Patagoniako basamortua
Patagoniako basamortua, estepa patagonikoa ere esaten zaiona, Argentinako basamorturik handiena da, eta munduko zortzigarren basamortua da, eremuz eremu, 673.000 kilometro karratu dituena. Batez ere Argentinan dago eta Andeek mugatzen dute, mendebaldean, eta Ozeano Atlantikoak ekialdean, Patagonia eskualdean, Argentinako hegoaldean. Iparraldean, basamortua Cuyo eta Monte eskualdeetan sartzen da. Esteparen erdialdean zuhaixkak eta landare belarkarak dira nagusi, baina mendebaldera, non prezipitazio handiagoa dagoen, larreek zuhaixken lekua hartzen dute. Topografikoki, basamortuak mesetak eta mendiguneak dira, ibar eta ibai-arroilek zatitzen dutenak. Mendebaldeko zatian jatorri glaziarreko aintzirak daude, eta ekialdera egin ahala, mendigune antzuak edo klima epeleko haranetako baso hotzak nagusitzen dira.
| Patagoniako basamortua | |
|---|---|
 | |
| Mendirik altuena | Domuyo (en)  |
| Mota | basamortu eta WWF ekoeskualde |
| Geografia | |
 | |
| Koordenatuak | 41°19′S 69°19′W / 41.32°S 69.32°W |
| Estatu burujabe |  Argentina |
| Argentinar probintzia | Río Negro probintzia |
| Argentinar departamentua | Veinticinco de Mayo Department, Río Negro |
Ehiztari-biltzaile taldeak bizi izan ziren garai prehispanikoan, eta XIX. mendetik aurrera, argentinarren, galesen eta Europako beste herri batzuen migrazioa jaso zuen. Migrazioari esker mugako eremu gatazkatsu izatetik Argentinako zati integral izatera igaro zen, eta azienda, ardia eta zaldi-hazkuntza izan ziren lurraren erabilera nagusiak.
Erdi Miozenotik (duela 14-12 milioi urte) izan da Patagoniako basamortua, eta Andeak mendebalderantz igo ahala sortu zen.[1]
Geografia eta klima aldatu
Patagoniako basamortua 40° paraleloko basamortu handiena da, eta neguko basamortu hotz handia da. Hango tenperaturak nekez gainditzen ditu 12 °C eta batez bestekoa 3 °C izan ohi dira. Eskualdea zazpi bat hilabete egon ohi da neguan eta bost hilabete udan. Izozteak ez dira ezohikoak basamortuan, baina, urtearen inguruan oso lehorra dagoenez, elurra arraroa da. Andeak, basamortuaren mendebaldean, basamortu patagonikoaren egoeraren arrazoi nagusia dira, Ozeano Bareko hegoaldeko hezetasun-fluxua barrurantz sartzea oztopatzen baitute. Horrek itzal orografiko bat sortzen du, basamortuaren sorrera azaltzen duena, nahiz eta basamortuaren erdigunea ozeanotik 200 milia ingurura dagoen.[2] Horrez gain, Malvinetako itsaslaster hotzak, Hego Amerikako kostalde atlantikoaren parean, idortu egiten du ingurua.
Klima desberdinak bereiz daitezke: 45 paraleloaren iparraldeko kosta askoz leunagoa da Brasilgo korronte beroen ondorioz, eta eskualde horretako iparraldeko erdia askoz beroagoa da udan, eguraldi eguzkitsua nagusi denean. Udan, eguneko tenperaturak 31 °Cra iristen dira Coloradoko eskualdean, 26 °Ctik 29 °Cra iparraldeko kostaldean, eta 24 °Ctik 28 °Cra iparraldeko lautadan, 12 °Ctik 15 °Cra bitarteko gauak kostaldean eta 7 °Ctik 10 °Cra estepan. Hegoaldean, udako tenperaturak 22 °Ctik 16 °Cra jaisten dira kostaldean, eta 24 °Ctik 17 °Cra estepetan; gauak, berriz, 8 °C-tik 11 °Cra doaz kostaldean, eta 6 °Ctik 10 °Cra estepan.
Neguan, kostarekiko hurbiltasuna eta altitudea dira faktore nagusiak: iparraldeko kostaldeko zonek negu leunak dituzte, 2 °C gauez eta 11 °C inguruan egunez; Santa Cruzen hegoaldea -2 °Ctik 5 °Cra aldatzen da, eta Tierra de Fuegon, -3 °C-tik 3 °C-ra, batez beste 0 °C. Barrualdean, iparraldeko zonak 0 °C eta 10 °C bitartekoak dira beheko zonetan, eta 5 °C eta 5 °C bitartekoak mesetetan (berriro ere, 0 °C batez besteko); hegoaldean, berriz, beheko zonak -3 °C eta [3]4 °C bitartekoak dira, eta eremu altuenak 0 °C-tik behera daude argi eta garbi. Punturik hotzenek -20 °C eta -25 °C arteko tenperaturak izaten dituzte olatu hotzetan, eta erregistro ofiziala -33,9 °C da Chubut probintzian. Hala ere, zenbait hirik diote -35 °C inguruko erregistroak izan dituztela.
