Wikipedia

Marrazo

Marrazoak elasmobrankioen barruko arrain talde bat dira. Arrain talde horren ezaugarriak kartilagozko hezurdura, bost edo zazpi zakatz buruaren alde bakoitzean izatea eta buruari lotuta ez dauden bularreko hegatsak dira. Marrazo modernoak Selachimorpha (Selachii) kladoan sailkatzen dira eta manta arraien gertuko taldea osatzen dute. Marrazo terminoa gaizki erabili izan da, Elasmobranchii azpiklaseko arrainez mintzatzeko, horiek ez baitaude Selachimorpha kladoaren barruan; sailkapen oker horren adibideak Cladoselache, Xenacanthus eta Chondrichthyes klaseko beste kide batzuk dira.

Marrazo
Sailkapen zientifikoa
ErreinuaAnimalia
FilumaChordata
KlaseaChondrichthyes
Superordena Selachimorpha
Nelson, 1994
Ordenak
Datu orokorrak
Gizakiak ateratzen dizkion produktuakshark liver oil (en) Itzuli eta sharkskin (en) Itzuli

Itsaso eta ozeano guztietan bizi dira eta normala da 2.000 metro arteko sakoneran aurkitzea. Ur gezan ez dira hain ohikoak, baina ezagutzen dira ur gezan bizi diren hainbat marrazo, adibidez zezen marrazoa eta erreka marrazoa (ur gezan eta ur gazian egon daitezke)[1]. Marrazoen tamaina asko aldatzen da espezie batetik bestera, Etmopterus perryi marrazoa 17 cm luze da bakarrik, baina marrazo balea 12 metrora irits daiteke (munduko arrainik handiena da). Azala parasitoen kaltetik babesteko, dentikulu dermatiko izeneko estalkia dute, fluidoen dinamika ere hobetzen duena[2].

Marrazo asko superharrapakariak dira, hau da, kate trofikoaren gorenean dira. Adibide zehatz batzuk tigre marrazoa, marrazo urdina, marrazo zuria, Isurusa, mailu-arraina eta Alopias generoko marrazoak dira. Espezie asko arriskuan daude, gizakien ekintzaren ondorioz. 1970tik populazioa % 71n txikitu da, gehienbat arrantzaren ondorioz[3].

Historia ebolutiboa aldatu

Erregistro fosila aldatu

 
Kretazeoko marrazo-hortzak.

Marrazo tankerako lehen animalien fosilak Ordoviziarrekoak dira, duela 450-420 milioi urtekoak. Garai hartan, uretatik kanpo ez zegoen ornodunik[4]. Ustezko lehenengo Elasmobrachio haietatik bakarrik ezkatak aurkitu dira; hori dela eta, zientzialari guztiak ez daude ados marrazoen fosilak direlako ideiarekin. Onartuta dagoen fosil zaharrena duela 420 milioi urtekoa da, Siluriar periodokoa[5]. Marrazo haiek gaur egungoekin parekatuta, oso desberdinak ziren, hala ere. Garai hartako hortz fosilen artean arruntenak kladodontoak dira, hiru puntako hortz meheak, tridente itxura dutenak eta arrainak harrapatzen laguntzen zietenak. Egungo marrazo gehienen arbasoak gutxi gorabehera duela 100 milioi urtetik aurki daitezke[6]. Fosil gehienak hortzak dira, batzuetan kopuru handietan. Estimatzen da marrazoek jaiotzatik hil arte milaka hortz izaten dituztela. Eskeleto zatiak eta hezurdura osoak ere aurkitu dira.

Marrazo tankerako lehen arrain primitiboen fosilak Cladoselache generokoak dira, duela 370 milioi urtekoak[7]. Paleozoikoko estratuetan agertu dira AEBetako Ohio, Kentucky eta Tennessee estatuetan. Caldoselachea metro bat luze zen, triangelu itxurako hegatsak eta baraila mehea. Hortz kopuru txikiak aurkitu dira batera: hori dela eta uste da Cladoselacheak ez zituela hortzak gaur egungo marrazoak bezain maiz eguneratzen. Haien tripetan aurkitu diren arrain osoek sendotu egiten dute ehiztari azkar eta lirainak zirenaren ideia.

Duela 300 milioi urtetik duela 150 milioi urtera bizi izan ziren marrazo tankerako arrain gehienen fosilak bi taldetan banatzen dira:

  • Batetik, Xenacanthida taldea, gehienbat ur gezatan bizi zirenak. Duela 220 milioi urte, desagertu egin zirenean, mundu osoan aurki zitezkeen[8][9].
  • Bestetik, Hybodonteak, duela 320 milioi urte agertu ziren eta ur gaziko ekosistema gehienetan aurki daitezke gaur egun (baita ur gezako batzuetan).

