Wikipedia

Marokoko historia

Marokoko historia hainbat milurtekoz luzatzen da, Jebel Irhoud eta Taforalt kultura historiaurrekoei jarraituz. Mauritania eta antzinaroko beste erreinu Berbereen ezarpenetik hasten da, Idrisid dinastiaren Marokoko estatuaren ezarpenarekin[1] jarraitzen du eta hainbat aro kolonial eta independente biltzen ditu.

Hegoaldeko Atlaseko herri tipikoa.

Froga arkeologikoek erakusten dute zonaldean hominidoak bizi izan zirela duela gutxienez 400.000 urte[2]. Marokoko historia idatzia Marokoko kostaldearen feniziar kolonizazioarekin hasten da, K.a VII eta VI. mendeen artean. Hala ere, hori baino 2.000 urte inguru lehenagotik berbereak zeuden zonaldean bizitzen. K. a. V. mendean Kartagoko estatu-hiriak bere hegemonia Ipar Afrikako kostaldeko inguruetaraino zabaldu zuen.[3] K. a. III.mendera arte jarraitu zuten han barrualdea monarka indigenen agintepean zegoelarik.[3] Monarka berbere indigenek agindu zuten Mauritanian K. a. III. mendetik 40. urtera arte, Erromatar Inperiora anexionatu zenean. V. mendearen erdialdean Bandaloek erasoa izan zen, Bizantziar Inperioak VI. mendean berreskuratu aurretik.

Musulmanek lurraldea konkistatu zuten VIII. mendearen hasieran, baina Omeiatar Kalifa-herritik banatu zen 740. urteko Matxinada Berberearen ostean. Mende erdi ondoren, Idrisid Dinastiak[4][1] Marokoko estatua ezarri zuen. Almorabideen eta Almohade dinastiaren pean, Marokok Magreb eta Al-Andalus kontrolatu zituen. Sadiek 1549tik 1659ra herrialdean agindu zuten. 1667tik aurrera Alauiek hartu zuten boterea, eta ordudanik Marokoko aginteko dinastia izan dira.[5][6]

1912an, Marokoko Lehen Krisiaren eta Agadirko krisiaren ostean, Fezeko Ituna sinatu zen, Maroko Frantziar eta Espainiar protektoratuetan banatuz. 1956ean, Frantziar agindupean 44 urtez egon ondoren, Marokok independentzia eskuratu zuen Frantziatik, eta handik gutxira Espainiaren kontrolpean zeuden lurralde gehienek ere independentzia berreskuratu zuten.

Marokoko historiaurrea aldatu

 
Capsiar Kulturako ehorzketa baten irudikapena, Magrebeko neolitikokoa.

Indusketa arkeologikoek Homo sapiensaren aurreko gizakien presentzia frogatu dute Marokon. 400.000 urteko hezur fosilizatuak aurkitu zituzten Salen 1971n[2]. Hainbat Homo sapiensen hezurrak ere topatu ziren Jebel Irhouden 1991an. 2017an haien antzinatasuna aztertu zen azken teknikak erabiliz eta gutxienez 300.000 urte zituztela ikusi zen, mundu osoan inoiz topaturiko Homo Sapiens aztarna zaharrenak direlarik.[7] 2007an 82.000 urtetako zulatutako maskorrak aurkitu ziren Taforalten, mundu osoan aurkitu diren apaingarri pertsonal zaharrenak izanik.[8]

Mesolitoan, duela 20.000 eta 5.000 urte, Marokoko geografiak sabana baten antza zuen, gaur egun duen paisaia idorraren ordez[9]. Garai hartako Marokoko kokalekuez gutxi dakigun arren, Magrebeko beste zonaldeetan eginiko indusketek basoen ugaritasuna iradokitzen dute, Mesolitikoko ehiztari eta biltzaileentzat egokiak, Capsiar kulturakoak kasu[9]. Garai honetako hilobirik zaharrena ere Marokon aurkitu da, eta ADN ikerketa bidez ikusi da ez zutela harremanik iberiarrekin, baizik eta Ekialde Hurbil eta Saharaz hegoaldeko Afrikarekin[10].

Neolitoan, Mesolitikoaren ondoren, ehiztari eta biltzaileak bizi ziren sabanan. Neolitikoko ehiztari eta biltzaile hauen kulturaren loraldia itzaltzen joan zen k. a. 5.000. urtetik aurrera, aldaketa klimatikoen eraginez. Neolitiko hasierako gaur egungo Marokoko kostaldeko zonaldeek garaian Mediterraneo osoan komuna zen Cardio zeramikagintza elkarbanatzen zuten. Indusketa arkeologikoek behien etxekotzea eta uztaren laboratzea garai honetan hasi zirela iradokitzen dute.

Antzinako historia aldatu

 
K.a. VII. mendeko plater feniziarra, Mogadorreko irlan aurkitua

Kartago (K. a. 800–300 urteak) aldatu

Marokoko itsasaldera feniziarrak etortzeak hainbat mende iraun zuen indar atzerritarren gobernua iragarri zuen. Feniziar merkatariak mendebaldeko Mediterraneoan k. a. VIII. Mende aurretik sartu ziren, eta laster gatza eta mearentzako biltegiak eraiki zituzten gaur egungo Marokoko kostalde eta ibaietan[3]. Feniziarren lehen kokaleku nagusiak Chella, Lixus, eta Mogador izan ziren[11]. Mogadorren k. a. VI. Mendearen hasieratik egon zen kolonia feniziar bat[12].

K. a. V. menderako, Kartagoko estatuak bere hegemonia Iparraldeko Afrika gehienera zabaldua zuen. Kartagok barneko aldeko tribu berbereekin erlazio komertzialak garatu zituen eta urteroko zerga bat ordaintzen zien material gordinen ustiapenean haien kooperazioa ziurtatzeko.

 
Essauiran aurkitutako txanpon erromatarrak, III. mendekoak

Mauritania eta erromatar menperaldia (K. a. 300 – k. o. 430 urteak) aldatu

Mauritania erreinu tribal berbere independente bat izan zen, Iparraldeko Afrikako mediterranear bazterrean kokatua.[13] Mauritaniako ezagutzen den errege zaharrena Boko I.a izan zen, k. a. 110. urtetik k. a. 81. urtera agindu zuena. Hari buruz idatzitako historia zaharrenak Lixus eta Chellah bezalako hiri feniziar eta kartagotarrei egiten die erreferentzia[13]. Errege berbereek barneko aldeko lurraldeetan agintzen zuten, erromatar hiri aitzindarietan erromatar agintea baimenduz. Mauritania Erromako estatu bezeroa bihurtu zen k.a. 33. urtean, eta ondoren probintzia oso Kaligula enperadoreak bertako azken erregea, Mauritaniako Ptolomeo, 40. urtean exekutatu ostean.

 
Volubiliseko erromatar aztarnak

Erromak lurralde zabal eta zehaztugabea kontrolatu zuen tribuekin aliantzak eginez okupazio militarren ordez, bere agintea ekonomikoki baliagarriak ziren edota giza indar osagarririk gabe defendatu zitezkeenetara soilik zabalduz. Hori dela eta, erromatarren administrazioa inoiz ez zen hedatu iparraldeko kostaldeko lautada eta haranetatik haratago. Eskualde estrategiko hau Erromatar Inperioaren parte izan zen, Mauretania Tingitana gisa gobernatua eta Volubilis hiria hiriburua izan zen.

Augusto erromatar enperadorearen garaian Mauretania menpeko estatua zen, eta bere agintariek, Juba II.a kasu, Volubilis-en hegoaldeko eremu guztiak kontrolatzen zituzten. Baina erromatarren legioen kontrol eraginkorra Sala Coloniaraino iristen zen. Historialari batzuek uste dute erromatar mugak gaur egungo Casablancaraino, lehen Anfa deitua, iristen zirela. Erromatarrek portu gisa finkatu zuten.[14]

Juba II.aren agintaldian, Augustok erromatar hiritarrekin hiru kolonia sortu zituen Mauritanian, Atlantikoko kostaldetik gertu: Iulia Constantia Zilil, Iulia Valentia Banasa eta Iulia Campestris Babba. Augustok hamabi kolonia sortuko zituen eskualdean. Garai hartan, Erromak kontrolatutako eremuak garapen ekonomiko handia izan zuen, errepide erromatarren eraikuntzak[15] lagunduta. Eremu guztia ez zegoen erromatarren kontrolpean hasiera batean, eta soilik 2. mendearen erdialdean eraiki zen limes bat Salatik hegoaldera Volubiliseraino. 258. urtean, erromatarrek beren eskualdeko hiriburua Tangerrera mugitu zuten eta Volubilis garrantzia galtzen hasi zen.

