Wikipedia

Ledea

Nafarroa Garaiko udalerria

Ledea[3][a] (zaraitzueraz: Ledia)[b] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatua. Zangozako merindadean eta Zangozerria eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 44,1 kilometrora. Altuera 395 eta 924 metro artekoa du, eta 19,28 km²-ko azalera. 2023 urtean 323 biztanle zituen.

Ledea
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Herriko ikuspegia hegoaldetik
Ledea bandera
Bandera

Ledea armarria
Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Zangoza
EskualdeaZangozerria
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaAgoitz
Izen ofiziala Liédena
Alkatea
(2019-2023)		Ricardo Murillo Delfa
(Ledeako Hiribildua)
Posta kodea31487
INE kodea31155
Herritarraledeatar, lediatar
Geografia
Koordenatuak42°36′47″N 1°15′53″W / 42.61316359°N 1.26485964°W / 42.61316359; -1.26485964
Azalera19,28 km²
Garaiera395-924 metro
Distantzia44,1 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria323 (2023:  7)
alt_left 148 (%45,8)(2019) (%44,6) 144 alt_right
Dentsitatea16,75 biztanle/km²
Zahartzea[1]% 22,88
Ugalkortasuna[1]‰ 28,17
Ekonomia
Jarduera[1]% 70 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 10,93 (2013)
Euskara
Eremuaeremu ez-euskalduna
Euskaldunak[1][2]% 3,20 (2018: %0,84)
Datu gehigarriak
Sorrera1846 (independentzia)
Webguneawww.liedena.es

Ledea Urraul ibarrean dago geografikoki. Leireko mendilerroan eta haren oinean kokatzen da; Irati ibaiak Irunberriko arroila zeharkatzen du, eta Harriaren eta San Adrianen labarrak eratzen; Ledea herria Irati ibaiak bustitzen duen arro txiki bateko muino batean dago. Iruñea-Jaka eta Irunberri-Gallur errepideek zeharkatzen dute eta Pirinioetako autobiak inguratzen du, Zangozerriarentzat eta Aragoiko eremu mugakideentzat ezinbesteko komunikazio-lotunea osatuz.

Urraul ibarrekoa da geografikoki, baina ez administratiboki 1846tik, urte horretan udalerri independente bat bilakatu baitzen. Bertako biztanleak ledeatarrak (zaraitzueraz: lediatarrak) dira.

Izena aldatu

Ledea edo Ledia beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]

  • Ledena (918)
  • Liedena (1055)
  • Ledena (1104)
  • Liedena (1268)
  • Liedena (1366)
  • Liedena (1534)
  • Lidena (1587)
  • Liedena (1802)
  • Liedena (1926)
  • Ledia (1961)
  • Ledea (1990)

Etimologia aldatu

Ramon Menendez Pidalek herriaren izena Laetus latindar izenarekin lotzea proposatu zuen, ondoren Iberiar Penintsulan hedapen handia duen atzizki batekin. Hipotesi hori frogatzea zaila da, eta, gainera, Ricardo Zierbidek zaila ikusten du Liédena edo Ledea Laetus izenetik desbideratzea, li- silaba postonikaren kontserbazioa dela eta.

Gerhard Rohlfsek izen horretan ikusten du -na desinentzia, «historiaurreko garaietakoa».

Dena dela, antzinako izena Ledena izan zen, eta hortik sortu zen bai izen erromantze diptongatua, Liédena, bai bokalarteko -n- eta diptonga ez den Ledea galtzen duen euskalduna; gaur egun Ledia esaten dute zaraitzuerazko euskaldunek.

Herri-etimologiek "dena lohitsu" edo "heletxal" azalpenekin lotzen dute.

Ezaugarriak aldatu

Armarria aldatu

Ledeako armarriak honako blasoi hau du:[5]

« Hondo urdin batez eta aurrean bere kolorezko harrien arteko urrezko arku bakarreko zubi batez osatuta dago. »

Bandera aldatu

Ledeako banderak Ledeako armarria dauka hondo gorri baten gainean.

Geografia aldatu

Ledea Urraul ibarran barruan dago geografikoki, baina, administratiboki, udalerri independente da. Ibar hau Pirinioaurreko ibarra da, Longida, Itzagaondoa eta Ibargoiti ibarren eta Nabaskoze almiradioaren artean. Ibarra zeharkatzen du Irati eta Zaraitzu ibaiak, Aragoi ibaiaren adarrek.

