Wikipedia

Literaturaren historia

Literaturaren historia prosan, poesian edo antzezpen gainean eginak dauden idazlanen bilakaera historikoa da, eta baita hauetan erabilitako literatur teknikarena ere. Literatura Zientziaren barruan kokatua, era diakronikoz aztertzen du literatura. Literaturaren historia, bestetik, literatura-lanak aztertzeaz arduratzen da, hau da, obra artistikoak aztertzeaz edo, oro har, kultura, arte eta pentsamendukoak aztertzeaz, edo, kritika jakin baten arabera, "oso landuak" diren lan edo testuak definitzeaz.

Gilgamexen epopeiaren atal bat jaso zuen K.a. VII. mendeko buztinezko taulatxoa.

Literaturaren historiaz aldatu

 
Maxfield Parrishen "Ali Baba".
 
Juan Andrés egileak, 1782tik 1799ra, Dell’Origine, progressi e stato attuale d’ogni letteratura liburua idatzi zuen.

Literaturaren historia da literaturaren jakintzaren lau esparru nagusietako bat; literatur teoria, literaturaren kritika eta literatura konparatua dira beste hirurak. Literaturaren historia eta kritika alderatzea argigarria izaten da historia zer den hobeto ulertzeko: kritikak testuen osagai formalen eta gaien analisi sinkronikoa egiten du, eta historiaren helburua berriz testu horien azterketa diakronikoa egitea da, hau da, une jakin batek iraganarekin (iturrien azterketa) eta haren bilakaera eta etorkizunarekin dituen harremanak zertzea: une horren eraginak eta ondorengoak. Alegia, literatura obrak tradizio literarioan eta genero jakinetan, higikunde edo eskoletan, beren garaiko testuinguru historiko eta sozialean txertaturik, aztertzea da literaturaren historiaren eginkizuna.[1]

Literaturaren historialaria, literaturaren teoriak eta kritikak osatu duten metahizkuntza eta ikerketa metodologia erabiliz, testuen nolakotasuna aztertzen saiatzen da, egile, jatorri eta bilakaeraren kontzeptuetatik abiatuta (datazio arazoak, testuaren konposizio data, testuak jasotako eraginak, iturrien erabilera, etab.), testuaren sailkapena egin (zein generotan, eskolatan, estilotan sartzen den), eta, azkenik, hartzailearen edo harreraren arazoa lantzen du.

Lehen Literaturaren Historia Unibertsala Italian egin zen, XVIII. mendearen amaieran, Juan Andrés eskutik, 1782tik 1799ra. Izenburua Dell’Origine, progressi e stato attuale d’ogni letteratura zen;[2] laster beste hizkuntzetan ere egin ziren horrelako lanak; esaterako, 1804an alemanieraz Friedrch Bouterwekek egin zuen berea.

Literaturaren historia garrantzi handiko azterketa izan zen XIX. mendean, jakintzako diziplina baten ezagutza eskuratu baitzuen, ikerlari tradizio bikain bati esker : M. Menéndez Pelayo Espainian, A. Villemain eta J.J. Ampère Frantzian, Schlegel anaiak Alemanian, A. Veselovski Errusian, G. Ticknor Estatu Batuetan, eta abar. Baina XX. mendearen lehen erdialdean interesa eta ospea galtzen hasi zen literaturaren kritika eskola berrien hegietan (New Criticism, Estilistika, Nouvelle Critique). Rene Wellekek, "Literaturaren historiaren gainbehera" titulu esanguratsua duen artikulu batean (1983), beheraldi hori agertzeko, puntu hauek seinalatzen ditu : XIX. mendeko historiaren literatura gertaeren zientifizismo akritikoa eta ikuspegi egokiaren falta, eta horren ondoriozko "biografia, bibliografia, antologia, gai eta forma metrikoei buruzko informazioaren, iturri, neurketa eta balioztatze saioen nahasketa, «historia literario» deitu zen historia politiko eta sozialean txertaturik...", literaturari berari dagokiona ahaztuta. Alabaina, 1970etik aurrera piztu egin da berriz literaturaren historiari buruzko interesa, bereziki H.R. Jauss eta Konstantzako eskolaren azterlanen ondoren.

H. R. Jaussek, literatura historiografiaren ikerketa metodologia berriztatzeko ahaleginean, objektibotasun historikoaren aurreiritzia baztertzea eskatzen die literaturaren azterlariei eta testuen harreran oinarrituriko literatura historia bat osatzea. Haren iritziz, harreraren teoriaren bitartez uler daitezke literatura lanen esangura eta forma, historian zehar hartaz egin diren interpretazio desberdinetatik abiatuta. Jaussen iritziz, harreraren estetikaren teoriaren bidez, literatura lanaren esangura eta forma ulertzeaz gainera, bere "jarraitasun literarioan" txertatu behar da literaturaren esperientziaren kokagunearen eta esanahi historikoaren berri izateko. Bestalde, literaturaren historiaren helburua, alde batetik, literaturazko emaitza "bere sistemen jarraitasunean sinkronikoki eta diakronikoki" aurkeztea da, eta, bestetik, historia berezia den neurrian, "historia orokorra"rekin harremanetan jarri behar du. Historia orokor horri dagokionez, eginkizun sozial agerikoa du literaturaren historiak, ez bakarrik funtzio erakusgarria duelako (garai guztietako literaturetan aurki daiteke "existentzia sozialaren irudi ereduzkoa, idealizatua, satirikoa edo utopikoa"); horrez gainera, "munduaren ulermen" modu bat ere adierazten du eta orobat "gizartearen eginkizun hezitzailea, zeren literaturak, gainerako arteekiko eta gizarte aginpideekiko konkurrentzian, gizakia bere lotura natural, erlijioso eta sozialetatik askatzen baitu".