Kristautasuna eskualdera II. mendean sartu zen eta herrietan eta esklaboen artean lortu zituen jarraitzaileak, baita berbere nekazarien artean ere. IV. mendearen amaierarako, zonalde erromatartuak kristautuak zeuden. Mugimendu heretikoak ere garatu ziren, normalean protesta politiko forma gisa. Eremuak judutar populazio nabarmena ere bazuen.

Islamiar Maroko goiztiarra (700–1060 urteak) aldatu

 
Maroko eta Magreb Berbereen Matxinadaren ostean[16]

Musulmanen konkista (700 urtea) aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Magrebaren musulmanen konkista»

Magrebaren musulmanen konkista VII. mendeko erdialdean hasi eta VIII. mendearen hasieran osatu zen. Arabiar hizkuntza eta Islama eraman zituen zonaldera. Inperio Islamiar handiagoaren zati bat bazen ere, hasieran Maroko Ifrikijako probintzia subsidiario gisa antolatua izan zen, eta agintari lokalak Kairuaneko gobernadore musulmanak izendatzen zituen.[17]

Berbere indigenek Islama bereganatu zuten, baina haien ohiturak gorde zituzten. Halaber, zergak eta tributuak ordaintzen zizkioten administrazio musulman berriari.[17]

Berbereen Matxinada (740–743 urteak) aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Berbereen Matxinada»

740. urtean, imam jatarita puritanoek xaxatuta, berbereak agintean zegoen Omeiatar Kalifa-herriaren aurka matxinatu ziren. Matxinada Mendebaldeko Magrebeko berbere tribuen artean hasi zen, eta luze gabe hedatu zen eskualde osoan. Nahiz eta matxinada 742an apaldu zen Kairuaneko ateetara iritsi aurretik, ez Damaskoko omeiatar buruzagiak ez haien oinordeko abbastarrek ez zuten haien agintea berrezartzea lortu Ifrikijako mendebaldeko zonaldeetan. Maroko omeiatar eta abbasiden kontroletik at geratu zen, eta berbereen estatu txiki eta independente anitzetan banatu zen, hala nola, Barghawata, Sijilmassa eta Nekor, baita gaur egungo mendebaldeko Aljerian egongo liratekeen Tilimsen eta Tiaret.[16] Berbereek Islamaren bertsio propioa moldatu zuten. Batzuek, Banu Ifran kasu, konexioak mantendu zituzten sekta islamdar puritanoekin eta beste batzuek, Barghawata kasu, fede sinkretiko berri bat eraiki zuten.[17][18]

Barghawata (744–1058 urteak) aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Barghawata»

Barghawatak Marokoko kostalde Atlantikoan bizi ziren berbere taldeen konfederazioa izan ziren, Masmuda berbere tribuko parte zirelarik.[16] Sufri Kharijitekin elkartu ziren Omaiatarren aurkako matxinadan. Ondoren, estatu independentea (744–1058) ezarri zuten, Safi eta Salé arteko Tamesna zonaldean.

 
Sijilmassako portu berberea eta mendebaldeko Saharako merkataritza-bideak, 1000-1500 inguruan. Urre meategiak marroi argiz koloreztatuak daude.

Sijilmassa (700–1300 urteak) aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Sijilmassa»

Sijilmasa Erdi Aroko marokoar hiri eta merkataritza gunea izan zen, Saharako desertuaren iparraldeko mugan. Hiriaren hondarrak Tafilalt oasitik 8 kilometrotara daude, Rissani herritik gertu. Herriaren historia berbere dinastien inbasio jarraituek markatu zuten. XIV. mendera arte, Erdi Aroko Magrebeko merkataritza-gune garrantzitsuenetakoa izan zen, Sahara gurutzatzen zuten mendebaldeko komertzio bideei esker.[19]

Nekorreko erresuma (710–1019 urteak) aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Nekorreko erresuma»

Nekorreko erresuma Marokoko Rif eremuaren erdigunean zegoen emirerria zen. Bere hiriburua hasiera batean Temsamanen zegoen, eta ondoren Nekorrera joan zen. 710. urtean sortu zuen Salih I ibn Mansurrek, Kalifa-herriaren diru-laguntza bati esker. Bere gidaritzapean, berbere tribuak Islamera bihurtu ziren, baina, geroago, alde batera utzi zuten Nafza tribuko az-Zaydi baten alde eginez. Dena den, laster berriz aldatu egin zuten eta Ibn Mansur berretsi zuten. Bere dinastiak, Banū Sālih, 1019, arte agindu zuen zonaldean.

859. urtean, erresuma 62 ontzitako bikingo talde batek menderatu zuen, inguruko lapurretak oztopatu nahian zebiltzan Nekorreko indarrak garaitu ostean. Marokon zortzi egun igaro ostean, bikingoak Iberiar Penintsulara itzuli eta ekialdetik kostaldean jarraitu zuten.[20]

 
Idrisid dinastiaren agintepean IX. mendean Fezen eraikitako eskola

Idristar dinastia (789–974 urteak) aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Idristarren dinastia»

Idrisid dinastia Marokon zentraturiko gobernu islamiarra izan zen,[21] eta 787tik 974. urte arte agindu zuena. Bere izena Idris I.ari zor diote, Hasan ibn Aliren iloba handia. Hainbat historialarik Idrisid dinastia Marokoko lehen estatuaren sortzaileak direla uste dute.[22]

Fatimid, Omeiatar eta Zenata gobernuak (900–1060 urteak) aldatu

Oreka hau X. Mendearen hasieran hautsi zen, Fatimitar dinastia Maghrebera iritsi zenean. Ifrikijan boterea eskuratu ondoren, Fatimitarrek Maroko inbaditu zuten, Fez eta Sijilmassa konkistatuz. Ondorioz, Marokok zatitu egin zen. Fatimid gobernadoreak, Idrisidei leialak, talde puritanoak eta al-Andaluseko Omeiatarren esku-hartzaileak haien artean borrokatu zuten. Tokiko gobernadore oportunistek behin eta berriro saltzen zuten haien laguntza gehien ordaintzen zuenari. 965. urtean, al-Muizzek Fatimitar kalifak Maroko inbaditu zuen azken aldiz eta nolabaiteko ordena bat ezarri zuen. Dena den, handik gutxira, Fatimidek haien inperioa Egiptorantza aldatu zuten, Kairon ezarriz hiriburu berriarekin.

Fatimitarrek Ziridar leinua, Ifrikijako Zenata berbere klan bat, izendatu zituzten haien mendebaldeko aginteko lurrak kontrolatzeko. Hauek, ordea, ezin izan zuten lortu Marokok haien agintepean izatea, eta hainbat tokiko buruzagi berbereen eskuetan geratu zen, hauetako asko Kordobako Kalifaren ingurukoak. Hauen artean zeuden Fezeko eskualdeko Maghrawa eta ekialdeko Banu Ifran.

 
Hassan dorrea, Rabaten almorabideen garaian eraikitzen hasitako minarete amaitu gabea

Berbere dinastiak (1060–1549 urteak) aldatu

Marokok garai loriatsuenak Berbere dinastia batzuen agindupean izan ziren, Atlas mendien hegoaldean boterea eskuratu zutenak eta haien agintea iparralderantz hedatu zutenak, tokiko agintariak ordezkatuz. XI. eta XII. mendeen artean, berbere dinastia esanguratsu ugari sortu ziren, erreformatzaile erlijiosoek gidatuak. Dinastia bakoitza 200 urte baino gehiagoz Magreb eta Al-Andalus agindu zituzten konfederazio tribal batean oinarritua egon zen. Almorabide, almohade, marini eta wattasidar berbere dinastiek identitate kolektibo eta batasun politiko jakin bat eman zieten berbereei haien historian lehen aldiz. Dinastiek berbereen kontrolpeko "Magreb inperiala" ideia sortu zuten, era batean edo bestean aurrera egin zuena.

Almorabide dinastia (1060–1147 urteak) aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Almorabide»

Almorabide dinastia (1060–1147) Sanhajako Lamtuna tribu berbere nomadaren baitan sortu zen. X. mendearen bukaeran hainbat Zenata printzerrietan banatua zegoen Maroko bateratzea lortu zuten. Sijilmasako emirerria eta Barghawata (Tamesna) euren erresumara batu zituzten baita ere.