Luzaz pentsatu da marrazoak fosil bizidunak direla, eta ez dutela askotxo eboluzionatu denboran zehar; hala ere, 2014an egindako ikerketa batek frogatu du hori ez dela egia, eta asko eboluzionatu eta aldatu direla lehen arbasoetatik hona[10].

 
Megalodon generoko marrazoen tamaina erlatiboak, kalkuluen arabera.

Marrazo modernoak duela 100 milioi urte agertu ziren[11]. Lamniformeen lehen fosilak Kretazeo goiztiarrekoak dira. Beranduen eboluzionatu duten taldeen artean mailu arraina dago (Sphyrnidae familia), Eozenoan agertu zen. Marrazo zurien lehen hortz fosila duela 60-66 milioi urtekoa da, dinosauroak desagertu ziren garaikoa. Marrazo zurien eboluzioan bi eboluzio lerro desberdintzen dira, bata hortz lodi zerratuekin, agian egungo marrazo zuriaren arbasoak direnak, eta bestea, hortz mehe zerratuekin. Azken eboluzio lerro horretako marrazoek tamaina erraldoia zuten, adibidez Megalodon marrazo espezie galdua 16 metro luze zen (20,3 metrora irits zitekeen) eta 103 tonako pisua zuen[12][13]. Aztarna paleontologikoetan oinarrituta, zetazeo handien harrapakaria zela pentsa daiteke[14].

Miozeno goiztiarreko desagerpena aldatu

2021. urtean argitaratutako ikerketa batek adierazi zuen duela 19 milioi urte marrazoak desagertu zirela. Horren arrazoia ez dago argi baina, haren arabera, marrazoen dibertsitatea %70ean murriztu zen eta populazioaren tamaina, % 90ean. Marrazo garaikideak ez dira guztiz osatu. Autorearen esanetan, gertakari horren aurreko marrazoek presentzia handiagoa zuten ozeanoetako ekosistemetan; egun, ozeanoetan bizi diren 53 marrazo espezie bakarrik daude[15][16][17].

Taxonomia aldatu

Elasmobranchii

Batoidea  

Selachimorpha
Galeomorphii

Lamniformes  

Carcharhiniformes  

Orectolobiformes  

Heterodontiformes  

Squalomorphii

Squatiniformes  

Pristiophoriformes  

Squaliformes  

Hexanchiformes  

Marrazoak Selachimorpha superordenaren barruan kokatzen dira Elasmobranchii subklasean eta Chondrichthyes klasean. Elasmobranchii subklaseak manta arraiak eta Rajidaeak hartzen ditu, Chondrichthyes klaseak Chimaeriformeak hartzen ditu. Lehen, marrazoak talde polifiletikoa zela uste zen; hau da marrazo batzuk manta arraietatik beste marrazoetatik baino gertuago zeudela uste zen[18]. Baina azken ikerketa molekularrek marrazoak eta manta arrainak talde monofiletikoa direla adierazi dute[19][20].

Selachimorpha superordena honela banatzen da: Galea (edo Galeomorphii) eta Squalea (edo Squalomorphii). Galearrak Heterodontiformeak, Orektolobiformeak, Lamniformeak eta Carcharhiniformeak dira. Lamnoideoak eta Carcharhinoideoak klado batean kokatu ohi dira, baina oraintsuko ikerketek Lamnoideoak eta Orektoloboideoak klado bat direla erakusten dute. Zientzialari batzuek uste dute agian heterodontoideoak Squalomorphiiren barnekoak direla. Horiek Hexanchiformes eta Squalomorpha dira. Lehenengoan, behi marrazoa eta brankiak dituen marrazoa sartzen dira, baina autore batzuek proposatzen dute bi familiak ordena bereizietara lekualdatzea. Squalomorphiiak Squaliformes eta Hypnosqualea sartzen ditu. Baliteke Hypnosqualea baliogabeko sailkapena izatea. Egotekotan, Squatiniformeak eta Pristorajea ere sartzen dira, baina hori ere baliogabeko taldea izan liteke. Edonola, Pristiophoriformeak eta Batoideak barne hartzen ditu[18].

Hamahiru ordenatan banatutako 500 marrazo espezie baino gehiago daude, desagertu diren lau ordenetakoak kontuan edukita:

Espezie ezagun batzuk aldatu

Anatomia aldatu

Hortzak aldatu

 
Tigre-marrazoaren hortzak.

Marrazoen hortzak hortzoietan daude atxikita eta ez barailezurrean; honela, hortzak etengabe berritzen dituzte bizitzan zehar. Hortz errenkadak hazten dituzte barailezurreko barrunbe batean eta pixkanaka aurreraka mugitzen dira; marrazo batzuek 30.000 baino hortz gehiago galtzen dituzte bizitzan zehar. Hortz berriztapenaren periodoa asko aldatzen da espezie batetik bestera (8-10 egunetatik hilabete batzuetara). Espezie gehienetan hortzak banaka berriztatzen dira eta ez lerroka, Isistius generoan gertatzen den bezala[21].