Mugakideak aldatu

Inguru naturala eta kokapena aldatu

Ledea Zangozako merindadearen ekialdean kokatzen da, Nafarroako hiriburutik 44 kilometrora. Herrira heltzeko N-240 errepidea hartu behar da Iruña-Oska norabidean. Zangozara doan NA-127 errepidearekin ere lotzen da.

Klima eta landaredia aldatu

Ledeako klima mediterraneo-kontinental motakoa da. Urteko batez besteko tenperaturak 12º eta 13º bitartekoak dira eta batez besteko prezipitazioak 600mm eta 100mm bitartekoak, altuera zein den. Urteko egun euritsuak 90 izaten dira, eta, oro har, udaberrian eta udazkenean metatzen dira, izan ere, udak leho samarrak izaten dira. Alde termikoa nahiko nabaria da.

Basoak udalerriaren %3,9 baino ez dira, eta jatorrizko zuhaixkak eta hariztiak ia erabat galdu dira. Nafarroako hainbat udalerritan gertatu bezala, larizio pinu ugari birlandatu dira XIX. mendetik aurrera.

Estazio meteorologikoak aldatu

Ledean ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Esa pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 487 metrora, Nafarroako Gobernuak 1991an jarritako estazio meteorologikoa dago.[6]


      Datu klimatikoak (Esa, 1981-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 19.0 24.0 28.2 30.2 35.0 40.7 43.0 42.0 40.0 32.0 25.6 19.0 43.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 9.0 11.1 14.7 17.1 21.2 25.9 29.7 29.5 25.7 19.7 13.1 9.4 18.9
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.0 6.3 9.3 11.6 15.3 19.3 22.2 22.3 19.2 14.3 8.8 5.6 13.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 0.9 1.6 3.8 6.3 9.5 12.6 14.8 15.0 12.7 9.0 4.5 1.9 7.7
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -13.0 -13.0 -10.0 -4.2 -1.0 2.4 5.8 5.0 -1.0 -3.4 -8.0 -13.0 -13.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 75.9 62.5 65.5 74.4 70.6 53.9 32.2 36.1 54.6 78.5 79.8 81.3 765.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 70.0 55.0 63.0 56.0 55.0 67.0 73.0 80.0 85.0 140.0 65.0 90.0 140.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 9.9 8.8 9.6 10.2 9.3 6.8 4.2 4.6 6.2 8.4 10.2 9.9 98.1
Elur egunak (≥ 1 mm) 1.3 0.9 0.5 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.3 0.7 3.8
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7]
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia aldatu

 
Erronkaribarreko armarria, mairuaren buruarekin Esako zubian
 
Iratiko trena Sarasate pasealekuan, Iruñean

Antzinaroa aldatu

Amaieran, Brontze Aroko hiru aizkora leundu aurkitu zituzten. Saxo izeneko tokitik dator erromatarren garaiko hilobi-inskripzio bat. Erromanizazio handiko eremua da, haren lekukotza arkeologikoen arabera, hala nola Arroileko hiria, erromatarren garaikoa.

Erdi Aroa aldatu

Herri horretatik gertu, 905. urtean, Lope ben Muhammad banukasitaren eta Antso Gartzeitz Iruñekoa errege baskoi berriaren arteko topaketa izan zen.[argitu] Ez da ahaztu behar Erronkaribarreko armarrian mairu bat ageri dela, zubi baten gainean lepoa moztuta. Zubi hori, tradizio baten arabera, Esako zubia da, Ledearen parean, nahiz eta zubi hori ez den hain zaharra.

Antso Gartzeitz Iruñekoa erregeak 918an Leireko monasterioari hiribildua eman ziola alegatu zen arren, XI. mendean Almorabide leinuko arbasoek usurpatu egin zuten, Lope Lopitzek, ezizen horretako lehenak, 1104an abadia hori behin betiko besterendu zuen arte. Berezko urtean Iñigo Fortunitz uko egin zion Ledeako hiribilduaren gainean zuen eskubideari, Artaxotik gertu dagoen Santsoain hiribilduaren truke, gaur egun Urraulbeiti udalerrian. Ospitale bat egon zen, 1173an dokumentatua.[8]

Aro Modernoa aldatu

1521eko maiatzean Nafarroaren errekonkista kanpainan, herritarrak okupatzaileen kontra altxa ziren Nafarroan zehar, baita Esan, Ledean eta Zangozan ere, nafar legitimisten tropak Pirinioak hegoaldera igaro ahala. Ledeatarrek Aragoira ihes egiten zuen gaztelar kontingentearen kontra borrokatzen parte hartu zuten.