Yusuf ibn Tashfinen agintepean zeudelarik, Al-Andaluseko taifetako printzeek almorabideak gonbidatu zituzten haien lurraldeak kristau erresumetatik defendatzeko. Haien parte-hartzea ezinbestekoa izan zen Al-Andalusen erorketa saihesteko. 1086ean indar kristauak egoztea lortu ondoren, 1090. urtean Yusuf Iberiari itzuli zen eta taifa handi gehienak beretu zituen.[23]

Almorabideen boterea XII. Mendearen lehen erdialdean hasi zen gutxitzen, dinastia ahuldua baitzegoen Ouriqueko guduaren porrotaren eta almohadeen agitazioaren ondorioz. 1147an Almohadeen Marrakexeko hiriaren konkistak markatu zuen dinastiaren erorketa. Hala ere, Almorabide batzuek (Banu Ghaniya) borrokan jarraitu zuten Balear Uharteetan eta Tunisian.

Almohade dinastia (1147–1248 urteak) aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Almohade dinastia»

Almohade Kalifa-herria XII. mendean[24] sortutako berbere musulman mugimendu marokoar bat izan zen.[25][26]

Almohaden mugimendua Ibn Tumartek sortu zuen, Marokoko hegoaldeko Masmudako tribuen artean. Almohadek, lehenik eta behin, berbere estatu bat izendatu zuen Tinmelen, Atlas mendietan, gutxi gorabehera 1120. urtean.[24] Maroko gobernatzen zuten Almorabideak boteretik kanporatu zituzten 1147. urtean, Abd al-Mu'min al-Gumik (1130–1163) Marrakex konkistatu eta bere burua Kalifa izendatu zuenean. Ondoren, haien boterea Magreb osora hedatzea lortua zuten 1159. urtean. Al-Andalusek Magrebeko patu berberea jarraitu zuen eta Iberiar penintsulako guztia Almohaden menpe zegoen 1172. urterako.[27]

 
Chefchauen 1471an sortu zuten Espainiatik erbesteratutako mairuek

Mariniak (1248–1465 urteak) aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Mariniak»

Mariniak XIII. eta XV. mendeen artean Maroko gobernatu zuen[28][29] zenata berbere leinuko kideak izan ziren, suni musulmanak[30] ziren.

Mariniek Maroko agintzen zuten Almohade dinastia 1244an kanporatu zuten[31], eta laburki Magreb osoa kontrolatu zuten XIV. mendearen erdialdean. Al-Andaluseko Granadako Erresuma babestu zuten XIII. eta XIV. mendeetan; Gibraltarko itsasartearen alde europarraren zuzeneko gune bat lortzeko saiakera. 1340. urtean Saladoko guduan garaituak izan ziren eta Gaztelak Algeciras 1344. urtean konkistatu ondoren amaitu zen.[32]

Marokoko 1465.eko matxinadarekin amaitu zen haien agintea. Bertan, Fezeko Sharifek azken Marinien azken sultana kanporatu zuten.[33] Marinien azken liderra, Aaron ben Batash bisir judua eztarria moztuz hil zuten. Berarekin batera, Fezeko judu komunitate gehiena akabatu zuten matxinadan.[34]

Wattasidarrak (1471–1549) aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Wattasidarrak»

Wattasidarrak Marokoko agintea izan zuten leinua izan ziren. Mariniak bezala, zenata berbereen jatorrikoak ziren.[30] Familia biak loturik zeuden eta mariniek hainbat wattasidar bisir izan zituzten.[30]

Abu Abd Allah al-Sheikh Muhammad ibn Yahya al-Mahdi lehendabiziko wattasidar sultana izan zen. Iparraldeko Maroko baino ez zuen gobernatzen, hegoaldea zenbait printzerritan banatuta zegoelako.

Sadi dinastia (1549–1669) aldatu

 
Ait-Ben-Haddou hiria
Sakontzeko, irakurri: «Sadiak»

1549. urtean hasita, eskualdea arabiar dinastia ezberdinek agindu zuten, Sharifian dinastiak izenez ezagunak. Mahoma profetaren oinordekoak zirela aldarrikatzen zuten. Gobernu hauen lehenengoa Sadi dinastia izan zen, zeinak Maroko 1549tik 1659ra gobernatu zuen. 1509tik 1549ra bitartean, Sadi agintariek hegoaldeko eremuak kontrolatzen zituzten soilik. Nahiz eta wattasidarrak sultan gisa aitortu zituzten 1528 arte, Sadien botere gero eta handiagoak Wattasidarrek erasotzea ekarri zien. Borroka zalantzati baten ondoren, Tadla Itunaren bidez hego Marokoko haien agintea onartu zuten.[35]

1659. urtean, Mohammed al-Hajj ibn Abu Bakr al-Dila'i[36] Marokoko sultan bezala aldarrikatu zuten, Sadi dinastiaren gainbeheraren ondoren.[37]

Alaui dinastia (1666. urteaz geroztik) aldatu

 
Abdelkader Perez almirantea, Ingalaterrara enbaxadore gisa 1723an bidalia.
Sakontzeko, irakurri: «Alauiak»

Alauiak egungo Marokoko errege-leinua da. Tafilalteko jerife marokoarrek XVII. mendean eratutako dinastiako kideak[38], Alaui izena Alī ibn Abī Ṭālibeko "Alī"tik dator, bere ondorengo Sharif ibn Ali Tafilalteko printze bihurtu baitzen 1631. urtean. Bere semeak, Mulay Al-Rashidek (agintean 1664tik 1672ra), herrialdea batu eta baketzea lortu zuen. Alauiek Mahomaren oinordeko direla esaten dute, haren alaba Fāṭimah az-Zahrah eta Alī ibn Abī Ṭālib senarraren bidez.

Ismail Ibn Sharifek (1672–1727) erresuma sendotu zuen, tokiko tribuen aurkako egoerari aurre eginez. Alauiek, aurreko dinastiek ez bezala, ez zutenez berbere edo beduino tribu bakar baten babesik, Ismailek esklabo armada baten bidez kontrolatu zuen Maroko. Soldadu hauekin kanporatu zituen ingelesak Tangeretik (1684) eta espainiarrak Larachetik 1689an. Maroko batasunak ez zuen bere heriotza gainditu. Ondorengo aginte borroketan, leinuak indar politiko eta militar bihurtu ziren berriro ere. Muhammad III.ak (1757–1790) lortu zuen berriro erresuma bateratzea. Zentralizazio ideia abandonatu egin zen eta tribuek beren autonomia mantentzea baimendu zen. 1777ko abenduaren 20an[39], Maroko izan zen berriki independizatutako Amerikako Estatu Batuen subiranotasuna aitortu zuen lehengoetarikoa.[40]

Muhammad IV.aren (1859–1873) eta Hassan I.aren (1873–1894) erregealdietan zehar, Alauiek lotura komertzialak estutzen saiatu ziren, batez ere Europako herrialde eta Amerikako Estatu Batuekin. Armada eta administrazioa ere modernizatu ziren berbere eta beduino leinuen gaineko kontrola sendotzeko. 1859. urtean, Marokok gerra egin zuen Espainiarekin. Marokoko independentzia 1880ko Madrilgo Konferentzian bermatu zen,[41] eta Frantziak Marokon eragin nabarmena irabazi zuelarik. Alemaniak hazten ari zen Frantziako eraginari aurre egin nahi izan zion, 1905–1906ko lehen marokoar krisia eta 1911ko bigarren marokoar krisia eraginez. Maroko 1912an Fezeko Itunaren bidez protektoratu frantses bat bihurtu zen.

