nagusiek % 94,82 ekoitzi zuten 2016. urtean.
Soja-ekoizle nagusiak (2019)
(Tn milioitan)
  Brasil 114,26
  AEB 96,79
  Argentina 55,26
  Txina 15,72
  India 13,26
  Paraguai 8,52
  Kanada 6,04
  Errusia 4,35
  Ukraina 3,69
  Bolivia 2,99
Denera munduan 320,93

Iturria[28]:

Giza kontsumoa aldatu

Sojaz egindako produktuen kontsumoari, onura asko suposatzen zaizkio osasunerako. Bularreko minbiziaren eta prostatako minbiziaren aurrean, babesa eman dezake; menopausiaren sintomak murrizten ditu, eta bihotzeko gaixotasuna eta osteoporosia pairatzeko arriskua murrizten du.

Haatik, zenbait ikerketek aholkatzen dute haurdunetan, gazteetan eta umeetan soja ez erabiltzea animalia jatorriko janariak (esnekiak, haragia) ordezteko. Sojak fitoestrogenoen kantitate handia daukanez, arazo hormonalak eragin omen ditzake giza elikaduran erabiltzen denean. Arazo hau orekatuak ez diren dietetan gertatuko litzateke.

Taxonomia aldatu

 
Soja landa-eremua

Glycine max (L-k.) deskribatu, eta Merr-ek An Interpretation of Rumphius's Herbarium Amboinense 274 liburuan argitaratu zuen, 1917an[29].

Sinonimia aldatu

  • Dolichos soja L.
  • Glycine angustifolia Miq..
  • Glycine gracilis Skvortsov
  • Glycine hispida (Moench) Maxim..
  • Glycine soja sensu auct..
  • Phaseolus max L.
  • soja angustifolia Miq..
  • soja hispida Moench.
  • soja japonica Savi
  • soja max (L.) Piper
  • soja soja H.Karst..
  • soja viridis Savi[30]