Hortzen forma eta tamaina marrazo bakoitzaren dietaren araberakoa da; molusku eta krustazeoak jaten dituztenak hortz lauak dituzte elikagaiak zanpatzeko; arrainak jaten dituztenak orratz itxurako hortzak dituzte harrapakinak heltzeko; eta ugaztunetaz elikatzen direnek behean puntadun hortzak dituzte harrapakina heltzeko eta triangelu itxurako zerradun hortzak goian mozteko. Planktona jaten dutenek, adibidez marrazo balea, funtzio gabeko hortz txikiak dituzte.

Hezurdura aldatu

Marrazoen hezurdura lurreko ornodunen eta arrain hezurdunen hezurduren oso desberdina da. Marrazo eta beste kartilagodun arrainen hezurdura kartilagoz eta ehun konektiboz osatuta dago. Kartilagoa malgua eta iraunkorra da, gainera hezur baten dentsitate erdia d[22]u. Honi esker eskeletoaren pisua gutxitzen da, energia aurreztuz. Marrazoek ez dutenez saihetsik, euren pisuak zapalduko lituzke lur lehorrean[23].

Barailezurra aldatu

 
Carcharodon carcharias baten baraila.

Marrazoen barailezurra, Rajidaeena eta manta arraiena bezala, ez dago burezurrari lotuta. Barailezurraren azalerak euskarriak behar ditu jasaten duen estres fisikoarengatik eta behar duen indarragatik. "Tesela" deituriko xafla hexagonalen geruza bat du, hauek mosaiko moduan antolatutako kaltzio gatz kristal blokeak dira[24]. Honek hezurrek duten indarra ematen dio barailezurrari.

Normalean marrazoek tesela geruza bakarra edukitzen dute baina espezie handiek bi, hiru edo geruza gehiago eduki ditzakete, gorputzaren tamainaren arabera. Marrazo zuri handi baten barailezurrak bost geruza eduki ditzake. Aurpegiko (musuko) kartilagoa malguagoa izan daiteke kolpeak hobeto jasateko.

Hegatsak aldatu

Hegatsen hezurdura luzanga da eta zeratotrikia izeneko segmentu gabeko faszikulu leunak dituzte. Hauek keratina proteina elastikoaren filamentuak dituzte[24]. Marrazo gehienek zortzi hegats dituzte. Marrazoak zuzenean aurrean dituzten objektuetatik baino ezin daitezke urrundu, beren hegatsek ez dietelako uzten isatsaren norabidean mugitzen baimentzen[23].

Dentikulu dermatikoa aldatu

 
Negaprion brevirostris marrazoaren dentikulu dermatikoa, elektroi mikroskopio bidez ikusia.

Hezurdun arrainek ez bezala, marrazoek gorputzaren kanpoaldean kolageno zuntz malguez egindako dentikulu dermatikoa dute. Honek hezurdurak bezala jokatzen du, muskuluei lotuz eta energia aurreztuz[25]. Dentikulu dermatikoek onura hidrodinamikoa ematen diete, igeri egitean turbulentziak murriztuz. Marrazo espezie batzuk pigmentuak dituzte dentikuluen azpian, patroi konplexuak eratuz (adibidez tigre-marrazoaren marrak). Marka hauek ingurunean kamuflatzeko eta harrapakinak ez detektatzeko balio dute[26].

Buztana aldatu

Buztanak bultzada ematen die, hau dela eta abiadura eta azelerazioa buztanaren araberakoa da. Isats-hegatsaren tamaina nabarmenki aldatzen da espezie bakoitzaren arabera, ingurune desberdinetan eboluzionatu dutelako. Marrazoen isats-hegatsaren dortsaleko sekzioa bularreko sekzioa baino motzagoa da. Marrazoen bizkar hezurra dortsaleko sekzio honetaraino luzatzen delako gertatzen da, eta ondorioz muskuluak itsasteko zabalera handiagoa dute. Hau dela eta, lokomozioa eraginkorragoa da arrain kartilagodunetan (hezurdun arrainek ez dute).

Isatseko lobuluen tamaina espezie bakoitzaren arabera aldatzen da. Adibidez tigre-marrazoak goiko lobulua handiagoa du zeinek abiatze oso azkarra edukitzea ahalbidetzen dion. Marrazo muturmotzak, aldiz, beheko lobulua du handiago. Honek abiadura azkarra mantentzeko balio dio[27].

Fisiologia aldatu

Arnasketa aldatu

Marrazoek, beste arrainek bezala, oxigenoa itsasoko ura zakatzetatik pasatzean lortzen dute. Marrazoek ez dituzte zakatzak estalita. Begi azpian espirakulu deituriko arraila bat daukate arnasketa errazteko (ura zakatzetan sartzeko). Marrazo pelagikoek ez dute espirakulua. Marrazoa mugimenduan dagoenean ahotik ura sartu eta zakatzetatik pasatzen da prozesu hau bentilazio bezala ezagutzen da. Marrazo espezie gutxi batzuk ezin dute ura ponpatu zakatzetara eta ondorioz mugimenduan egon behar dira etengabe, bestela ito egingo lirateke[28].