Europar esku-hartzea (1830–1956) aldatu

 
Magreb XIX. mendeko bigarren erdialdean

XV. mendean Atlantikoko kostaldea kontrolatzeko portugaldarren ahaleginak ez zuen eraginik izan Marokoko barnealdean. Napoleondar gerren ondoren, Ipar Afrika gero eta gobernaezinagoa bihurtu zen Istanbuletik agintzen zuen Otomandar Inperioarentzat. Ondorioz, tokiko beien influentziapean piratak ugaritu ziren. Magrebek gainontzeko Afrikak baino ezagutzen ziren aberastasun handiagoak zituen, eta Mediterraneoko sarreratik gertu egoteak garrantzi estrategikoa eman zion. Frantziak Marokon interes handia erakutsi zuen 1830. urteaz geroztik. Alaui dinastiak Marokoko independentzia mantendu zuen XVIII. eta XIX. mendeetan zehar, eskualdeko beste estatu batzuek otomandarren, frantsesen edo britainiarren dominazio pean erortzen ziren bitartean. XIX. mendeko bigarren zatian, Marokoko ezegonkortasunak europar herrialdeen esku-hartzea ekarri zuen, inbertsioak babestu eta kontzesio ekonomikoak eskatzeko. XX. mendearen lehen urteetan ahalegin diplomatiko handiak egin zituzten Europako botereek, batez ere Frantziak, eskualdean haien interesak bultzatzeko.[42]

 
Zaldientzako maskara, Fezen egina

1890eko hamarkadan, Aljerreko administrazio eta militar frantsesek Touat, Gourara eta Tidikelt eskualdeen anexioa eskatu zuten,[43] Aljeriara frantziarrak iritsi baino mende asko lehenago Marokoar Inperioaren parte izandakoak.[44]

Gatazka armatua izan zen Frantzia eta Aljerreko indarren Aït Khabbashekoen artean. Hauek, Aït Ounbgui khams-en frakzio bat ziren, Aït Attako konfederazioaren barne zeudenak. Gatazka Frantziak Touat-Gourara-Tidikelt konplexua anexionatuz amaitu zen 1901. urtean.[45]

Erresuma Batuak Frantziako "eragin esparrua" onartu zuen Marokon 1904ko Entente Cordialean. Honek Alemaniaren erreakzioa ekarri zuen. 1905–1906ko "krisia" Algeciraseko Konferentzian (1906) konpondu zen, Frantziaren "kokapen berezia" formalizatuz eta Marokoko kontrola Frantzia eta Espainiaren esku utziz.[46]

Independentzia baino lehen, Marokon milioi erdi europar bizi ziren,[47] eta Europako kristauek ia Casablanca hiriko biztanleriaren erdia osatzen zuten.[45] 1956ko erreinuaren independentziaren ostean, Europako biztanleria nabarmen jaitsi egin da.

Frantziako eta Espainiako protektoratuak (1912–1956) aldatu

 
Frantziar artilleria Rabaten, 1911an

Bigarren "marokoar krisiak" Europako herrialde boteretsuen artean tentsioak areagotu zituen eta ondorioz Fezeko Ituna sinatu zen (1912ko martxoaren 30ean), Maroko Frantziar protektoratua bihurtuz. Estatu frantses eta espainiarreko buruek sinatutako bigarren itun baten bidez, Espainiari 1912ko azaroaren 27an Maroko iparralde eta hegoaldean eragin eremu bat eman zitzaion. Iparraldeko eremua Marokoko protektoratu espainiarra bihurtu zen eta hegoaldekoa berriz, El Aaiunetik gobernatu zen Espainiako Rio de Oro koloniaren eta Marokoren tarteko zona gisa. Fezeko itunak 1912ko Fezeko matxinadak abiarazi zituen. 1923ko abenduan sinatu zen Tangerreko protokoloaren bidez, Tangerrek estatus berezia jaso zuen eta nazioarteko eremua bihurtu zen.[48]

Tratatuek ez zuten legez Marokoko subiranotasuna bertan behera utzi, eta sultanak herrialdeko buruzagia izaten jarraitu zuen.[49] Praktikan, sultanak ez zuen benetako botererik izan eta herrialdea administrazio kolonial batek gobernatzen zuen.

Protektoratuaren pean, frantziar funtzionarioak frantziar kolonoekin eta Frantzian zituzten aldekoekin elkartu ziren Marokoar autonomiaren aldeko mugimenduak saihesteko. Baketzean aurrera egin ahala, Frantziako gobernua Marokoko aberastasun minerala ustiatzen zentratu zen, baita garraio sistema modernoa sortzen eta merkatu frantsesera zuzendutako nekazaritza moderno sektore bat garatzen. Milaka kolono edo kolonizatzaile sartu ziren Marokon eta nekazaritzako lur aberatseko zati handiak eskuratu zituzten.

Europar esku-hartzeari oposizioa aldatu

Istiluak Casablancan, Frantziako protektoratuaren aurka. Universal Newsreel, 21 July 1955

1934ko abenduan, nazionalista talde txiki batek, sortu berri zen Marokoko Ekintza Batzordearen (frantsesez, Comité d’Action Marocaine (CAM)) kide zirenak, Erreforma Plan bat proposatu zuten[50]. Bertan honako eskariak zituzten: Fezeko Itunean jasoa zegoen zeharkako agindura itzultzea, marokoarrak gobernu postuetan onartzea eta ordezkaritza kontseiluak ezartzea. CAMek eskaerak, egunkarietako editorialak eta Frantziar ofizialei pertsonalki egindako deiak erabili zituen bere eskariak lortzeko, baina ez zuten eraginik izan. Planaren porrotak CAMen sortutako tentsioek bere zatiketa ekarri zuten. CAM alderdi politiko nazionalista gisa berregituratu zen eskaera erradikalagoetarako herri babesa lortzeko, baina frantsesek 1937an alderdia debekatu zuten.[51]

Alderdi politiko nazionalistak, frantses protektoratuaren pean sortu zirenak, Marokoko independentzia aldarrikatzeko Atlantikoko Gutuna bezalako deklarazioetan oinarritzen ziren. Ameriketako Estatu Batuak eta Erresuma Batuak egindako adierazpen honetan, besteak beste, herri guztiek haien gobernua aukeratzeko eskubidea adierazten zen.[52] Frantziako erregimenak tribuen oposizioari aurre egin behar izan zion baita ere – 1930ean berbereak frantses auzitegien jurisdikziopean sartzera behartuak izan zirenean[53], independentzia mugimenduaren babesa handitu zen.

Frantziar armadan parte hartzen zuten marokoar askok, Goumiere deiturikoak, Aliatuei lagundu zieten Lehen eta Bigarren Mundu Gerran. Bigarren Mundu Gerran zehar, guztiz banatutako mugimendu nazionalista kohesionatuagoa bihurtu zen. Dena den, Aliatuen garaipen batek independentziarako bidea zabalduko zuenaren nazionalisten ustea ez zen bete. 1944ko urtarrilean, Istiqlal Alderdiak, gero mugimendu nazionalistaren lidergoa eramango zuenak, manifestu bat atera zuen independentzia, batasun nazionala eta konstituzio demokratikoa eskatuz.[54] Mohammed V.a (1927–1961) sultanak manifestua onartu zuen Frantziak ezarritako jeneralari bidali aurretik. Honek protektoratuaren estatusean ez zela oinarrizko aldaketarik aurreikusten esan zuen.[55] Gerraren amaiaren agerikoa bihurtu zen sultanak nazionalistekiko zuen sinpatia. Hala ere, independentzia osoa pixkanaka lortzea espero zuen. Aitzitik, frantses egoiliarrek, interes ekonomiko frantsesek eta kolono gehienek babestuta, erabat baztertzen zuten edonolako erreformak egitea, nahiz eta independentziatik urrun egon.[55]

 
Istiqlal alderdiko kideak, 1932

1952ko abenduan Casablancan matxinada bat piztu zen Tunisiako sindikalista baten hilketa zela eta.[56] Matxinada hau Marokoko alderdi politikoen eta Frantziako agintarien arteko harremanetan mugarria izan zen. Matxinadaren ostean, erresidentziak Marokoko Alderdi Komunista eta Istiqlal Alderdia legez kanpo utzi zituen.[57]

1953an Frantziak oso errespetatua zen Mohammed V.a sultana Madagaskarrera erbesteratu zuen eta onarpenik ez zuen Mohammed Ben Aarafa ezarri zuen haren ordezko gisa.[58] Honek Frantziako protektoratuaren aurkako oposizio aktiboa piztu zuen, bai nazionalisten aldetik zein sultana lider erlijioso gisa ikusten zutenen aldetik. Bi urte geroago, sultana bueltatzeko eskaera marokoar batu baten eta Marokon indarkeriaren gorakadaren aurrean, baita hondatzen ari zen Aljeriako egoeraren eraginez, Frantziako gobernuak Mohammed V.a itzuli zuen Marokora, eta hurrengo urtean Marokoko independentzia ekarriko zuen negoziazioak hasi ziren.[59]