Udako izozteak nonahi izaten dira, iparraldeko kostaldean izan ezik, eta elur arina ere denboraldi beroan eror daitezke. Haizeak konstanteak eta oso indartsuak dira, gehienetan mendebaldetik.
Andeak sortu aurretik, seguruenik baso epelek estaltzen zuten eskualdea. Hala ere, Andeak sortu ondoren, inguruko sumendietako errautsek basoak estaltzen zituzten, eta mineralez beteriko urak enborretan infiltratu ziren. Hala, zuhaitzak fosildu ziren, eta basamortuaren erdian munduko baso petrifikatu kontserbatuenetako bat sortu zen.[3] Patagonikoa, nagusiki, legarrezko lautadek eta mesetek osatzen dute, hareharrizko arroilekin eta paisaia eratzen duten buztin-formekin, basamortuko haizeak zizelkatuta. Basamortua hartzen duen eskualdeak, ordea, ezaugarri asko ditu. Ibai galkorrak, lakuak eta drainatze deposituak, Andeetako udaberriko urtze formakoak, urtero, uretako hegazti eta belar mota ugari dituztenak. Hainbat metaketa glaziar, ibai eta bolkaniko ere badaude eskualdean, eta eragin nabarmena izan dute basamortuko kliman, denborarekin; bereziki, Patagoiko zati batzuk estaltzen dituzten legar-sedimentuetan.[4]
Basamortua ere nahiko haizetsua da, itzal orografikoaren eta mendiko haize freskoa ondorioz. Haize horrek Hego Ozeano Atlantikoko hauts-iturri handienetako bat bihurtzen laguntzen du Patagonia. [5]
Mendebaldean, basamortuko larre patagonikoen zatia baso subpolar magallanikoetako nothofagikoek mugatzen dute.[6]
Arroka bolkanikoek basamortuaren 120.000 km2 baino gehiago estaltzen dituzte, batez ere Somún Cura mendigunean (adibidez, Ipar Patagoniako mendigunea) eta Deseado mendigunea.[7] Beste eremu bolkaniko batzuek Pali-Aike eremu bolkanikoa hartzen dute, Magallaesen itsasartetik gertu. Arroka bolkanikoak bi garai bolkanikoren emaiza dira: bata Eozenoan eta Miozenoan, eta bestea Miozeno berantiarretik Pleistozenoraino.
Fauna eta flora aldatu
Basamortuko giroa gogorra izan arren, animalia batzuk ausartu egin dira eta Patagonian bizi dira. Batzuk basamortuko kanpoalde bizigarrienetan eta geografikoki askotarikoetan baino ez dira bizi, non janaria ugariagoa baita eta ingurumena ez baita hain latza, baina denak daude Patagoniako basarmortuak hartzen duen eskualdean. Zuloetako hontza, Darwinen ñandua, guanakoa, tuko-tukoa, mara, pigmy-armadilloa, labezomorro patagonikoa, puma, azeri gris patagonikoa, basamortuko iguana, mendebaldeko sugea eta zenbait arrano eta belatz espezie bizi dira eskualde horretan.
Eskualdeko flora nahiko arrunta da bere klimagatik, eta basamortuko hainbat zuhaixka-espezie ditu, hala nola Acantholippia eta Benthamiella, eta Stipa eta Poa larre basamortuak. Uretako belarrak eta flora handiena basamortuaren kanpoaldean eta Andeetako isurketatik sortzen diren aintzira iragankorren inguruan daude.[8]
Gizakiaren presentzia aldatu
Basamortuan hainbat herri indigena bizi izan dira iraganean, inguruko labar-pinturek erakusten dutenez. Bere izenaz ezagutzen diren basamortuko lehen biztanleak Tehueltxe taldekoak dira. Tehueltxeak ehiztari-biltzaileak ziren eta basamortuan aurkitutako haran oparoetan ez zuten nekazaritzarik praktikatzen. XVIII. eta XIX. mendeetan, basamortuaren iparraldean maputxe eragina izan zuen Araucanizatze prozesu baten ondorioz. Maputxeak estepa patagonikoaren iparraldean zaldiak haztu zituzten. Maputxee tribuak basamortuan zehar merkataritza kontrolatzera iritsi ziren eta Txileko hegoaldeko hiriekin, Buenos Airesekin eta Cuyo eskualdearekin merkataritza harremanak izatera iritsi ziren.