Arnasketa eta zirkulazioa oxigeno gabeko odola bihotzera doanean hasten da. Hemendik odola zakatzen arteria aferenteetara bidaltzen da. Zakatzetan berroxidazioa gertatzen da eta odol oxigenatua zakatzen arteria eferenteetara bidaltzen da. Gero hauek dortsaleko aortan elkartzen dira eta odola gorputz guztira banatzen da. Oxigeno gabeko odola zain kardinaletatik bihotzera pasatzen da eta zikloa berriro errepikatzen da.

Termoerregulazioa aldatu

Marrazo gehienak odol hotzekoak dira, hobeto esanda poikilotermoak, hau da gorputzeko tenperatura bat dator inguruko ingurunearen tenperaturarekin. Lamnidae familiako kideak homeotermoak dira eta inguruko ura baino tenperatura altuagoa mantentzen dute. Hau gorputz erditik gertu dagoen muskulu gorriz osatutako zinta baten bidez lortzen dute; gero odol hodien sistema baten bidez beroa gorputzean mantentzen dute[29].

Osmoerregulazioa aldatu

Arrain hezurdunak ez bezala, marrazoen odola eta beste ehunak itsasoko urarekiko isotonikoak dira, urearen eta TMAOaren kontzentrazio altuagatik. Hau dela eta, marrazo gehienak ezin dira ur gezako ingurunetan bizi (zezen marrazoa salbuespena da). Marrazo bat hiltzean bakterioek urea amonio bihurtzen dute[30][31].

Marrazoen gernuak ez du hipernatremia saihesteko behar bezain gatz. 1960ean, marrazoek heste bukaeran gatzak kanporatzeko glandula bat dutela aurkitu zen[32].

Digestioa aldatu

Digestioa egiten denbora asko egon daitezke marrazoak. Elikagaiak ahotik J itxura duen urdailera mugitzen dira; hemen hasierako digestioa egingo da. Behar ez diren gauzek normalean ez dute digestioan aurrera egingo; marrazoak okaztatu edo urdailari buelta emanez ahotik kanporatuko ditu[33].

Marrazoen eta ugaztunen digestio aparatuen arteko desberdintasun handiena marrazoek heste motzagoak dituztela da. Luzera laburra espiral itxurako balbula baten ondorioz lortzen da. Balbulak azalera handi bat ematen dio; janaria guztiz digeritu arte heste labur batetik mugitzen da. Hondakinak kloakatik kanporatzen dituzte[34].

Fluoreszentzia aldatu

Marrazo batzuk fluoreszente dira argi urdinaren azpian; adibidez Cephaloscyllium ventriosum marrazoa edo Scyliorhinus retifer marrazoa. Fluoreszentzia hau azido kinuretikoaren metabolito batetik dator[35].

Zentzumenak aldatu

Usaimena aldatu

 
Mailu-marrazoaren buruan sudur-zuloak oso bereizita daude elkarrekiko. Honek aukera gehiago ematen die usainaren jatorria aurkitzeko.

Marrazoak usaimena oso garatua dute, espezie batzuk itsasoko ur milioi zatitan odol zati bat aurkitzeko gai dira. Usaimen bulboaren tamaina espezien arabera aldatzen da, hauek usaimenarekiko daukaten dependentziaren arabera. Ikuspen murriztua daukaten ingurumeneko marrazoek usaimena garatuagoa edukitzen dute. Ikuspena argiagoa denean, adibidez koralezko arrezifeetan, Carcharhinidae familiako espezieek usaimen bulbo txikiagoak dituzte. Sakontasun handiagoetan aurkitutako marrazoak usaimena garatuago izaten dute[36][37]. Marrazoek usainaren jatorria kalkulatu dezakete usainak lehenengo sudur zulotik bigarren sudur zulora iristeko behar duen denborarekin[38].

Ikusmena aldatu

 
Hexanchus nakamurai baten begia.

Marrazoen begiak beste ornodunen begien antzekoak dira, kornea, erretina eta leiar antzekoekin. Begiak ondo moldatu dituzte itsasoko ingurumenera tapetum lucidum deituriko ehun bati esker. Ehun hau erretinaren azpian aurkitzen da eta argia erretinara islatzen du berriro. Honela ikuspena hobetzen du argi gutxi dagoenean. Marrazo batzuek ehun hau garatuago daukate. Marrazo askok begiak dilata eta uzkur ditzakete. Begiak itsasoko urak garbitzen ditu. Begiak babesteko nictitate menbrana deitzen den ehun bat daukate. Ehun honek ehizatzen edo arriskuan daudenean babesten dituzte begiak.