Maroko independentea (1956az geroztik) aldatu

1955. urtearen bukaeran, Herriaren eta erregearen iraultza deitu zenaren erdian[60], Mohammed V.a sultanak arrakastaz negoziatu zuen Marokoko independentzia gradualki berreskuratzea, frantziar-marokoar interdependentzia lankidetza-esparru batean. Sultanak hainbat erreforma bultzatzea onartu zuen, Maroko gobernatzeko modu demokratikoa izango zuen monarkia konstituzionala bihurtuko zutenak. 1956ko otsailean, Maroko burujabetza mugatua lortu zuen. Independentzia osoa lortzeko negoziazioek 1956ko martxoaren 2ko Frantziar-Marokoar Hitzarmena ekarri zuten, Parisen sinatu zena.[61]

1956ko apirilaren 7an, Frantziak bere protektoratuari ofizialki uko egin zion Marokon. Nazioartekotutako Tanger hiria Marokori berriz batu zitzaion, 1956ko urriaren 29an Tangerreko Protokoloaren sinadurarekin.[62] Espainiako protektoratuaren abolizioa eta Espainiaren Maroko independentearen aitortza beste alde batetik negoziatu ziren eta 1956ko apirileko Deklarazio Bateratuan amaitu zen.[63] 1956ko akordio honekin zein 1958ko beste batekin, Espainiak agintzen zituen hainbat lurralderen kontrola Marokora itzuli zen. Espainiak agintzen zituen beste lurralde batzuk militarki hartzeko saiakerak ez ziren hain arrakastatsuak izan.[64]

Independentziaren ondorengo hilabeteetan, Mohammed Vek gobernu egitura moderno bat eraiki zuen monarkia konstituzional baten forman, non sultanak rol politiko aktiboa izango zuen. Kontu handiz jokatu zuen, Istiqlal-ek kontrola sendotu eta alderdi bakarreko estatu bat ezartzeko izan zezakeen asmoari aurre eginez. 1957. urtean bihurtu zen ofizialki errege.[65]

Hassan II.aren erregealdia (1961–1999) aldatu

 
Hassan II.a erregea, ostiraleko errezoetarako bidean, 1967an Marrakexen.

Mohammed V.aren seme Hassan II.a Marokoko errege bihurtu zen 1961eko martxoaren 3an.[66] Bere agintaldian aztoramen politiko handia bizi izan zen, eta gobernuaren erantzun gupidagabeen eraginez garai harri “Berunezko urteak” izena jarri zitzaion. Hassanek, lehen ministro gisa, gobernuaren kontrol pertsonala hartu zuen eta kabinete berri bat ezarri zuen. Aholkularitza kontseilu batek lagunduta, konstituzio berri bat sortu zuen, 1962ko abenduko erreferendumean gehiengo zabalaz onartua.[67] Bere xedapenen arabera, erregeak gobernu exekutiboko figura nagusia zen, baina legegintza-boterea bi ganberatako parlamentu batek zeukan, eta botere judizial independente bat bermatzen zen.[68]

1963ko maiatzean, legegintza-hauteskundeak egin ziren lehen aldiz eta erregearen koalizioak eserleku kantitate txiki bat lortu zuen.[67] Hala eta guztiz ere, 1965eko ekaineko ekaitz politikoaren ostean, Hassan II.ak botere legegile eta betearazle osoa hartu zuen "salbuespen egoera" pean, 1970. urtera arte mantendu zena.[69] Ondoren, konstituzio erreforma onartu zen, mugatutako gobernu parlamentario bat berrezarriz eta hauteskunde berriak egin ziren.[68] Hala eta guztiz ere, desadostasuna mantendu zen, hedatutako ustelkeriaren eta gobernuaren bidegabekerien gaineko kexekin. 1971ko uztailean[70] eta 1972ko abuztuan[71], erregimenak bi kolpe militarrei aurre egin behar izan zien.

Aljerrek 1962an Frantziatik independentzia eskuratu ondoren, mugan dagoen Tindufeko eskualdean piztutako gatazka txikiek 1963. urtean, Harearen Gerra bezala ezagutzen dena eragin zuten. Gatazka Afrikako Batasunaren aldeko erakundearen bitartekaritzaren ostean amaitu zuen, lurralde aldaketarik gabe.[72]

Ekialde Hurbileko gatazketan Marokoren partaidetzak eta Mendebaldeko Saharako gertakizunek sortutako patriotismoak Hassanen ospea handitzen lagundu zuten. Erregeak Marokoko tropak bidali zituen Sinaiko frontera, 1973ko urrian Yom-Kippur gerra lehertu zenean. Guduan parte hartzeko beranduegi iritsi ziren arren, ekintzaren eraginez Marokok begirunea irabazi zuen beste estatu arabiarren artean. Honen ostean, Gobernuaren arreta Mendebaldeko Sahara Espainiatik lortzera bideratu zen, bertako alderdi nagusien adostasuna zuen gaia.

Mendebaldeko Saharako gatazka (1974–1991) aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Mendebaldeko Sahara»
 
Ibilaldi Berdeko mugimenduak azaltzen dituen mapa

Ifniko espainiar eremua Marokoko estatu berrian sartu zen 1969an[73], baina beste iparraldeko espainiar jabegoak, Ceuta, Melilla eta Plaza de soberanía barne, Espainiako kontrolpean geratu ziren, Marokok lurralde okupatu gisa ikusten dituelarik.

1974ko abuztuan, Espainiak 1966ko Nazio Batuen (NBE) ebazpena[74] aitortu zuen formalki, Mendebaldeko Sahararen etorkizuneko egoerari buruzko erreferendum bat egitea eskatzen zuena, eta NBEren gainbegiradapean erreferendum bat egiteko eskatu zuen. NBEren bisita batek 1975eko urrian jakinarazi zuen saharar herriaren gehiengo zabal batek independentzia nahi zuela[75]. Marokok erreferendumaren aurka protestatu zuen eta Hagako Nazioarteko Justizia Auzitegira eraman zuen. Auzitegiaren epaiaren arabera, nahiz eta Maroko eta Mendebaldeko Saharako tribuen artean "leialtasun lotura" historikoak egon, honek ez zuen NBEk autodeterminazioaren inguruan hartutako erabakia aldatzeko justifikazio juridikorik ematen[76]. Espainiak, bitartean, Mendebaldeko Sahararen kontrol politikoa utziko zuela adierazi zuen, erreferenduma egin ala ez. Espainiak, Marokok eta Mauritaniak lurraldeen etorkizuna ebazteko hiru aldeko solasaldi bat antolatu zuten.[77] Era berean, Espainiak iragarri zuen independentziaren aldeko elkarrizketak zabaltzen zituela Aljeriarrek babestutako Saharako independentzia mugimenduarekin, Fronte Polisarioa izenarekin ezagutzen zena.[57]

1976ko hasieran, Espainiak Mendebaldeko Sahara administrazioa Maroko eta Mauritaniari utzi zien[78]. Marokok lurraldearen iparraldeko bi herenen gaineko kontrola hartu zuen, Ibilaldi Berdea deiturikoa tarteko, eta hegoaldean geratzen zen lurralde zatia Mauritaniari utzi zion. Saharako hainbat tribuen buruzagiek Marokoren subiranotasuna aitortu zuten. Hala eta guztiz ere, tribuko buruzagien gainbehera zela eta, Polisarioak konstituzio bat[79] sortu zuen eta Saharako Errepublika Arabiar Demokratikoa estatua zuen eta erbesteko gobernua eratu zuten.[80]

 
Marokok Mendebaldeko Saharan eraikitako harresia urteetan zehar

Marokoar gobernuak bere borroka-indar asko bidali zituen Mendebaldeko Saharara, Polisarioari aurre egiteko. Honen indarrak nahiko txikiak baina ongi hornituak, oso mugikorrak eta baliabidedunak ziren. Polisarioak Aljeriako baseak erabiltzen zituen Maroko eta Mauritania barneko helburuen[81] aurkako ekintza azkarrak egiteko, baita Mendebaldeko Saharako operazioetarako ere. 1979ko abuztuan, galera militarrak jasan ondoren, Mauritaniak Sahara Mendebaldearen erreklamazioari uko egin zion eta Polisarioarekin bake ituna sinatu zuen.[82][83] Marokok orduan lurralde guztia erantsi zuen eta, 1985ean 2.500 kilometroko hare harresia eraiki zuen Mendebaldeko Saharako hiru laurdenen inguruan.[84]

1988an, Marokok eta Polisarioak Nazio Batuen (NBE) bake plan bat adostu zuten[85][86] eta su-etena 1991. urtean lortu zen[87]. Nahiz eta Nazio Batuen Segurtasun Kontseiluak bakearen aldeko indar bat sortu zuen[88] Mendebaldeko Sahararen autodeterminazioaz erreferendum bat aurrera eramateko[88], oraindik ez da egin. Periodikoki egin diren negoziazio saiakerek huts egin dute eta lurraldearen egoera oraindik ez da konpondu.