Literaturaren historiarekin harreman zuzena du literaturaren historiaren zatiketa kronologikoak (aldi edo garaien araberako banaketa, belaunaldi edo higikunde estetikoen araberakoa, etab.), genero, eskola, estiloen araberako ordenamenduak eta sailkapenak; era berean, literaturaren historiaren baitakoak dira hizkuntzaren historiaren eta literaturaren historiaren arteko harremana, literaturaren historiaren eta haren irakaskuntzaren artekoa kulturarekin eta hezkuntzarekin loturik, eta abar. Lehenengo biak dira garrantzitsuenak, eta horiexek aztertuko dira ondoren.

Literaturaren zatiketa edo sailkapen historiko edo kronologikoa aldatu

 
Pio Baroja, 98ko Belaunaldiaren idazlea. "Belaunaldi" kontzeptua asko erabili da Literaturaren historian.

Literaturaren historia kronologikoki ordenatzen denean, aroa da erabiltzen den irizpide edo ideia nagusietako bat: denbora tarte jakin bat da aroa, literatura lan batzuk eta haien egileak biltzen dituena, nahiz eta horiek berak bestelako ordenamenduetan (edo sailkapenetan) txerta daitezkeen, hala adibidez belaunaldi, eskola, higikunde, joera eta abarretan. Literaturaren garapen kronologikoa hazkunde konplexu batez gertatzen da, zeinaren arabera, C. Guillenen hitzetan, "literatura sistemak modu berezian bilakatzen dira ; osagai batzuen jarraipena, beste batzuen desagertzea, aukera ahantzien ernatzea, berrikuntzen bat bateko agerpena, aukera batzuen beranduko eragina dira modu horren ezaugarriak" . Bilakaera hori kritikoki antolatzeko, eskema kontzeptuala eta metodo egokiak izan behar ditu eskura literaturaren historialariak, haien bitartez literatura sistema desberdinek beren kodeekin duten harremana zehaztasunez eta koherentziaz finkatzeko, eta aipatu diren gertaerak esplikatzeko, alegia, jarraitasuna, desagertzea, berrikuntza, etab[3].

Eskema teoriko eta metodologia horien bila, historia politiko eta kulturaletik harturiko unitate kronologikoetan zatikatu izan zen hasieran literaturaren historia. Halaxe gertatzen zen Berpizkundeko humanistek zabalduriko historia sailkapenarekin ; adinen araberakoa zen, eta Petrarcarengandik zetorren. Petrarcarentzat hiru adin handietan banatzen zen mundua: Antzinaroa -kulturaren eta letraren Urrezko Aroa (Greziako eta Erromako historiarena)-, Ilunbeen edo mende ilunen Aroa (gero Erdi Aroa deituko zena), eta Aro Berria, argien bersortzea eta modernotasunaren kulturaren zabalkundea ezaugarri zuena, Berpizkundea deituko zena.

Sailkapen hori bakunegia zelarik, eta funtzionaltasun eskasekoa, banaketa xeheago bat etorri zen gero. Horrela agertu ziren mende eta garai kontzeptuak, ardatz gisa pertsona politiko garrantzitsuak hartzen zituztenak : "Periklesen Mendea" (K.a. V. mendea), "Errege-erregina Katolikoen garaia" (XV. mendearen bukaera eta XVI.aren hasiera), etab. Literaturaren historiako eskuliburuetan erabiltzen da gaur mende kontzeptua, eta, mendeen baitan, garaia aipatu ohi da.

Filosofiaren eta kulturaren historiaren alorrean, bada beste kontzeptu funtsezko bat, belaunaldia, literaturaren historian maiz erabiltzen dena, batez ere Alemanian eta Espainian. Kontzeptu honek, aldiak bereizteko irizpidetzat erabili delarik, oso harrera ona izan du azterlarien artean, batez ere XIX. mendetik XX. mendera doazen higikundeak kronologikoki mugatu nahi izan direnean. Horren arabera, guztiz finkatuak daude espainiar literaturan "98ko Belaunaldia" eta "1927ko belaunaldia", nahiz eta aurrenekoari dagokionez, eztabaida handiak izan diren, zeren, kritikari batzuen iritziz, sailkapen horrek analisi egokia eragozten baitu. Baina horixe da, izan ere, sailkapen ororen arriskua : gauzak errazteko asmoz -bestela ezin baitira ulertu, eta banakako kasuetan geratuko ginateke beti-; "gehiegi" erraztea, eta, zenbaitetan, egia ezkutatzea.

Gaurko historiografiak literatura aroa kontzeptua baliatu du, kezka estetikoak, gaienak edota arau jakinei buruzkoek lotzen dituzten egileak edo lanak kronologikoki ordenatzeko. Honela definitzen du aroa R. Wellek-ek: "(Literatura) arau sistema batek menderatzen duen denboraldi bat, sistema horren sorrera, zabalkundea, ugaltzea, txertatzea eta desagertzea bereiz daitezkeena" . Kontzeptu hau, muga kronologikoak ipintzeko irizpide den neurrian, belaunaldiarekin batera erabil daiteke ; hau da, aro batean zenbait belaunaldi izan daitezke . Literatura aro baten ezaugarri nagusia da nola, mugaturiko denboraldian, gainerakoak "menderatzen" dituen literatura arau eta sistema bat gertatzen den, nahiz eta horrek ez dakarren berdintasun estetikorik garai horretako literatura obra guztietan . Hala, XIX. mendean, bi literatura aroguztiz bereziak izan ziren arren (erromantizismoa eta errealismoa), aurrenekoaren estetika ez zen desagertu bigarrenak erabateko nagusitasuna izan zuenean.

Badira historiografian sarritan erabili ohi diren beste kontzeptu edo irizpide batzuk ere : eskola, higikundea, joera, sistema, etab.