XIX. mendearen erdialdetik aurrera, Argentinar eta Europar zenbait kokaleku, batzuk noizbehinkakoak, basamortuaren ertzetan agertu ziren. Inportanteena Chubut ibaiaren itsasoratzean ezarri zuten Galesko etorkinek 1860an. Perito Morenok basamortua aztertu zuen 1870eko hamarkadan. 1870eko hamarkadan, Argentinako armadak Basamortua konkistatzeko kanpainari ekin zion eta maputxeen jauntxoak nabarmenki garaitu zituzten. Basamortuaren konkistaren ondoren, gainbehera handia gertatu zen basamortuko indigenen artean; batzuk Txilen eta Andeetan ezarri ziren. Basamortuaren konkistak gutxi gorabehera 1.000 amerikar hil zituela uste da. Gainera, 10.000 natibo amerikar atxilotu zituzten, eta horietatik 3.000 Buenos Airesen bukatu zuten, sexuka bereizita, ugalketa saihesteko. Txile eta Argentinaren arteko 1881eko mugen itunak behin betiko subiranotasun argentinarraren pean utzi zuen basamortuaren zatirik handiena; lehenik, Txilek Argentinako zonak bereganatzea eskatu zuen, oinordetzan jasotako titulu kolonialen aldarrikapenekin.
1900aren aurreko eta ondorengo hamarkada gutxitan, estepa patagonikoaren alderik lehorrenek gorakada izan zuten ardi-aziendetan, eta eskualde hori munduko ardi-esportatzaile handienetako bat bihurtu zen.
Inguru horretan jende gutxi bizi da gaur egun, eta bertan bizi direnek, batez ere, ardiak eta ahuntzak hazten dituzte. Meatzaritzaren bitartez, bereziki petrolioa, gasa eta ikatza, gizakiak basamortuko ingurunean eragiteko eta bertan bizitzeko modu bat erakarri du.
Eremu babestuak aldatu
2017. urteko ebaluazio batean ikusi zen ekoeskualdearen 70.970 km2 edo %12a eremu babestuetan dagoela.[9] Eremu babestuetan sartzen dira Perito Moreno parke nazionala, Patagonia Urdina Biosferaren Erreserba eta Valdes Biosfera Erreserba.
Erreferentziak aldatu
- ↑ (Ingelesez) Folguera, Andrés; Encinas, Alfonso; Echaurren, Andrés; Gianni, Guido; Orts, Darío; Valencia, Víctor; Carrasco, Gabriel. (2018-10-02). «Constraints on the Neogene growth of the central Patagonian Andes at the latitude of the Chile triple junction (45–47°S) using U/Pb geochronology in synorogenic strata» Tectonophysics 744: 134–154. doi:. ISSN 0040-1951. (Noiz kontsultatua: 2022-03-08).
- ↑ «Sonoran Desert: Physical Aspects: Climate: Climatology of Arid Lands by James E. McDonald» web.archive.org 2007-06-16 (Noiz kontsultatua: 2022-03-29).
- ↑ a b «The Living Edens "Patagonia" -- Natural History: Central Steppes» www.pbs.org (Noiz kontsultatua: 2022-03-29).
- ↑ «BBC - Science & Nature - Animals - Children's Zone - Features - Living Deserts» web.archive.org 2008-01-03 (Noiz kontsultatua: 2022-03-29).
- ↑ Gasso, S.; Gaiero, D. M.; Villoslada, B.; Liske, E.. (2005-12-01). Observations and Measurements of Dust Transport from the Patagonia Desert into the South Atlantic Ocean in 2004 and 2005. , OS22B–03 or. (Noiz kontsultatua: 2022-03-29).
- ↑ «Search - The Encyclopedia of Earth» editors.eol.org (Noiz kontsultatua: 2022-03-29).
- ↑ Late Cenozoic Quaternary Volcanism in Patagonia and Tierra del Fuego. Hugo Corbella eta Luis E. Lara
- ↑ (Ingelesez) «Southern South America: Southern Argentina and southeastern Chile | Ecoregions | WWF» World Wildlife Fund (Noiz kontsultatua: 2022-03-29).
- ↑ «An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm» academic.oup.com doi:. PMID 28608869. PMC PMC5451287. (Noiz kontsultatua: 2022-03-31).
Kanpo estekak aldatu
Datuak: Q1061324
Multimedia: Patagonian Desert / Q1061324