Marrazoen ikusmena monokularra edo estereoskopikoa izan daiteke, edozein momentutan aldatuz[39].

Entzumena aldatu

Oso zaila da marrazoen entzumena zehaztea, baino uste da kilometro askotara dauden harrapakinak entzuteko gai direla[40]. Marrazo espezie gehienen entzumen sentsibilitatea 20 eta 1000 Hz bitartean dago[41]. Buruaren albo bietan daukaten arraila txiki baten barrualdean aurkitzen da marrazoen belarria.

Elektro-hartzaileak aldatu

Lorenziniren anpoilak organo elektro-hartzaileak dira. Ehunka edo milaka dituzte gorputzean zehar. Marrazoek Lorenziniren anpoilak erabiltzen dituzte izaki bizidun guztiek sortzen dituzten eremu elektromagnetikoak detektatzeko. Horrek marrazoei (batez ere marrazo mailuari) beren harrapakinak aurkitzen laguntzen die[42]. Marrazoak animalia guztien artean sentikortasun elektriko handiena du. Marrazoek harrapakinak aurkitzen dituzte hondarretan ezkutatuta, sortzen dituzten eremu elektrikoak detektatuz. Lurraren eremu magnetikoan mugitzen diren korronte ozeanikoek ere eremu elektrikoak sortzen dituzte, marrazoek orientatzeko eta, beharbada, nabigatzeko erabil ditzaketenak[43].

Albo-lerroa aldatu

Sistema hau arrain gehienetan dago, marrazoetan ere bai. Ukipen-sistema sentsorial bat da, eta aukera ematen dio organismoari uraren abiadura eta inguruko presio-aldaketak detektatzeko[44]. Sistemaren osagai nagusia neuromastoa da, ornodunen belarrian dauden zelula ziliatuen antzeko zelula bat, inguruko ingurune urtarrarekin elkarreragiten duena. Horrek marrazoei beren inguruko korronteak, periferiako oztopoak eta ikuseremutik kanpo borrokatzen diren harrapakinak bereizten laguntzen die. Marrazoak 25 eta 50 Hz arteko maiztasunak hauteman ditzake.

Bizi-zikloa aldatu

Marrazoen bizi iraupena espezieen arabera aldatzen dira. Gehienak 20-30 urte inguru bizitzen dira. Marrazo batzuk adibidez bale marrazoa edo mielga pikarta 100 urte baino gehiago bizi daitezke[45][46]. Uste da Somniosus microcephalus espezieko marrazoak 200 urte baino gehiago bizi daitezkeela, eta berriki egindako ikerketa batek 5,02 metroko espezimen bat aurkitu zuen, 392 ± 120 urte bizi zituena (hau da, gutxienez, 272 urte), ezagutzen den ornodunik zaharrena[47][48].

Ugalketa aldatu

 
Scyliorhinus canicula marrazoaren arrautza.

Marrazoak hezurdun arrainek ez bezala ondo garatutako kume gutxi sortzen dituzte. Ziklo bakoitzean sortu ditzaketen kume kopurua oso aldakorra da, gutxienez 2 eta, gehienez, 100 kume sortuz[49]. Marrazoak poliki garatzen dira beste arrainekin konparatuta. Adibidez limoi marrazoak 13-15 urterekin lortzen dute sexualki garatzea[50]. Marrazoak bibiparoak, obiparoak eta obobibiparoak izan daitezke espeziearen arabera[51][52].

Obobibiparoak aldatu

Marrazo gehienak obobibiparoak dira, hau da amaren gorputzaren barnean inkubatzen diren mintz iraunkorreko arrautzen bidez ugaltzen dira. Bibiparoen kasuan bezala kumeak bizirik eta funtzionalki jaiotzen dira. Lamniformeek oofagia praktikatzen dute, lehenengo jaiotzen den kumeak beste arrautzak jaten ditu. Estrategia honen helburua kumeen bizi iraupena ziurtatzea da, kumeak garatuta erdituz. Marrazo obobibiparo gehienak babestutako eremuak aukeratzen dituzte kumeak edukitzeko..

Obiparoak aldatu

Espezie batzuk obiparoak dira, ernaldutako arrautzak uretan uzten dituzte. Marrazo obiparo gehienetan larruaren konsistentzia daukan arrautza oskola batek babesten du enbrioia. Marrazo obiparoen adibideak katu marrazoa eta Heterodontus francisci dira.

Bibiparoak aldatu

Bibiparoak kumeak arrautza gabe edukitzen dute, hau da bizirik erditzen dituzte kumeak. Marrazoen kasuan erditze hau plazentaduna edo plazenta gabea izan daiteke. Mailu arrainak, zezen marrazoak eta marrazo urdinak marrazo bibiparoak dira.