Eskola arte edo literatura elkarte edo taldea da ; kulturaren igorle diren maisuak izaten ditu, ideal estetiko jakinak, eta dizipuluak.

Eskolak eratu zituzten adibidez Proventzako trobadoreek, petrarkistak, Pleiadeko kideek, XVIII. mendeko neoklasizismoak ; Euskal Herrian ere izan da eskola inportante bat, Sarakoa (XVII. mendea), Axular buru zuela prosa bikaina sortu zuena. Erromantizismotik aurrera, eskolaren kontzeptuak atzera egin zuen, eta, haren ordez, higikunde eta joerarenak zabaldu ziren.

Higikundea edo mugimendua ideal estetiko komunak dituzten idazle edo artista talde batek osatua da, eta, taldekideek, nolabait ere, ideal horiek zabaldu eta bultzatzeko asmoa izaten dute. Wellekek dionez, "borrokan diharduen kolektiboa da, bere buruaren kontzientzia argia izanik, ekintza eta agerraldi jakinak egiten dituena". Higikundeak -eman dezagun, XX. mende hasierako higikunde dadaistak edota surrealistak-, eginkizun kritikoa izan ohi du, aurretik ezarria dagoena hausteko asmoa. Joera kontzeptua, aditu zenbaiten iritziz, aroa-ri dago lotua, lehenagotik datorren pentsamendu hari baten modukoa baita, eta, aroari buruz bigarren mailakoa izanik, hurrengora ere luzatu ohi da. Horren adibide dira, beste askoren artean, Berpizkundean bizirik zirauten Erdi Aroko joerak.

Antzinako literatura (V. mendera arte) aldatu

 
Alexandriako Liburutegia XIX. mendeko grabatu baten arabera.

Nahiz eta literatura eta idazmena erlazionaturik egon, ez dira sinonimoak. Lehenengo hieroglifiko egipziarrak esaterako, ez dira literatura kontsideratzen. Iritsi zaizkigun eta eskuragarri ditugun testu literario zaharrenak idazmena sortu ondorengoak dira. Ikertzaileak ez daude ados erregistro zaharrak «literatura» ren antzekoago bihurtzearekin, horren definizioa subjektiboa baita. Hala ere, kontuan izan behar da antzinako kulturen garrantzi edo isolamendu kulturala zela eta, literaturaren garapen historikoa ez zela modu uniformean gertatu munduan.

Bestalde, literaturaren historia orokorra landu nahi denean, testu asko desagertu egin direla jabetuko gara; batzuk nahita desagertarazi zituzten, beste batzuk, ordea, istripuz edota testu horiek sortu zituen kultura desagertu egin delako. Adibide zelebreena Alexandriako Liburutegiarena da: K. a. III. mendean sortua, K.a.49. urtean erre egin zen eta, horrela, garantzi handiko testuak betirako galdu ziren. Testu askoren desagertze horrek asko zaildu egiten du literaturaren ikerketa.

Oso zaharrak diren testu batzuk literaturaren lehenengo urratsak gisa onartuak izan dira. Hori da, adibidez, Gilgamexen epopeiaren kasua: ezagutzen dugun poema horren testua K.a. XVII. mendekoa da nahiz eta Sumerren lehen bertsioa askoz zaharragoa izan, K.a. XXVII. mendeko ingurukoa.[4] Hilen Liburua, bestetik, Aniren Papiroan jasoa, K.a. XIII. mendekoa da.[5] Antzinako Egiptoren literaturaren gailurra Sinuhéren istorioa izan zen, Sesostris I.aren zerbitzari eta jarraitzaile zena. Azken lan hau K.a. XX. mendearen erdialdean idatzi zen. Antzinako Egiptoren lanak XIX. mende arte ezin izan ziren literaturaren historietan sartzen zeren eta Rosetta harria aurkitu arte ezin ziren ulertu.

Testu asko ahozko tradizioaren bidez izan ziren helaraziak eta, beraz, ez da erraza data jakin batean finkatzea. Indiako azpikontinentean Rig-veda testu nagusiek K.a. II. milaurtekoak dirudite. Ondorengo testuak (Brahmana, Upanishad) beranduago sortuak dirudite, ziur aski Burdin Arokoak dira. Garai berean koka daitezke Txinako Lao Tzuen Dao De Jing era Israelgo Tanakh. Homeroren Iliada eta Odisea K.a.ko VIII. mendekoak dira eta obra hauek dira aitzinaro klasikoari hasiera ematen diotenak. Gainera, badirudi lan hauek aurrez ahokozko tradizioaren bitartez izan zirela transmitituak, hain zuzen ere, Brontzezko Aroan. Normalean, ahozko tradizioaren testuak oso berandu arte ez dira idatziz jaso; adibidez, eskandinavieraz sortutako Edda poetikoa XIII. mende arte ez zen idatziz bildu.

Ekialde Hurbila aldatu

Literatura sumeriera hiri nagusienetan garatu zen. Testuak lokatzezko tablatxoetan idazten zituzten eta gai ezberdinen ingurukoak izaten ziren; gai mitologikoetatik hasi eta maitasun gaietaraino; betiere kalitate handiko lanak izaten ziren. Hasiera batean, ahozko tradizioa baino ez zuen hizkuntza horrek, baina, k.a. 2600. urte inguruan, idatzizkoa sortu zuten, bai sumerieraz baita ere akaderaz. Jainkoen inguruko mitoei buruzko hogeita hamar testu idatzi ziren gutxienez, besteak beste, Inannarem infernuetarako jaitsiera, Uholde Handiarena edota Enki zein Tammuz jainkoen ingurukoak.

Epika alorrean errege handien inguruko zikloak sortu ziren: Enmerkar, Lugalbanda eta Gilgamesh. Gilgameshenak zazpi gertaldi bildu zituen, ondoren Gilgamexen epopeia sortuko zutenak. Azpimarratzekoa da baita ere "Lugal ud melambi Nirpal" poema didaktikoa, Ninurtaren lanak izenburuarekin itzulita.