Polisarioaren gerrillen aurkako gerrak ekonomiaren gogor kolpatu zuten, eta Marokok diplomatikoki gero eta isolatuagoa aurkituz zuen bere burua. 90eko hamarkadako erreforma politiko gradualek 1996ko erreforma konstituzionalean bukatu zuten[89]. Honek bi kamarako legegintzaldi berria sortu zuen, botere gehiagorekin, oraindik mugatuak izan arren. Ordezkarien Ganberako hauteskundeak 1997an egin ziren, irregulartasun salaketez josiak.[90]

Mohammed VI.aren erregealdia (1999tik aurrera) aldatu

1999an Marokoko errege Hassan II.a hil ondoren, Sidi Mohammed printze liberalagoak errege tronua hartu zuen, Mohammed VI.a titulua hartuta. Maroko modernizatzeko erreformak onartu zituen, eta herrialdeko giza eskubideen erregistroak nabarmen hobetu zituen. Errege berriaren lehen ekintzetako bat 8.000 preso politiko inguru askatzea izan zen eta beste 38.000ri kondenak murriztu zizkien.[91] Era berean, batzorde bat ezarri zuen ekintzaile politiko desagertuen eta atxilotze arbitrarioen menpekoen familiak konpentsatzeko.[92]

2002ko irailean, legegintza-hauteskunde berriak egin ziren, eta Indar Popular Sozialisten Batasunak (USFP) irabazi zuen.[93] Nazioarteko behatzaileek hauteskundeak libre eta justuak izan zirela esan zuten, 1997ko hauteskundeetan egondako irregulartasun ugariak antzeman ez zituztelarik.[94] 2003ko maiatzean, seme baten jaiotzaren omenez, erregeak 9.000 preso askatu zituen eta 38.000 kondena murriztu zituen.[95] Era berean, 2003. urtean, lehen hezkuntzan amazig hizkuntza txertatu zuen, beste hezkuntza mailetan sartu aurretiko urrats gisa.[96]

2000ko martxoan, emakumeen taldeek manifestazioak antolatu zituzten Rabaten herrialdean emakumeen egoera juridikoari buruzko erreformak proposatuz. 200.000-300.000 emakumek parte hartu zuten, poligamia debekatzeko eskatuz eta dibortzio zibilaren legeak ezarri zitezen.[97] Kontrako manifestazioak 200.000 eta 400.000 partaide izatera iritsi ziren arren, mugimenduak eragin handia izan zuen Mohammed VI.a erregean, eta Mudawana, edo familia lege, berria ezarri zuen 2004ko hasieran, emakumeen eskubideen aldeko ekintzaileen eskaera batzuei erantzuna emanez.[98]

2002ko uztailean Espainiarekin krisia piztu zen inor bizi ez zen irla txiki batengatik. Maroko kostatik 200 metro eskasera dagoen irla, marokoarrek Toura edo Leila eta espainiarrek Perejil deitua, izan zen krisiaren sortzailea. Estatu Batuek bitartekaritza egin ondoren, Marokok eta Espainiak aurreko egoerara itzultzea adostu zuten, zeinaren arabera uhartea hutsik dagoen.[99][100]

Nazioartean, Marokok Mendebaldearekin lotura sendoak mantentzen ditu. Estatu Batuetan irailaren 11an izandako erasoak salatzen lehenengoetarikoa izan zen estatu islamiar zein arabiarren artean.

2003ko maiatzean, suizida islamiarrek hainbat bonbak lehertu zituzten aldi berean Casablancako guneetan, 45 lagun hil eta beste 100 baino gehiago zaurituz.[101][102] Marokoko gobernuak muturreko islamisten aurkako errepresioarekin erantzun zuen, bukaeran milaka pertsona atxilotuz. Hauetatik 1.200 epaitegira eraman zituzten eta 900 ingururi zigorra ezarri zieten. 2004ko ekainean atxilotu gehiago egon ziren. Hilabete berean, Estatu Batuek Maroko Ipar Atlantikoko Itunaren Erakundeko aliatu nagusia bezala izendatu zuen, nazioarteko terrorismoaren aurkako ahaleginen aitortza zela adieraziz. 2006ko urtarrilaren 1ean, Estatu Batuen eta Marokoren arteko aldebiko merkataritza libreko hitzarmen bat martxan jarri zen.[103] Hitzarmena 2004an sinatu zen, Europar Batasunarekin sinatutako antzeko hitzarmen batekin batera, zeina Marokoko merkataritza-bazkide nagusia den.