Portaera aldatu

Betidanik uste izan da marrazoak harrapakari bakartiak zirela, nomaden moduan janari bila itsasoa zeharkatzen zutela. Hala ere marrazo espezie gutxi batzuek betetzen dute hau. Gehienak bizitzak sedentarioagoa eta sozialagoa dute, talde handitan bizi daitezke, eta pertsonalitateak garatzen dituztela uste da[53]. Marrazoen migrazioa oso konplexua da, hegaztiena baino gehiago, marrazoak ozeano guztietan aurkituz.

Abiadura aldatu

Orokorrean, marrazoak bataz beste 8 kilometro orduko abiaduran egiten dute igeri, baina ehizatzean 19 kilometro orduko abiadura hartu dezakete. Marrazo muturluzea, marrazo espezie eta beste gutxi batzuen artean arrain azkarrenetakoa, 50 kilometro orduko abiadura hartzeko gai da[54]. Marrazo zuria ere abiadura altuagoak hartzeko gai da; honen jatorria marrazo hauen fisiologia homeotermikoarengatik izan daiteke. Marrazoek egunean 70-80 kilometro egin ditzakete igeri.

Inteligentzia aldatu

Marrazoen gorputz-garun masaren ratioa ugaztunen eta hegaztien antzekoa da[55]. Adibidez limoi marrazoak obserbazio bidez ikasten ditu berriak diren gauzak beraien ingurumenean[55].

Loaldia aldatu

Marrazo guztiek behar dute etengabe ura zakatzetatik sartzea arnasteko; hala ere, espezie guztiak ez dira mugitzen egon behar. Geldi dauden bitartean arnastu dezaketenak espirakuluen bitartez ura zakatzetan sartzen dute. Prozesu honetan begiak irekita mantentzen dituzte eta ez dira guztiz lokartzen.

Arnasteko igeri egin behar duten espezieak igeri lokartu deituriko prozesu bat egiten dute, non marrazoa esentzialki inkontziente dagoen. Prozesu honetan bizkar hezurra da igeri egitearen arduraduna eta ez garuna[56][56].