1647an Ledeako Korredukoa zen, Urraul ibarra banatzen zen lau eremu erdi-autonomoetako bat, eta 1845ean udal-barruti bihurtu ziren. Hurrengo urtean, korredua desegin eta egungo Ledea eta Esa udalerriei bidea eman zien. Horiei, hurrenez hurren, Kortes eta Baldetorre herri hustuen terminoak gehitu zitzaizkien, horiek ere desagertutako banaketa administratiboan sartuta.

Aro Garaikidea aldatu

XVIII. mendearen amaieran, lurrak lantzea zaila zen, ibaiaren beste aldean baitzeuden, eta zubia legoa erdi bat baino gehiagotik urrun, ibaia txalupaz zeharkatzeko. 1847an, 632 erreal zituen eskolak; parrokiako bikarioak Leireko monasterioa hornitu zuen 1830eko hamarkadara arte; bideak ferrazkoak ziren eta irin-errota bat zuten.[9] 1855eko maiatzaren 1eko desamortizazio legea betez, herri honetan 1865ean ehundegi bat eta 1872an errementeria bat saldu ziren.

Ledeako komunikazioak nabarmen hobetu ziren XIX. mendearen bigarren erdialdean eta, batez ere, XX. mendearen hasieran; zementu armatuzko eta burdinazko zubi bat eraiki zen Iratiko trenarentzat, eta, gainera, geltokia izan zuen Ledean bertan. Hori garrantzitsua zen Erronkaribarrerako eta Jazetaniarako autobus-lineekin konektatzean. Hogeiko hamarkadan irin-fabrika, bi eskola, bi olio-errota eta ehungintza bat zituen. Irakaskuntza hobetzeko eta karitatea gauzatzeko fundazio batek funtzionatzen zuen.

Demografia aldatu

2023 urteko erroldaren arabera 323 biztanle zituen Ledeak.[10]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
382 487 481 603 665 660 677 711 817 803 757 701 622 459 379 338 338 319 316
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia aldatu

Udalerrian hiru sektore nagusi daude: meatzaritza, industria eta nekazaritza. Meatzaritzaren kasuan, Leireko mendilerroko harrobi batzuk daude udalerrian bertan, kareharrizko agregakinak erauzteko eta kare industriala fabrikatzeko meategiak ustiatzen dituztenak. Industria, batez ere, Irunberrin eta Zangozan dago, eta bizilagunak inguruko udalerrietara joaten dira. Azkenik, nekazaritza udalerrian bertan garatzen da, Irati eta Aragoi ibaiek inguratutako ibar emankorra. XIX. mendean garia, ardoa eta garagarra biltzen ziren batez ere. XX. mendearen amaieran labore nagusiak zerealak, mahastiak eta olibadiak ziren.

Politika aldatu

Ledeako udaletxea herrigunean dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta sei zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Ricardo Murillo Delfa da, Ledeako Hiribildua zerrendako hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak aldatu

Udal hauteskundeak aldatu

Alderdia Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
Ledeako Hiribildua - - - - - - - - - 7 5
Ledeatar Alternatiba - - - - - - - - - - 2
Aspra - - - - - - 7 7 7 - -
Jasokundea - - - - - 7 - - - - -
Irati - 4 4 7 - - - - - - -
San Frantzisko Xabierrekoa - - 3 - - - - - - - -
Ledeako Talde Inndependentea 7 3 - - - - - - - - -
Izquierda Autanomistako Udalak 0 - - - - - - - - - -
Ezkerren Nafar Batasuna 0 - - - - - - - - - -

Foru hauteskundeak aldatu

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Navarra Suma 69 37,50 -
 Nafarroako Alderdi Sozialista 62 33,70 ▲ 15
 Geroa Bai 17 9,24 ▲ 8
 Ahal Dugu 16 8,70 ▼ 18
 Euskal Herria Bildu 15 8,15 ▲ 2
 Izquierda-Ezkerra 2 1,09 ▼ 3
 Nafarroako Ordezkaritza Kanabikoa 1 0,54 ▼ 0
 Vox 1 0,54 -
2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Nafarroako Alderdi Sozialista 47 26,26 ?
 Nafar Herriaren Batasuna 44 24,58 ?
 Ahal Dugu 34 18,99 ?
 Euskal Herria Bildu 13 7,26 ?
 Geroa Bai 9 5,03 ?
 Nafarroako Alderdi Popularra 8 4,47 ?
 Herritarrak - Herritarron Alderdia 7 3,91 ?
 Izquierda-Ezkerra 5 2,79 ?
 Animalien Tratu Txarren Kontrako Alderdia 3 1,68 ?
 Batasuna, Aurrerapena eta Demokrazia 1 0,56 ?
 Nafarroako Ordezkaritza Kanabikoa 1 0,56 ?
 Libertate Nafarra 1 0,56 ?