Literatura feniziarra garrantzi handia izan zuen baina, gerretan izan zituzten porroten ondorioz, ia guztia galdu egin da.[6][7] Zati txiki batzuk bakarrik aurkitu dira baina, antza denez, ugaria eta mota askotakoa izan zen. Literatura hebraieran eragin handia izan zuen.

Ekialde Urruna aldatu

Antzinako Indiako literatura aldatu

 
Nagamati erregina bere loroari mintzatzen devanagari kaligrafiaz.

Antzinako Indiako hizkuntza eta bariante desberdinetan idatzitako lanak ezagutzen dira. Hona hemen garrantzitsuenak:

  • Sanskritoz idatzitako literatura sánscrita: literatura horretan gero mendebaldean arrakasta handia izango zuten literatura generoak aurkitu dira. K.a 1500n urtean Rig-vedaren konposizioa hasi zen, herri indoeuropeorren literatura adierazpen zaharrena.
  • Veden literatura: Antzinako sanskritoz idatzita, hinduismoaren testu sakratuak dira. Testu nagusiak Vedak eta Upanishadak dira.
  • Literatura epikoa: Indiaren poesia epiko handia ahoz-aho zabaldu egin zen, ziur aski Maurya Inperioaren aurretik. Bi lan nagusiak hauek dira: Valmikiren Ramayana, Ram errege-jainkoaren abenturak 24.000 lerrotan azalduta, eta Majabharata, Iliada eta Odisea baino hamar aldiz luzeagoa den lana; azken honen eragina handia izan zen Europan.
  • Sanskrito klasikoaz idatzitako literatura: Kalidasa poeta ospetsuak bi lan epiko idatzi zituen:Raghu-vamsa eta Kumara Sambhava. Bietan, sanskrito epikoa erabili beharrean, sanskrito klasikoa erabili zuen. Baina ez ziren bakarrak; bariante horretan idatzitako beste obra batzuk hauek dira: Paniniren Asta-dhiai, gramatika eta fonetika estandarizatu zituena, eta Manuren legeak, hinduismoaren testu garrantzitsua. Kalidasa, bestetik, sanskritoaren antzergile nagusitzat jotzen da; bereak dira Shakuntala berrezagutzea eta Megha-dūta. Sarritan bere garrantzia sanskritozko literaturan, ingelesezko literaturan William Shakespearek izan zuenarekin parekatu da.

Aitzinako literatura txinatarra aldatu

 
Gerraren artearen edizio modernoa.
Sakontzeko, irakurri: «Txinerazko literatura»

Txinerazko literatura munduko zaharrenetariko bat da, zaharrena ez izan arren (hor baitaude Egiptokoa eta Mesopotamiakoa). Haren sustraiak K. a. XVI. mendean aurkitu daitezke, Shang dinastiaren garaietan (K. a. XVI. mendetik XI. mendera). Garai horietatik idazkunak dituzten dortoka oskolak eta otoitzak inskribaturik dituzten sakrifizio-brontzeak gordetzen dira. Idazkun horietan dagoeneko antzinako txinatar piktogramak agertzen dira, gaur egungoen aurrekariak.

Lehen literatur lanak Zhou dinastiak sortuak dira. Lan txintar horiek moraleja didaktiko bat izaten dute, eta maitasun gaiak eta naturarekiko, gurasoekiko, helduekiko, orden politikoarekiko sozialarekiko eta erligiosoarekiko gaiak lantzen dituzte. Lehen egile handia Gerraren artea idatzi zuen Sun Tzu izan zen.

Filosofiari buruzko lanek ere garrantzi handia izan zuten. Filosofia txinatarrak, greziarrenarekin alderatuta, oso bide desberdina hartu zuen. Greziarrek elkarrizketa luzeak aurkezten zituzten bitartean, txinatarrek analektak nahiago izan zituzten, hau da, esaera zaharren itxurako testuak. Testu horien gaiak oso desberdinak dira: maitasuna, izadiarekiko errespetua, familiarekiko harremanak, gizartearen ordena... Testu ezagunena Dao De Jing da. Egileen artean Laozi eta Konfuzio daude.[8]

Aitzinako literatura japoniarra aldatu

Japoniarrek III. eta VI. mendeetan sortu zituzten euren lehendabiziko lan literarioak: Kojiki eta Nihonshoki kronikak edota Manyoshu poemak, 760. urtean bildu zituztenak. Hala ere, japoniar literaturaren aro klasikoa VIII. mendearen amaieran hasi zen.[9]

Antzinako literatura Europan aldatu

Greziarrak aldatu

 
Bideo hau Ikusgela proiektuaren parte da. Bideoak dituzten artikulu guztiak ikus ditzakezu hemen klik eginez gero.
Safo eta bere obra azaltzen dituen bideoa.
 
K.a. II. mendeko Homeroren bustoa.
Sakontzeko, irakurri: «Grezierazko literatura»

Antzinaroko grekoek garrantzi handia eman zioten literaturari. Autore askoren aburuz, Mendebaldeko tradizio literarioa Homeroren Odisea eta Iliada poema epikoekin hasi zen. Espezialista askoren ustez, Homerori egotzitako lan horiek literatura kanonen benetako gailurrak jarraitzen dute izaten.

Homeroz gain, Safo idazleak ere garrantzi handia izan zuen literatura grekoan, izan ere, poesia lirikoaren aitzindaria izan baita literatura genero honi bere ezaugarriak emanez. Eskilo autoreak, bestalde, literatura okzidentala aldatu zuen antzerkian elkarrizketa eta interakzioa txertatu zituelako. Haren lan nagusia Orestiada trilogia izan zen. Antzerkian jarraituz, Sofoklesek ironia literatura teknika bihurtu zuen; azpimarratzeko da bere Edipo errege. Euripidesek antzerkia erabili zuen gizarte arauen aurka jotzeko; haren lan nagusiak Bakanteak, Medea eta Troiatarrak izan ziren. Aristofanes, azkenean, ez zuen hain tonu tragikoa erabili; bere lan nagusiak Lisistrata eta Igelak dira.