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ Allen, Thomas B.. (1999). The shark almanac. Lyons Press ISBN 1-55821-582-4. PMC 39627633. (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  2. ↑ Budker, Paul. (1971). The life of sharks.. Columbia University Press ISBN 0-231-03551-9. PMC 143979. (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  3. ↑ (Ingelesez) Einhorn, Catrin. (2021-01-27). «Shark Populations Are Crashing, With a ‘Very Small Window’ to Avert Disaster» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  4. ↑ «Fathoming Geologic Time» www.elasmo-research.org (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  5. ↑ «Earliest Sharks» web.archive.org 2008-12-23 (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  6. ↑ «Origin of Modern Sharks» www.elasmo-research.org (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  7. ↑ «Ancient Sharks» www.elasmo-research.org (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  8. ↑ «Xenacanths» hoopermuseum.earthsci.carleton.ca (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  9. ↑ «Earliest Sharks» www.elasmo-research.org (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  10. ↑ (Ingelesez) Pradel, Alan; Maisey, John G.; Tafforeau, Paul; Mapes, Royal H.; Mallatt, Jon. (2014-05). «A Palaeozoic shark with osteichthyan-like branchial arches» Nature 509 (7502): 608–611.  doi:10.1038/nature13195. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  11. ↑ Pough, F. Harvey. (2018). Vertebrate life. (Tenth edition. argitaraldia) ISBN 978-1-60535-607-5. PMC 1059227278. (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  12. ↑ Great white sharks : the biology of Carcharodon carcharias. Academic Press 1996 ISBN 978-0-08-053260-8. PMC 392312939. (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  13. ↑ (Ingelesez) Pimiento, Catalina; Ehret, Dana J.; MacFadden, Bruce J.; Hubbell, Gordon. (2010 mai. 10). «Ancient Nursery Area for the Extinct Giant Shark Megalodon from the Miocene of Panama» PLOS ONE 5 (5): e10552.  doi:10.1371/journal.pone.0010552. ISSN 1932-6203. PMID 20479893. PMC PMC2866656. (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  14. ↑ (Ingelesez) Wroe, S.; Huber, D. R.; Lowry, M.; McHenry, C.; Moreno, K.; Clausen, P.; Ferrara, T. L.; Cunningham, E. et al.. (2008-12). «Three‐dimensional computer analysis of white shark jaw mechanics: how hard can a great white bite?» Journal of Zoology 276 (4): 336–342.  doi:10.1111/j.1469-7998.2008.00494.x. ISSN 0952-8369. (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  15. ↑ (Ingelesez) Woodward, Aylin. «Sharks once nearly disappeared in an abrupt extinction event 'twice as extreme' as the one that killed the dinosaurs» Business Insider (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  16. ↑ (Ingelesez) Sibert, Elizabeth C.; Rubin, Leah D.. (2021-06-04). «An early Miocene extinction in pelagic sharks» Science 372 (6546): 1105–1107.  doi:10.1126/science.aaz3549. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  17. ↑ (Ingelesez) Elassar, Alaa. (2021-06-13). «Scientists say 90% of the world's open-ocean sharks died off in mystery extinction event 19 million years ago» CNN (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  18. ↑ a b «Sharks (Chondrichthyes)» www.fao.org (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  19. ↑ (Ingelesez) Pavan-Kumar, A.; Gireesh-Babu, P.; Babu, P. P. Suresh; Jaiswar, A. K.; Hari Krishna, V.; Prasasd, K. Pani; Chaudhari, Aparna; Raje, S. G. et al.. (2014-01-01). «Molecular phylogeny of elasmobranchs inferred from mitochondrial and nuclear markers» Molecular Biology Reports 41 (1): 447–457.  doi:10.1007/s11033-013-2879-6. ISSN 1573-4978. (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  20. ↑ Amaral, Cesar R. L.; Pereira, Filipe; Silva, Dayse A.; Amorim, António; de Carvalho, Elizeu F.. (2018-08-18). «The mitogenomic phylogeny of the Elasmobranchii (Chondrichthyes)» Mitochondrial DNA Part A 29 (6): 867–878.  doi:10.1080/24701394.2017.1376052. ISSN 2470-1394. PMID 28927318. (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  21. ↑ «Teeth of the Skin» www.elasmo-research.org (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  22. ↑ «Skeleton in the Corset» www.elasmo-research.org (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  23. ↑ a b «A shark's skeleton» web.archive.org 2010-08-05 (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  24. ↑ a b Sharks, skates, and rays : the biology of elasmobranch fishes. Johns Hopkins University Press 1999 ISBN 0-8018-6048-2. PMC 39217534. (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  25. ↑ «Why do Sharks have Cartilage?» www.elasmo-research.org (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  26. ↑ (Ingelesez) «Camouflage facts» Animals 2019-01-04 (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  27. ↑ Nelson, Joseph S.. (1994). Fishes of the world. (3rd ed. argitaraldia) J. Wiley ISBN 0-471-54713-1. PMC 28965588. (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  28. ↑ «Superstitions in schoolbooks: Many textbooks teach nonsense about sharks.» web.archive.org 2007-08-14 (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  29. ↑ «Fire in the Belly - Warm-bodied Sharks» elasmo-research.org (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  30. ↑ «Management techniques for elasmobranch fisheries.» www.fao.org (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  31. ↑ «MAKO SHARK» web.archive.org 2008-03-11 (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  32. ↑ Forrest, John N.. (2016). «THE SHARK RECTAL GLAND MODEL: A CHAMPION OF RECEPTOR MEDIATED CHLORIDE SECRETION THROUGH CFTR» Transactions of the American Clinical and Climatological Association 127: 162–175. ISSN 0065-7778. PMID 28066051. PMC 5216465. (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  33. ↑ (Ingelesez) Potenza, Alessandra. (2017-06-02). «Sharks literally puke their guts out — here's why» The Verge (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  34. ↑ «No Guts, No Glory» elasmo-research.org (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  35. ↑ (Ingelesez) Park, Hyun Bong; Lam, Yick Chong; Gaffney, Jean P.; Weaver, James C.; Krivoshik, Sara Rose; Hamchand, Randy; Pieribone, Vincent; Gruber, David F. et al.. (2019-09-27). «Bright Green Biofluorescence in Sharks Derives from Bromo-Kynurenine Metabolism» iScience 19: 1291–1336.  doi:10.1016/j.isci.2019.07.019. ISSN 2589-0042. PMID 31402257. PMC PMC6831821. (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  36. ↑ (Ingelesez) Yopak, Kara E.; Lisney, Thomas J.; Collin, Shaun P.. (2015-03-01). «Not all sharks are “swimming noses”: variation in olfactory bulb size in cartilaginous fishes» Brain Structure and Function 220 (2): 1127–1143.  doi:10.1007/s00429-014-0705-0. ISSN 1863-2661. (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  37. ↑ (Ingelesez) Yopak, Kara E.; Lisney, Thomas J.; Darlington, Richard B.; Collin, Shaun P.; Montgomery, John C.; Finlay, Barbara L.. (2010-07-20). «A conserved pattern of brain scaling from sharks to primates» Proceedings of the National Academy of Sciences 107 (29): 12946–12951.  doi:10.1073/pnas.1002195107. ISSN 0027-8424. PMID 20616012. PMC PMC2919912. (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  38. ↑ Gardiner, Jayne M.; Atema, Jelle. (2010-07-13). «The function of bilateral odor arrival time differences in olfactory orientation of sharks» Current biology: CB 20 (13): 1187–1191.  doi:10.1016/j.cub.2010.04.053. ISSN 1879-0445. PMID 20541411. (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  39. ↑ «Vision and a Carpet of Light» web.archive.org 2009-04-29 (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  40. ↑ «Hearing and Vibration Detection» web.archive.org 2008-05-01 (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  41. ↑ Casper, Brandon. (2006-06-01). «The hearing abilities of elasmobranch fishes» USF Tampa Graduate Theses and Dissertations (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  42. ↑ (Ingelesez) Kalmijn, Ad. J.. (1982-11-26). «Electric and Magnetic Field Detection in Elasmobranch Fishes» Science 218 (4575): 916–918.  doi:10.1126/science.7134985. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  43. ↑ Meyer, Carl G; Holland, Kim N; Papastamatiou, Yannis P. (2004-12-14). «Sharks can detect changes in the geomagnetic field» Journal of The Royal Society Interface 2 (2): 129–130.  doi:10.1098/rsif.2004.0021. PMID 16849172. PMC PMC1578252. (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  44. ↑ (Ingelesez) Bleckmann, Horst; Zelick, Randy. (2009-03). «Lateral line system of fish» Integrative Zoology 4 (1): 13–25.  doi:10.1111/j.1749-4877.2008.00131.x. (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  45. ↑ «Mote Marine Laboratory - Shark Notes» web.archive.org 2012-01-24 (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  46. ↑ «Florida Museum of Natural History Ichthyology Department» web.archive.org 2007-09-04 (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  47. ↑ (Ingelesez) Nielsen, Julius; Hedeholm, Rasmus B.; Heinemeier, Jan; Bushnell, Peter G.; Christiansen, Jørgen S.; Olsen, Jesper; Ramsey, Christopher Bronk; Brill, Richard W. et al.. (2016-08-12). «Eye lens radiocarbon reveals centuries of longevity in the Greenland shark ( Somniosus microcephalus )» Science 353 (6300): 702–704.  doi:10.1126/science.aaf1703. ISSN 0036-8075. (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  48. ↑ (Ingelesez) «Greenland shark may live 400 years, smashing longevity record» www.science.org  doi:10.1126/science.aag0748. (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  49. ↑ Compagno, Leonard J. V.. (1984-). Sharks of the world : an annotated and illustrated catalogue of shark species known to date. United Nations Development Programme ISBN 92-5-101384-5. PMC 12214754. (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  50. ↑ «Life Style of Sharks» web.archive.org 2011-07-27 (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  51. ↑ «SHARKS & RAYS - Birth & Care of Young» web.archive.org 2013-07-28 (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  52. ↑ (Ingelesez) Adams, Kye R.; Fetterplace, Lachlan C.; Davis, Andrew R.; Taylor, Matthew D.; Knott, Nathan A.. (2018-01-01). «Sharks, rays and abortion: The prevalence of capture-induced parturition in elasmobranchs» Biological Conservation 217: 11–27.  doi:10.1016/j.biocon.2017.10.010. ISSN 0006-3207. (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  53. ↑ (Ingelesez) «The Great White lie: What is the truth about sharks?» The Independent 2014-11-29 (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  54. ↑ «What's the Speediest Marine Creature?» www.elasmo-research.org (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  55. ↑ a b Sexual segregation in vertebrates : ecology of the two sexes. Cambridge University Press 2005 ISBN 0-521-83522-4. PMC 1058006292. (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).
  56. ↑ a b «How Do Sharks Swim While Asleep?» www.elasmo-research.org (Noiz kontsultatua: 2023-01-19).