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ a b «Moroccan dynastic shurfa’‐hood in two historical contexts: idrisid cult and ‘Alawid power» The Journal of North African Studies 6 (2): 81–94. 2001-06-01  doi:10.1080/13629380108718436. ISSN 1362-9387. (Noiz kontsultatua: 2018-01-02).
  2. ↑ a b (Ingelesez) Hublin, Jean-Jacques. «Hublin, J.-J. (2001) Northwestern African Middle Pleistocene hominids and their bearing on the emergence of Homo sapiens. In: L. Barham and K. Robson-Brown (eds.), Human Roots. Africa and Asia in the Middle Pleistocene, 99-121.» Human Roots: Africa and Asia in the Middle … (Noiz kontsultatua: 2018-01-02).
  3. ↑ a b c (Ingelesez) Pennell, C. R. (2003). Morocco: from empire to independence. Oneworld ISBN 9781435683945. (Noiz kontsultatua: 2018-01-02).
  4. ↑ Joffe, George. (1988-01-01). «Morocco: Monarchy, legitimacy and succession» Third World Quarterly 10 (1): 201–228.  doi:10.1080/01436598808420052. ISSN 0143-6597. (Noiz kontsultatua: 2018-01-02).
  5. ↑ (Ingelesez) Groth, Hans; Sousa-Poza, Alfonso. (2012-03-26). Population Dynamics in Muslim Countries: Assembling the Jigsaw. Springer Science & Business Media ISBN 9783642278815. (Noiz kontsultatua: 2018-01-02).
  6. ↑ (Ingelesez) Derdzinski, Joseph L.. (2009). Internal Security Services in Liberalizing States: Transitions, Turmoil, and (in)security. Routledge ISBN 9781315589299. (Noiz kontsultatua: 2018-01-02).
  7. ↑ (Ingelesez) Ghosh, Pallab. (2017-06-07). «'First of our kind' found in Morocco» BBC News (Noiz kontsultatua: 2018-01-02).
  8. ↑ (Ingelesez) «World’s Oldest Manufactured Beads Are Older Than Previously Thought» ScienceDaily (Noiz kontsultatua: 2018-01-02).
  9. ↑ a b (Ingelesez) Clark, John Desmond; Brandt, Steven A.. (1984). From Hunters to Farmers: The Causes and Consequences of Food Production in Africa. University of California Press ISBN 9780520045743. (Noiz kontsultatua: 2018-01-02).
  10. ↑ (Ingelesez) «Oldest DNA from Africa offers clues to mysterious ancient culture» Science | AAAS 2018-03-15 (Noiz kontsultatua: 2018-03-19).
  11. ↑ Map, The Megalithic Portal and Megalith. Mogador. (Noiz kontsultatua: 2018-01-02).
  12. ↑ (Ingelesez) Moscati, Sabatino. (2001). The Phoenicians. I.B.Tauris ISBN 9781850435334. (Noiz kontsultatua: 2018-01-02).
  13. ↑ a b Map, The Megalithic Portal and Megalith. Chellah. (Noiz kontsultatua: 2018-01-02).
  14. ↑ Kjeilen, Tore. Casablanca - LookLex Encyclopaedia. (Noiz kontsultatua: 2018-01-03).
  15. ↑ InStoria - Province Romane - Mauretania. (Noiz kontsultatua: 2018-01-03).
  16. ↑ a b c (Frantsesez) «Atlas historique mondial» Editions Larousse 2017-08-24 (Noiz kontsultatua: 2018-01-03).
  17. ↑ a b c (Ingelesez) Abun-Nasr, Jamil M.. (1987-08-20). A History of the Maghrib in the Islamic Period. Cambridge University Press ISBN 9780521337670. (Noiz kontsultatua: 2018-01-03).
  18. ↑ (Frantsesez) Deverdun, G. Barghawata. (Noiz kontsultatua: 2018/01/03).
  19. ↑ (Ingelesez) Lightfoot, Dale R.; Miller, James A.. (1996-03-01). «Sijilmassa: The Rise and Fall of a Walled Oasis in Medieval Morocco» Annals of the Association of American Geographers 86 (1): 78–101.  doi:10.1111/j.1467-8306.1996.tb01746.x. ISSN 1467-8306. (Noiz kontsultatua: 2018-01-03).
  20. ↑ (Ingelesez) «History: The Viking Adventure In Morocco» Morocco World News 2017-03-06 (Noiz kontsultatua: 2018-01-03).
  21. ↑ The Venture of Islam, Volume 1. (Noiz kontsultatua: 2018-01-03).
  22. ↑ «Moroccan dynastic shurfa’‐hood in two historical contexts: idrisid cult and ‘Alawid power» The Journal of North African Studies 6 (2): 81–94. 2001-06-01  doi:10.1080/13629380108718436. ISSN 1362-9387. (Noiz kontsultatua: 2018-01-03).
  23. ↑ (Frantsesez) Universalis‎, Encyclopædia. ALMORAVIDES. (Noiz kontsultatua: 2018-01-03).
  24. ↑ a b (Ingelesez) «Almohads | Berber confederation» Encyclopedia Britannica (Noiz kontsultatua: 2018-01-04).
  25. ↑ (Ingelesez) Ramirez-Faria, Carlos. (2007-06-30). Concise Encyclopaedia of World History. Atlantic Publishers & Distributors ISBN 9788126907755. (Noiz kontsultatua: 2018-01-04).
  26. ↑ Bernard., Lugan,. (2000). Histoire du Maroc. Perrin ISBN 2262016445..
  27. ↑ (Ingelesez) Buresi, Pascal; Aallaoui, Hicham El. (2012-10-01). Governing the Empire: Provincial Administration in the Almohad Caliphate (1224-1269) : Critical Edition, Translation, and Study of Manuscript 4752 of the Hasaniyya Library in Rabat Containing 77 Taqādīm ("appointments"). BRILL ISBN 9004233334. (Noiz kontsultatua: 2018-01-04).
  28. ↑ (Ingelesez) «Marīnid dynasty | Berber dynasty» Encyclopedia Britannica (Noiz kontsultatua: 2018-01-04).
  29. ↑ (Ingelesez) Lapidus, Ira M.. (2012-10-29). Islamic Societies to the Nineteenth Century: A Global History. Cambridge University Press ISBN 9780521514415. (Noiz kontsultatua: 2018-01-04).
  30. ↑ a b c (Ingelesez) Bosworth, Clifford Edmund. (2004). The New Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual. Edinburgh University Press ISBN 9780748621378. (Noiz kontsultatua: 2018-01-04).
  31. ↑ (Frantsesez) Universalis‎, Encyclopædia. MÉRINIDES LES. (Noiz kontsultatua: 2018-01-04).
  32. ↑ (Ingelesez) Niane, Djibril Tamsir; Africa, Unesco International Scientific Committee for the Drafting of a General History of. (1984-01-01). Africa from the Twelfth to the Sixteenth Century. UNESCO ISBN 9789231017100. (Noiz kontsultatua: 2018-01-04).
  33. ↑ (Ingelesez) Isichei, Elizabeth. (1997-04-13). A History of African Societies to 1870. Cambridge University Press ISBN 9780521455992. (Noiz kontsultatua: 2018-01-04).
  34. ↑ (Ingelesez) Haddad, Heskel M.. (1984). Jews of Arab and Islamic countries: history, problems, solutions. Shengold Publishers ISBN 9780884001003. (Noiz kontsultatua: 2018-01-04).
  35. ↑ (Ingelesez) Spuler, Bertold. (1969). The Last Great Muslim Empires: History of the Muslim World. Markus Wiener Publishers ISBN 9781558761124. (Noiz kontsultatua: 2018-01-04).
  36. ↑ (Ingelesez) Joffé, E. George H.. (1993). North Africa: nation, state, and region. Routledge ISBN 9780415091626. (Noiz kontsultatua: 2018-01-04).
  37. ↑ Encyclopédie berbère.. EDISUD ©1984-<2013> ISBN 2857448082..
  38. ↑ Wikiproiektu:Lur Hiztegiak Wikipediaratzeko Lantegia. 2016-05-12 (Noiz kontsultatua: 2018-01-04).
  39. ↑ Early Relations | Morocco - Embassy of the United States. 2016-03-03 (Noiz kontsultatua: 2018-01-04).
  40. ↑ (Ingelesez) Morocco - Countries - Office of the Historian. (Noiz kontsultatua: 2018-01-04).
  41. ↑ Croxall, Ian. European Treaties affecting Morocco, Moroccan History. (Noiz kontsultatua: 2018-01-04).
  42. ↑ (Ingelesez) Page, Walter Hines; Page, Arthur W.. (1911). The World's Work. Doubleday, Page & Company (Noiz kontsultatua: 2018-01-04).
  43. ↑ Trout, Frank E.. (1970). «Morocco's Boundary in the Guir-Zousfana River Basin» African Historical Studies 3 (1): 37–56.  doi:10.2307/216479. (Noiz kontsultatua: 2018-01-04).
  44. ↑ (Ingelesez) Trout, Frank E.. (1969). Morocco's Saharan Frontiers. Librairie Droz ISBN 9782600044950. (Noiz kontsultatua: 2018-01-04).
  45. ↑ a b (Frantsesez) Lefébure, Claude. (1986). «Ayt Khebbach, impasse sud-est. L'involution d'une tribu marocaine exclue du Sahara.» Revue de l'Occident musulman et de la Méditerranée 41 (1): 136–157.  doi:10.3406/remmm.1986.2114. (Noiz kontsultatua: 2018-01-04).
  46. ↑ (Ingelesez) Pennell, C. R. (2003). Morocco: from empire to independence. Oneworld ISBN 9781435683945. (Noiz kontsultatua: 2018-01-04).
  47. ↑ (Ingelesez) Azevedo, Raimondo Cagiano De. (1994-01-01). Migration and Development Co-operation. Council of Europe ISBN 9789287126115. (Noiz kontsultatua: 2018-01-04).
  48. ↑ (Ingelesez) Hirschberg, H. Z(J W. ). (1981). A history of the Jews in North Africa: From the Ottoman conquests to the present time / edited by Eliezer Bashan and Robert Attal. BRILL ISBN 9004062955. (Noiz kontsultatua: 2018-01-05).