Udala aldatu

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

  • HELBIDEA: Eskolen Kalea, 2

Egungo banaketa aldatu

Ledeako Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Ricardo Murillo Delfa da, Ledeako Hiribildukoa. Zinegotziak 6 daude:[11]

  • Miguel Monreal Vidal (Ledeako Hiribildua)
  • Ana Carmen Navarro Ariña (Ledeako Hiribildua)
  • Cristina Latorre Yoldi (Ledeako Hiribildua)
  • Ana Araus Lamperez (Ledeako Hiribildua)
  • Susana Oyaga Villanueva (Ledeatar Alternatiba)
  • Alvaro Leoz Laquidain (Ledeatar Alternatiba)

Batzordeak aldatu

Ledeako Udalan 6 batzorde ditu. Horietako bakoitzaren buruan hautetsi bat dago:[11]

  • Osasuna
  • Nekarazitza, Mendiak, Komunalak, Lursailak eta Bideak
  • Hezkuntza, Kultura, Jaiak, Kirola eta Gazteria
  • Kontuak
  • Kontratazio Iraunkorra eta Obra Publikoak
  • Hirigintza eta Obra Partikularrak

Alkateak aldatu

Atal hau hutsik dago, xehe-xehe edo osatu gabe. Zure laguntza ongi etorria da!

1979tik, Ledeak 5 alkate izan ditu:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[12]
Babil Areso Artajo[13] 1979 1983 Ledeako Talde Inndependentea
Silverio Artajo Carlos[13] 1983 1995 Irati
Silverio Artajo Carlos[13] 1995 1999 kudeaketa-batzordea
? 1999 2003 Jasokundea
Maria Beatriz Lucia Olleta Sanchez[14] 2003 2015 Aspra
Ricardo Murillo Delfa[15] 2015 jardunean Ledeako Hiribildua

Garraioa aldatu

La Tafallesa izeneko autobus konpainiak Uztarroze eta Iruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta honako ibilbidea:

Gainera, La Veloz Sangüesina edo "Zangozar Azkarra" izeneko autobus konpainiak Ledea Zangoza, Iruñea eta inguruko herriekin batzen ditu. Linea nagusiak honakoak dira:

Kultura aldatu

Euskara aldatu

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Ledea atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[16]

Koldo Zuazok, 2010ean, Ledea ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[17]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera Ledea eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 2,40k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 2,36k eta 2018n % 3,20k.

Hezkuntzari dagokionez, Irunberriko ikastola zentrorik gertuena dute ledeatarrek.

Jaiak aldatu

Ondasun nabarmenak aldatu

Ledeatar ospetsuak aldatu

Irudiak aldatu

Oharrak aldatu

  1. ↑ /léð̞e.a/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza lehengo silaban
  2. ↑ /léð̞i.a/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza lehengo silaban

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
  3. ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  4. ↑ «Ledea - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  5. ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  6. ↑ «Estazioko datuak - Meteo Navarra» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-12-24).
  7. ↑ Esako estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  8. ↑ Nafarroako Entziklopedia Handia | LEDEA. (Noiz kontsultatua: 2022-01-02).
  9. ↑ «LEDEA - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-01-02).
  10. ↑ «Ledea» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  11. ↑ a b (Gaztelaniaz) FLiTTeR. «Udalbatza» Ledeako Udala (Noiz kontsultatua: 2022-01-02).
  12. ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  13. ↑ a b c «LEDEA - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  14. ↑ (Gaztelaniaz) DN.es. (2011-05-01). «Ledeako IND HAUTESKUNDE-NEKAZARITZAREN hautagaitza» diariodenavarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  15. ↑ (Gaztelaniaz) Noticias, Diario de. «Aurrera K. E., 102 urteko historia» www.noticiasdenavarra.com (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  16. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  17. ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera aldatu

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Ledea&oldid=9613588"(e)tik eskuratuta