Aristoteles, Platonen ikaslea, Antzinaro klasikoko egile erreferente nagusienetakoa izan zen. Alor zientifiko askotako lan ezberdinak idatzi zituen, baina, batez ere, bere obra Poetika antzerkiaren eta kritika literarioaren oinarriak ezarri zituen.[10]

Erromatarrak aldatu

 
Virgilioren bustoa.

Erromatar Inperioko autore askok berritzaileak izateari uko egin zioten eta, hala, autore klasiko grekoak imitatu zituzten. Virgilioren Eneida, esaterako, hein handi batean Homeroren obretan oinarritutako obra izan zen, garaiko enperadoreak hala aginduta. Plauto komiko erromatarrak, bere aldetik, Aristófanes autore grekoa imitatzen zuen. Ovidioren Metamorfosiak liburuan, greziarren mitoak berreskuratu zituen, zentzu berean.

Autore erromatarren kalitate literarioa ukaezina bada ere, aipatzekoa da kreatibitate eta sormena urria zutela. Erromatarren kreazio literarioetako bat satira izan zen. Horazio argumentuaren tresna gisa erabiltzen lehena izan zen; ondoren Juvenalek ere erabili zuen.

Erdi Aroko Literatura (V-XV. mendea) aldatu

Europan aldatu

 
Erdi Aroko liburu baten orria.

Erromaren erorketaren ondoren 476. urtean, grekoek eta erromatarrek asmatutako  estilo literarioak erabiltzeaz utzi zituzten europarrek Errenazimendura arte. Erdi Aroko kultura eta eta artea erlijioan zentratu ziren eta berrikuntza gutxi izan ziren. Literaturan gauza berri gutxi sortu ziren eta hiru multzotan bildu ziren: Erromako Materia,[11] Frantziako Materia eta Britainia Handiko Materia.

Asian eta Afrikan Islama hedatu zen, lan grekoetan oinarrituz euren literatura garatu ahal izateko. Nahiz eta lan asko galdu egin ziren, musulman eskribauek literatura grekoko hainbat lan kontu handiz kopiatu eta gorde zituzten.

Latinez idatzitako literatura aldatu

Latina mendetan gorde zuen bere kultura prestigioa. Ondorioz, berandu arte, europar egile askok hizkuntza horretan egin zituzten bera lanak.

Hagiografiak edo "santuen bizitzak" maiz zabaldu ziren Europako lehen testuen artean. Beda egilearen lanak —Historia ecclesiastica gentis Anglorum— eta beste batzuenak fedean oinarritutako tradizio historikoari jarraitzen diote; tradizio horren hasieran Eusebio Zesareakoa dugu, 300. urte inguruan.

Antzerkigintza, orokorrean, baztertu zen Misterioak eta Nekaldiaren irudikapenak izan ezik. Lan horiek kristau-sinesmena jendearen artean hedatzea eta sendotzea zentratuta zeuden. 400. urte inguruan, Aurelius Prudentius Clemensek Psychomachia liburuarekin, Erdi Aroko literaturan hain erabilia izan zen ipuin alegorikoen tradizioa hasi zuen.

Godofredo Monmouthekoak bere Historia Regum Britanniæ idatzi zuen. Britainiako historiaren benetako gertakarien gisa aurkeztu zuen, horien artean, Merlin aztiarenak eta Arturo erregearenak.[12]

Musulmanek Greziako intelektualen lan filosofiko eta zientifikoak gordetzeko interes handia erakutsi zuten. Hori esker testu asko ez dira galdu. Poliki-poliki lan horiek idazle kristauen lanetan islatu ziren. Esaterako Tomas Akinokoa teologo ospetsuaren idazlanetan Aristotelesen eragina nabaria da.

Herri hizkuntzetako literatura aldatu

Erdi Aroan herriko hizkuntzetan prestatutako poesia eta Gesta kantak loratu egin ziren trobadore eta koblakarien eskutik. Hizkuntza horiek ez zuten kultura garapena zeren eta balio hori zituzten testuak latinez idazten baitziren. Horregatik, hizkuntza horien lehenengo adierazpen literarioak herri kulturan eman ziren. Poesia epikoa garatzen jarraitu zen iparraldeko Europako mitologien gaiekin; Beowulf eta eskandinaviarren sagak, Homero eta Virgilioren antzeko gerra eta ohorearen ikuspegia erakusten zuten.

1095eko azaroan, Urbano II.a aita santuak Lehen Gurutzadari ekin zion Clermonteko Kontzilioan. Gurutzadek, XI. eta XIII. mendeen artean musulmanen aurka egin ziren kanpaina militarrak, Europako eta Ekialde Ertaineko bizitzaren alderdi guztiei eragin zieten; literatura ere eraldatu egin zuten bi kulturen arteko gerra horiek; adibidez, zaldunaren irudiak esanahi berritua hartu zuen.

Garaiko obra eta egile garrantzitsuak hauek dira: Petrarca eta bere poesia; Boccaccioren Dekamerona; Dante Alighieriren Jainkotiar komedia; Geoffrey Chaucerren Canterburyko ipuinak.

Ekialdea aldatu

Antzinako arabiar literatura aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Arabiar literatura»
 
Koranaren orria, XI. mendekoa.