  49. ↑ (Ingelesez) Capaldo, Giuliana Ziccardi. (1995). Repertory of Decisions of the International Court of Justice (1947-1992). Martinus Nijhoff Publishers ISBN 0792329937. (Noiz kontsultatua: 2018-01-05).
  50. ↑ (Frantsesez) «Plan de réformes marocaines - Comité d'Action Marocaine - 1934 - Centre Mohamed Hassan Ouazzani» Centre Mohamed Hassan Ouazzani 2015-12-26 (Noiz kontsultatua: 2018-01-05).
  51. ↑ (Ingelesez) Comité d'Action Marocaine (CAM) - Dictionary definition of Comité d'Action Marocaine (CAM) | Encyclopedia.com: FREE online dictionary. (Noiz kontsultatua: 2018-01-05).
  52. ↑ Irontec. Gaur egungo munduaren historia, 1945-2009 :: denda :: Udako Euskal Unibertsitatea. (Noiz kontsultatua: 2018-01-05).
  53. ↑ (Gaztelaniaz) Aldaba: revista del Centro Asociado a la UNED de Melilla. 1993, Nº. 21 - Dialnet. (Noiz kontsultatua: 2018-01-05).
  54. ↑ 1891-, Julien, Charles André,. (2002). L'Afrique du nord en marche : Algérie-Tunisie-Maroc, 1880-1952. ([Rééd.]. argitaraldia) Omnibus ISBN 2258058635..
  55. ↑ a b (Frantsesez) Valette, Jacques. (1983). «Guerre mondiale et décolonisation. Le cas du Maroc en 1945» Revue française d'histoire d'outre-mer 70 (260): 133–150.  doi:10.3406/outre.1983.2416. (Noiz kontsultatua: 2018-01-05).
  56. ↑ «Tunisia and Morocco » 12 Dec 1952 » The Spectator Archive» The Spectator Archive (Noiz kontsultatua: 2018-01-05).
  57. ↑ a b (Ingelesez) «About this Collection - Country Studies» The Library of Congress (Noiz kontsultatua: 2018-01-05).
  58. ↑ (Frantsesez) «L’autre Mohammed VI» Zamane (Noiz kontsultatua: 2018-01-05).
  59. ↑ (Ingelesez) Correspondent, From our own. (1956-03-03). «An Independent Morocco» The Guardian ISSN 0261-3077. (Noiz kontsultatua: 2018-01-05).
  60. ↑ Burns, Jennifer. Revolution of the King and the People in Morocco, 1950-1959: Records of the U.S. State Department Classified Files | Archives Unbound. (Noiz kontsultatua: 2018-01-09).
  61. ↑ (Ingelesez) Independence for Morocco and Tunisia - Decolonisation: geopolitical issues and impact on the European integration process - CVCE Website. (Noiz kontsultatua: 2018-01-09).
  62. ↑ «Convention Regarding the Organization of the Statute of the Tangier Zone» The American Journal of International Law 23 (4): 235–284. 1929  doi:10.2307/2213381. (Noiz kontsultatua: 2018-01-09).
  63. ↑ Marokok eta Espainiak sinatutako Deklarazio Bateratua, 1956ko apirilaren 7an
  64. ↑ Ifni & After - TIME. 2007-11-12 (Noiz kontsultatua: 2018-01-09).
  65. ↑ Mohammed V, King of Morocco. (Noiz kontsultatua: 2018-01-09).
  66. ↑ (Ingelesez) «Hassan II | king of Morocco» Encyclopedia Britannica (Noiz kontsultatua: 2018-01-09).
  67. ↑ a b Elections in Africa : a data handbook. Oxford University Press 1999 ISBN 0198296452..
  68. ↑ a b (Ingelesez) «Constitutional history of Morocco» ConstitutionNet (Noiz kontsultatua: 2018-01-09).
  69. ↑ (Ingelesez) 26. Morocco (1956-present). (Noiz kontsultatua: 2018-01-09).
  70. ↑ (Ingelesez) 1971: Death for Moroccan rebel leaders. 1971-07-13 (Noiz kontsultatua: 2018-01-09).
  71. ↑ «Moroccan king survives attack by own air force - Aug 16, 1972 - HISTORY.com» HISTORY.com (Noiz kontsultatua: 2018-01-09).
  72. ↑ (Ingelesez) Mweti, Munya, P.. (1999). «The Organization of African Unity and Its Role in Regional Conflict Resolution and Dispute Settlement: A Critical Evaluation» Boston College Third World Law Journal 19 (2) (Noiz kontsultatua: 2018-01-09).
  73. ↑ (Ingelesez) UN Yearbook. (Noiz kontsultatua: 2018-01-10).
  74. ↑ Team, ODS. ODS HOME PAGE. (Noiz kontsultatua: 2018-01-10).
  75. ↑ UNA DOCUMENTACIÓN ESENCIAL PARA CONOCER EL SÁHARA OCCIDENTAL. (Noiz kontsultatua: 2018-01-10).
  76. ↑ (Ingelesez) (PDF) Nazioarteko Justizia Auzitegiaren epaia. (Noiz kontsultatua: 2018/01/10).
  77. ↑ Declaration of Principles on Western Sahara (Madrid Accords) | UN Peacemaker. (Noiz kontsultatua: 2018-01-10).
  78. ↑ (Gaztelaniaz) ARTEHISTORIA. «El abandono del Sahara - Contextos - ARTEHISTORIA V2» ARTEHISTORIA (Noiz kontsultatua: 2018-01-10).
  79. ↑ (Gaztelaniaz) (PDF) Saharako Errepublika Arabiar Demokratikoaren konstituzioa -1976. .
  80. ↑ [http://www.arso.org/03-1.htm Proclamation od first government of the Saharawi Arab Democratic Republic. ] (Noiz kontsultatua: 2018-01-10).
  81. ↑ (Gaztelaniaz) País, Ediciones El. (1976-06-09). «El Polisario ataca la capital de Mauritania» EL PAÍS (Noiz kontsultatua: 2018-01-10).
  82. ↑ UNA DOCUMENTACIÓN ESENCIAL PARA CONOCER EL SÁHARA OCCIDENTAL. (Noiz kontsultatua: 2018-01-10).
  83. ↑ (Gaztelaniaz) País, Ediciones El. (1979-04-29). «Escepticismo en Argel ante el acuerdo Mauritania-Polisario sobre el Sahara» EL PAÍS (Noiz kontsultatua: 2018-01-10).
  84. ↑ McNeish, Hannah. Western Sahara's struggle for freedom cut off by a wall. (Noiz kontsultatua: 2018-01-10).
  85. ↑ (Gaztelaniaz) País, Ediciones El. (1988-12-26). «El Polisario y Marruecos rompen el bloqueo» EL PAÍS (Noiz kontsultatua: 2018-01-10).
  86. ↑ (Ingelesez) Shelley, Toby. (2004-11-06). Endgame in the Western Sahara: What Future for Africa's Last Colony?. Zed Books ISBN 9781842773413. (Noiz kontsultatua: 2018-01-10).
  87. ↑ (Ingelesez) USA, International Business Publications; Ibp, Usa. (2004). Morocco Foreign Policy And Government Guide. Int'l Business Publications ISBN 9780739760000. (Noiz kontsultatua: 2018-01-10).[Betiko hautsitako esteka]
  88. ↑ a b (Ingelesez) Security Council Resolution 690 - UNSCR. (Noiz kontsultatua: 2018-01-10).
  89. ↑ (Gaztelaniaz) Marruecos: Marruecos Constitución
    de 1996.     (Noiz kontsultatua: 2018-01-10)    .
  90. ↑ (Gaztelaniaz) Roque, Maria Àngels; Ayouche, Mouhcine. (2002). La sociedad civil en Marruecos: la emergencia de nuevos actores. Icaria Editorial ISBN 9788474265972. (Noiz kontsultatua: 2018-01-10).
  91. ↑ (Gaztelaniaz) País, Ediciones El. (1999-07-31). «El rey de Marruecos libera a 8.000 presos y reduce las penas de otros 38.000» EL PAÍS (Noiz kontsultatua: 2018-01-18).
  92. ↑ (Gaztelaniaz) Hayner, Priscilla. (2010-09-20). Verdades innombrables: El reto de las comisiones de la verdad. Fondo de Cultura Economica ISBN 9786071604217. (Noiz kontsultatua: 2018-01-18).
  93. ↑ (Gaztelaniaz) nacion arabe. Icaria Editorial 1986 ISBN 9789771130505. (Noiz kontsultatua: 2018-01-18).
  94. ↑ Cembrero, Ignacio. Paralelismo electoral entre Marruecos y Argelia - Elcano. (Noiz kontsultatua: 2018-01-18).
  95. ↑ elmundo.es - Mohamed VI indulta a 70 de los 84 españoles presos en Marruecos por el nacimiento de su hijo. (Noiz kontsultatua: 2018-01-18).
  96. ↑ Marley, Dawn. From Monolingualism to Multilingualism: Recent Changes in Moroccan Language Policy. (Noiz kontsultatua: 2018-01-18).
  97. ↑ (Ingelesez) Press, The Associated. (2000-03-13). «Moroccans and Women: Two Rallies» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2018-01-18).
  98. ↑ (Ingelesez) Moroccan feminist groups campaign to reform Moudawana (Personal Status Code/Islamic family law), 1992-2004 | Global Nonviolent Action Database. (Noiz kontsultatua: 2018-01-18).
  99. ↑ (Ingelesez) Solution to island dispute 'closer'. 2002-07-19 (Noiz kontsultatua: 2018-01-18).
  100. ↑ (Ingelesez) «Battle of Parsley Island ends» Telegraph.co.uk (Noiz kontsultatua: 2018-01-18).
  101. ↑ (Gaztelaniaz) País, Ediciones El. (2003-05-18). «El atentado de Casablanca deja 41 muertos» EL PAÍS (Noiz kontsultatua: 2018-01-18).
  102. ↑ (Gaztelaniaz) AGENCIAS. (2004-05-16). «Marruecos conmemora el primer aniversario de los cruentos atentados de Casablanca» EL PAÍS (Noiz kontsultatua: 2018-01-18).
  103. ↑ (Gaztelaniaz) Internacionales, EENI- Escuela Superior de Negocios. Estados Unidos-Marruecos Tratado de libre comercio. (Noiz kontsultatua: 2018-01-18).

Kanpo estekak aldatu


"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Marokoko_historia&oldid=9605640"(e)tik eskuratuta