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ Euskaltzaindiaren Hiztegia, Soja, Euskaltzaindia
  2. ↑ a b c (Katalanez) Ros, Joandomènec (20 de marzo de 2006). «Una altra connexió soia». Diàleg. p. 22. Archivado desde el original el 7 de febrero de 2012. Consultado el 7 de febrero de 2012.
  3. ↑ (Ingelesez) Riaz, Mian N. (2006). Soy applications in food. Boca Ratón (Florida): CRC Press. ISBN 0-8493-2981-7. OCLC 61217825
  4. ↑ a b (Ingelesez) Hymowitz, T.; Newell, C. A.. (1981-07-01). «Taxonomy of the genusGlycine, domestication and uses of soybeans» Economic Botany 35 (3): 272–288.  doi:10.1007/BF02859119. ISSN 1874-9364. (Noiz kontsultatua: 2024-04-19).
  5. ↑ academic.oup.com  doi:10.1104/pp.100.1.225. PMID 16652951. PMC PMC1075542. (Noiz kontsultatua: 2024-04-19).
  6. ↑ a b c d e f Purcell, Larry C.; Salmeron, Montserrat; Ashlock, Lanny (2014). uaex.edu/publications/pdf/mp197/chapter2.pdf «Capítulo 2». Manual de producción de soja de Arkansas - MP197. Little Rock, AR: Servicio de Extensión Cooperativa de la Universidad de Arkansas. pp. 1-8. Archivado desde el original el 4 de marzo de 2016. Consultado el 21 de febrero de 2016.
  7. ↑ Purcell, Larry C.; Salmeron, Montserrat; Ashlock, Lanny (2000). pdf «Capítulo 19: Datos sobre la soja». En Servicio de Extensión Cooperativa de la Universidad de Arkansas, ed. Manual de producción de soja de Arkansas - MP197. Little Rock, AR. p. 1. Archivado desde el original el 4 de marzo de 2016. Consultado el 5 de septiembre de 2016.
  8. ↑ Bennett, J. Michael; Rhetoric, Emeritus; Hicks, Dale R.; Naeve, Seth L.; Bennett, Nancy Bush (2014). The Minnesota Soybean Field Book. St Paul, MN: University of Minnesota Extension. p. 33. Archivado desde edu/agriculture/soybean/docs/minnesota-soybean-field-book.pdf el original el 30 de septiembre de 2013. Consultado el 16 de septiembre de 2016.
  9. ↑ (Ingelesez) Aoyagi, William Shurtleff; Akiko. (2015-08-23). History of Soybeans and Soyfoods in Sweden, Norway, Denmark and Finland (1735-2015): Extensively Annotated Bibliography and Sourcebook. Soyinfo Center ISBN 978-1-928914-80-8. (Noiz kontsultatua: 2024-04-19).
  10. ↑ López Cardona, Nathali; Hernández Medina, Carlos A.. (2022-04). Avances en el diagnóstico del síndrome del tallo verde y retención foliar de la soya causado por el nematodo Aphelenchoides besseyi. (Primera. argitaraldia) Corporación Colombiana de Investigación Agropecuaria (Agrosavia)  doi:10.21930/agrosavia.folded248. (Noiz kontsultatua: 2024-04-19).
  11. ↑ Blackman, Sheila A.; Obendorf, Ralph L.; Leopold, A. Carl. (1992-09-01). «Maturation Proteins and Sugars in Desiccation Tolerance of Developing Soybean Seeds» Plant Physiology 100 (1): 225–230.  doi:10.1104/pp.100.1.225. ISSN 0032-0889. PMID 16652951. PMC PMC1075542. (Noiz kontsultatua: 2024-04-19).
  12. ↑ (Ingelesez) «Biological Sciences» The University of Edinburgh 2023-04-05 (Noiz kontsultatua: 2024-04-19).
  13. ↑ http://www.nsrl.uiuc.edu/news/nsrl_pubs/sbr1995/ArticleID.pdf Archivado el 26 de marzo de 2009 en Wayback Machine.
  14. ↑ Hermoso 1974, 18 orr. .
  15. ↑ Hermoso 1974, 2 orr. .
  16. ↑ Hermoso 1974, 5 orr. .
  17. ↑ (Gaztelaniaz) «Soya: MedlinePlus enciclopedia médica» medlineplus.gov (Noiz kontsultatua: 2024-04-20).
  18. ↑ (Gaztelaniaz) El consumo de soja reduce el colesterol "malo" | Consumer. 2001-02-06 (Noiz kontsultatua: 2024-04-20).
  19. ↑ «FoodData Central» fdc.nal.usda.gov (Noiz kontsultatua: 2024-04-20).
  20. ↑ «SpringerReference - Meteor» meteor.springer.com  doi:10.1007/springerreference_68628. (Noiz kontsultatua: 2024-04-20).
  21. ↑ Chavarro J.E., Toth T.L., Sadio S.M., Hauser R. (2008). Soy food and soy isoflavone intake in relation to semen quality parameters among men from an infertility clinic 23. Hum Reprod. pp. 2584-2590.
  22. ↑ «Copia archivada». Archivado desde el original el 24 de enero de 2009. Consultado el 20 de febrero de 2009.
  23. ↑ http://www.clinsci.org/cs/100/0613/1000613.pdf
  24. ↑ http://www.fertstert.org/article/S0015-0282(09)00966-2/abstract
  25. ↑ (Ingelesez) Thompson, Lilian U.; Boucher, Beatrice A.; Liu, Zhen; Cotterchio, Michelle; Kreiger, Nancy. (2006-07). «Phytoestrogen Content of Foods Consumed in Canada, Including Isoflavones, Lignans, and Coumestan» Nutrition and Cancer 54 (2): 184–201.  doi:10.1207/s15327914nc5402_5. ISSN 0163-5581. (Noiz kontsultatua: 2024-04-20).
  26. ↑ ISAAA, Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2009 The first fourteen years, 1996 to 2009.
  27. ↑ «FAOSTAT» www.fao.org (Noiz kontsultatua: 2024-04-20).
  28. ↑ «FAOSTAT» www.fao.org (Noiz kontsultatua: 2024-04-20).
  29. ↑ «Glycine max». Tropicos.org. Missouri Botanical Garden. Consultado el 4 de junio de 2014.
  30. ↑ http://www.eol.org/taxa/16434614

Bibliografia aldatu

  • Hermoso, Manuel. (1974). El cultivo de la soja. Madrid: Ministerio de Agricultura de España.
  • Lappe J, y col. 'Effect of a combination of Genistein, PolyUnsaturated Fatty Acids -PUFA- and Vitamins D3 and K1 on Bone Mineral Density -BMD- in postmenopausal women: a randomized, placebo-controlled, double-blind pilot study', Eur J Nutr 2013 Feb;52(1):203-215. PMID 22302614

Ikus, gainera aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Soja&oldid=9670149"(e)tik eskuratuta