Literatura arabiarra VI. mendean sortu zen Mu'allaqat eta Mufaddaliyat olerki bildumekin. Lan horien aurretik ahozko tradizio aberats zuten eta horretan klasikoak diren ipuinak zabaldu ziren, esaterako Sinbaden narrazioak, adibidez. Dena dela, arabiar kulturako lanik garrantzitsuena, Korana, VII. mendekoa da. Korana garaiko lan esanguratsuena eta, bere 114 sura edo kapituluekin, egitura konplexuena izan zen.

Beste literatura-alderdi bat Mahoma profetaren gertaeretan eta esaeretan oinarritutako hadiz tradizioa da (arabieraz: حديث, euskaraz ‘narrazioa, erreferentzia’‎). Testu horiek bildumetan jaso ziren, esaterako, Muslim b. al-Haýýaýk (875) egindakoa eta Muhammad Ibn Ismail Al-Bujarirena. Mohamaren inguruan izan ziren baita ere arabieraz idatzitako lehen biografiak. Lehenengoa Wahb ibn Munabbih-ek idatzi zuen baina, ezagunena, Muhammad ibn Ishaq-ena idatzitakoa da.[13]

Olerkia kultura arabiarrak asko erabili duen generoa izan da, bertsotan edo prosa errimatuan, askotariko gaiekin, hala nola ereserki erlijiosoak, poesia mistikoa, eraso pertsonalak, poesia erotikoa eta, adibidez, ardoari buruzkoak.

Aldiz, fikziozko literatura gutxi dago, beharbada neurri batean al-fusha (hizkuntza literarioa) eta al-ammiyyah (hizkuntza arrunta) bereizten zirelako, literaturak entretenimendurako ez ezik, helburu moral eta hezitzaileetarako ere balio behar zuela uste zelako. Hala ere, hakawati edo ipuin kontalari asko egon ziren, obra didaktiko edo alegia tradizionalen zati entretenigarriak kontatzen zituztenak. Fikzio arabiarreko literaturaren lan handia (eta salbuespen arraroa) Mila gau eta bat gehiago da, zalantzarik gabe bere literatura eta kulturako ezagunena. Dena dela, persiar lan batetik abiatzen dela eta istorio batzuk Indian jatorria omen dutela aipatu behar da.

Arabiar literaturan, bestetik, izen handi bat aipatu behar da: Ibn Khaldun. Idazlan ez-literarioetan Ibn Jaldunen perspektiba kronistikoa zen, naturaz gaindiko azalpen oro baztertzen zuen. Soziologiaren eta historiaren ikuspegi zientifikoaren aita izan zen nolabait.

Persiar literatura aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Persiar literatura»
 
Jamiren Arrosen lorategia liburuaren orria.(1593)

Persiar literaturako libururik ezagunena poemen bilduma den Rubaiyat da. Poema horiek 4 lerrotako estrofatan antolatuta daude eta Omar Khayam idazleak, matematikariak eta astronomoak idatzia da.

Turkiar literatura aldatu

IX eta XI. mendeetan zehar, Turkiako eta Asiako jende nomadak ahozko literatura epikoaren tradizioa sustatu zuten, Dede Korkut-en Liburua edota Manas epikoa dira horren adibide. Hitzlau epikoaz idatzitako liburuen artean Yusuf Has Hajibek idatzitako Kutat-Ku Bilik (Bedeinkapenak eta jakinduriak) eta Divan-i Lugat-it Turk. Bada ere Mahmut Kasgarik zein Mir Ali Shir Nava'ik prestatutako hiztegi entziklopedikoa.

Asia aldatu

Txinatar literatura aldatu

Txinan askoz ere indartsuagoa izan zen literaturaren indarra Han eta Tang eta Song dinastiei esker. Izan ere, horiei esker forma poetiko ezberdinak garatu ziren. Ziurrenik Li Bai eta Du Fu izan ziren txinatar poetarik garrantzitsuenak. Gainera, inprenta ere Tang dinastiarekin martxan jarri zen.

Japoniar literatura aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Japonierazko literatura»
 
Sei Shōnagon XVII. mende amaierako ilustrazio batean.

Literatura japoniarraren garai klasikoak VIII. mendetik XII.mendera iraun zuen Heian etapak. Garai horretan karaktere japoniarrekin idazten hasi ziren. Urte horietan emakume kultuek kortean protagonismo berezia hartu zuten. X. mendean Kokinshu izenburuko olerki bilduma azpimarratu behar da; lan horretan aurreko mende erdiko posiak bildu ziren. Hitzlauez, bestetik, Ise-Monogatari edo Izeren Kantuak, aipatu behar dugu; liburu horren beste bi lanetan eragin handia izan zuen, biak emakumeek idatzita: Sei Shōnagonren Makura no Sōshi (Burko liburua) eta Murasaki Shikiburen Genji Monogatari (Genjiren erromantzea). Beste lan garrantzitsua Konjaku Monogatarishū (Antzinako ipuinak) liburua da; horretan Txina, India eta Japoniako mila narrazio baino gehiago biltzen dira. Konjaku Monogatarishū XVIII. mendeko budista tenplu batean abandonatuta aurkitu zen.

Amerika aldatu

 
Dresdengo Kodexa.

Europarrak Amerikara heldu aurretik bertako herriek literatura propioak garatu zituzten, neurri handi batean ahozko tradizioaren gainean. Dena dela, literatura idatziak izan ziren ere bai. Esatereko literatura prehispanikoa izan zen gaur egungo Latinoamerikan. Maiek, adibidez, hiru motatako hieroglifozko idazketa sistema konplexua garatu zuten; matematika eta kronologiari buruzkoak ezagutzea lortu da, baina orain arte ez da literarioa era egokiaz deszifratu, nahiz eta Yucatánen Diego de Landaren testigantza izan. Literatura hori aztertzeko beste arazo bat da, Eliza Katolikoaren eraginez, kodexak sistematikoki suntsituak izan zirela; lan horretan liburua idatzi aurretik Diego de Landa bera aritu zen. Antza denez, maien literaturaren urrezko garaia X. mendea baino lehenagokoa izan behar zela ondoriozta daiteke; ondoren, hiriak utzi zituzten eta haien ziblizazioa maldan behera joan. Oso zaila da garai hartako lanei data ezartzea, baita nongoak diren zehaztea ere (asko ahoz transmititzen baitziren).