Kanpo estekak aldatu


Giza kontsumoa aldatu

 
Marrazo hegatsen zopa.

Marrazo okela kontsumitzen duten herrialdeen artean Asiako herrialdeak (Txina eta Japonia gehienbat) dira gehien kontsumitzen dutenak, 1996ean lur planetan arrantzatu ziren marrazoen %55,4 Asiako herrialdeek arrantzatu zituzten. Gainera, Islandian, Australian, Kanadan, Indiako zenbait eskualdeetan, Mexikon, Sri Lankan, Yemenen eta Afrikako zenbait eremutan marrazo okelaren kontsumoa hedatuta dago.

Marrazoen arrantza ere hauen hegatzak lortzeko ematen da, hauekin zopa egiteko. Produktu hau Asiako ekialdeko herrialde batzuetan ematen da, batez ere Japonia, Txina eta Taiwango eskualde batzuetan. Gizartean oso hedatua dago marrazoen hegatzek minbizia prebenitzeko balio dutenaren ustea, baina konprobatu da hau ez dela zuzena. Hain zuzen ere, marrazoen azalak duen dentikulu dermatikoarien ondorioz, hegatzen kontsumizioak dementzia izateko probabilitatea igotzen du.

Erreferentziak aldatu

Kanpo estekak aldatu


"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Marrazo&oldid=9667116"(e)tik eskuratuta