Nahuatl kulturan ere literatura landu egin zen. Andeen inguruan ere idazkera sistema erabili zuten, kipuak, baina oraindik deszifratu gabe dago. Kipua kontuak egiteko eta gertaerak adierazteko erabiltzen zituzten lokarri korapilodunen multzoa da.

Aro Modernoko europar literatura (XV-XIX. mendeak) aldatu

Errenazimenduko literatura aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Errenazimentuko literatura»
 
Miguel de Cervantes.

Letren historia egiterakoan, baldin eta Berpizkunde izenaz Erdi Aroaren eta barrokoaren arteko garaia izendatzen bada, hau da, Europako arteen aldi bat, 1450-1570 urte artean ipini daitezke gutxi gorabehera mugak, alegia, Basileako Kontzilioaren amaieratik (1443) Trentoko Kontzilioaren amaiera arte (1563), eta orobat inprimeriaren lehen urratsetatik, Kontraerreformaren hasieraraino.

1492an europarrek mundu berria aurkitu ondoren, Europan hasi zen ezagutzaren berrikuntza orokorrak zientziaren eta ikerketaren ikuskera berria eta artea egiteko modu desberdinak ekarri zituen. Garai hartan forma literario bat sortu zen, gero eleberria bilakatuko zena, ondorengo mendeetan indarra hartu zuena. Lehen garai honetako ezagunenetako bat Tomas Mororen Utopia liburua da. Entretenimenduzko antzezlan dramatikoak (asmo moralizatzailearen aurkakoak) eszenatokira itzuli ziren. William Shakespeare da antzerkigile nabarmenena, baina askoz gehiago izan ziren, Christopher Marlowe, Molière eta Ben Jonson kasu.[14][15]

XVI. mendetik XVIII. mendera, Commedia dell'arteko musikariek inprobisatu egiten zuten Italiako eta Frantziako kaleetan, baina lan batzuk idatziak izan ziren.[16] Bat-bateko lanek zein eskema batean oinarrituta idatzitakoek eragina izan zuten garaiko literaturan, bereziki Moliereren lanean. Shakespeare eta Roberto Armin, bufoiak eta jokalariak berreskuratu zituzten komedia berriak sortzeko. Paper guztiak, baita femeninoak ere, gizonezkoek ordezkatzen zituzten; hori Frantzian aldatu zen lehenik, eta Ingalaterran gero, XVII. mendearen amaieran.

Edmund Spenserren The Faerie Queene (1590, Maitagarrien erregina) poema epiko isabeldarraren lehen zatia 1590ean argitaratu zen, eta osorik 1597an. Lan honek trantsizio bat markatu zuen, zeinean «berritasuna» narratiban sartzen baita, argudiozko iraulketen zentzuan. Spencerren garaian ezagututako antzerki moldeak modu ez tradizionalean txertatzen dira poeman, eta Elisabet I.a Ingalaterrakoa erreginaren zerbitzura zegoen propaganda politikoari buelta ematen zioten.[17]

Miguel de Cervantesek On Kixote Mantxakoa, «lehen nobela» deitu izan dena edo Europako eleberri modernoetako lehena gisa deitu izan dena plazaratu zuen. Bi zatitan argitaratu zen, lehena 1605ean eta bigarrena 1615ean. Zaldunen eleberrien parodia gisa ikus daiteke, non dibertsioa kondaira heroiko herrikoiak tratatzeko modu berri batetik datorren.[18][19]

Literatura barrokoa aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Literatura barrokoa»

Errenazimentuak ez bezala, Barrokoak desengainuaren ideia eta ezkortasuna ditu ezaugarri. Literatura honetan ohikoak diren gaiak bizitza borroka, amets edo gezur gisa eta giza gertakarien iheskortasuna dira, estilo dotore eta kargatuan islatuak. Literatura barrokoak neurriz kanpo erabiltzen ditu adjektibazioa, hiperbatona, elipsia, metafora, perifrasia, antitesia eta aipamen mitologikoak.

Literatura barrokoa adierazpen desberdinak izan zituen Europan. Horrela, Ingalaterran Eufuismoa dugu, Franzian, Preziosismo, Italian,Marinismo, Alemanian, Silesiako Eskolak, Espainian, Kontzeptismo eta Kulteranismo.[20]

Egile artean gutxi batzuk aipatuko ditugu: Katalanez, Francesc Fontanella, Francesc Vicenç Garcia, Josep Romaguera; portugesez, António Vieira, Gregório de Matos, Francisco Rodrigues Lobo; gaztelaniaz, Luis de Góngora, Francisco de Quevedo, Sor Juana; ingelesez, John Donne, George Herbert, Andrew Marvell, Henry Vaughan; alemanez, Andreas Gryphius eta Angelus Silesius.[21]

XVIII. mendeko literatura: Argien Garaia eta Neoklazismoa aldatu

 
Voltaireren erretratua.
Sakontzeko, irakurri: «Argien Garaia»

Literatura «ilustratuaren» hasiera, nolabait, bi idazlanekin eman daiteke: 1689, John Lockeren An Essay Concerning Human Understanding, eta 1785, Johann Wolfgang von Goetheren Werther. Epe horretan, bestetik, ahalegin intelektual handia sortu zen Frantzian: Encyclopédie proiektu erraldoia. Urte horietan ere garrantzi handiko beste lanak plazaratu ziren: Jean-Jacques Rousseauren Émile, ou De l'éducation (1762), Jonathan Swiften Gulliverren bidaiak (1726), Voltaireren Kandido, Montesquieuren Persiar gutunak...[22]

Literatur lanak mota askotakoak izan ziren mende horretan argitaratu zirenak: kolektiboak, zibilak eta moralak, didaktikoak, etab. Dena dela, oro har, ezaugarri hauek izan zituzten:

  • Irudimenaren eta emozioaren gainetik arrazoimenak zuen nagusitasuna
  • Laikotasuna
  • Tolerantzia, berdintasuna eta askatasuna sustatzea
  • Botere politikoa zalantzan jartzea.

Literatura Garaikidea (XIX-XX) aldatu

 
Nebula sariaren ikurra.

Literatura modernoaren (edo literatura garaikidearen) historiako aldietan, literatura Erromantikoa, Postromantizismoa, Errealismoa, Naturalismoa, Modernismoa eta Art Nouveau, Postmodernitatea eta Abangoardismoa sartzen dira. Literatura modernoaren historia: literatura modernoa ez da Aro Modernoko literatura, baizik eta gure Aro Garaikidea, Frantziako Iraultzarekin (1789) gaur egunera arte hasitako aldia izan ohi dena, eta, beraz, literatura garaikide ere esaten zaio. Hala ere, irizpide estetikoekin definitutako kontzeptua da, eta ez hainbeste kronologikoekin, eta originaltasun-balioak eta haustura ditu ezaugarri, tradizioarenak eta jarraitutasunarenak baino gehiago; arte modernoa edo arte garaikidea definitzen denaren antzera.

XX. mendeko literaturaren aldi nagusiak bi definiotan jasotzen dira, literatura modernistan zein literatura postmodernoan, 1900etik 1940ra eta 1945etik 1980era gutxi gorabehera, hurrenez hurren, Bigarren Mundu Gerraren arabera banatuta.

Herri literaturak bere genero propioak garatu zituen, hala nola fantasia eta zientzia fikzioa. Literatura-kritika nagusiak alde batera utzita, genero hauek beren sare eta sariak garatzen dituzte, hala nola Nebula Award (1965etik),[23] British Fantasy Award (1971tik)[24] edo Mythopoeic Awards (1971tik).[25]

Liburuaren historia aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Liburuaren historia»
 
Liburuen eskultura Berlinen.

Literaturaren historiako beste forma batzuekin lotuta, liburuaren historia diziplinarteko ikerketa-eremu bat da, bibliografiaren, historia kulturalaren, literatur kritikaren eta komunikabideen teoriaren metodoetatik abiatuta. Batez ere, testuak eta haien forma materialak ekoizteaz, zirkulatzeaz eta jasotzeaz arduratzen da, liburuaren historiak testualitate formak beren alderdi materialekin lotu nahi ditu.

Liburuaren historia literaturaren historiarekin lotzen dela zenbait gaietan ikus daiteke. Bietan horrelako kezkak daude: egiletzaren garapena lanbide gisa, irakurleen ikusleen eraketa, zentsura eta egile eskubideen mugak eta forma literarioaren ekonomia.

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ https://www.euskadi.eus/web01-a2lurent/es/contenidos/articulo/c1702/eu_d1702001/1702001.html
  2. ↑ Fernando Garcia de Kortazar: "El exilio del saber". https://alfayomega.es/el-exilio-del-saber/
  3. ↑ «Literaturaren historia» www.euskara.euskadi.eus (Noiz kontsultatua: 2020-01-20).
  4. ↑ https://www.bbc.com/mundo/noticias-52896104
  5. ↑ Budge, E. A. Wallis (2007). El libro egipcio de los muertos. Málaga: Editorial Sirio. ISBN 978-84-7808-532-3.
  6. ↑ https://eu1.warbletoncouncil.org/aportaciones-fenicios-2128#menu-2
  7. ↑ http://www.lxjkh.com/info_detail/?eu_3-603567485&Feniziar_hizkuntza
  8. ↑ https://eu1.warbletoncouncil.org/literatura-antigua-10577
  9. ↑ https://eu.delachieve.com/antzinako-japonian-kultura-eta-uharteetako-ohiturak/
  10. ↑ https://eu1.warbletoncouncil.org/caracteristicas-literatura-griega-7595
  11. ↑ https://es-academic.com/dic.nsf/eswiki/787803
  12. ↑ PARRY & CALDWELL: Arthurian Literature in the Middle Ages.
  13. ↑ F. F. ARBUTHNOT: Arabic Authors: A Manual of Arabian History and Literature.
  14. ↑ http://www1.euskadi.net/harluxet/hiztegia1.asp?sarrera=antzerki
  15. ↑ https://elizabethandessex.weebly.com/dramaturgos-ingleses.html
  16. ↑ https://educaixa.org/es/-/la-commedia-dell-arte
  17. ↑ https://web.archive.org/web/20200615130458/https://www.bl.uk/collection-items/the-faerie-queene-by-edmund-spenser-1590
  18. ↑ https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_xslt&view=frontpage&layout=lth_detail&Itemid=474&search=errenazimentu
  19. ↑ https://eu1.warbletoncouncil.org/literatura-renacentista-3523
  20. ↑ https://masterlengua.com/la-poesia-barroca/
  21. ↑ https://www.euskaltzaindia.eus/index.php?option=com_xslt&view=frontpage&layout=lth_detail&Itemid=474&search=barroko
  22. ↑ https://www.hiru.eus/eu/historia/la-ilustracion-i
  23. ↑ https://nebulas.sfwa.org
  24. ↑ https://www.britishfantasysociety.org/british-fantasy-awards/
  25. ↑ https://www.mythsoc.org/awards.htm

Bibliografia aldatu

Ikus, gainera aldatu

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Literaturaren_historia&oldid=9658816"(e)tik eskuratuta