Kanariar Uharteetako konkista

Kanariar Uharteetako konkista, 1402-1496 artean Gaztelako Koroak burututako Kanariar Uharteen konkista izan zen. Prozesu honetan bi aldi bereiztu daitezke: Jauntxoen Konkista, basailu akordio baten truke nobleziak burutua, eta Errege Konkista, jada Errege-erregina Katolikoen garaian Koroak berak zuzenean burututakoa.

Kanariar Uharteetako konkista
Acentejoko lehen gudua irudikatzen duen margolana.
Data1402-1496
LekuaKanariar Uharteak
EmaitzaGaztelako Koroak Kanariar Uharteak bereganatu zituen
Lurralde-aldaketak
Gudulariak
Jean de Bethencourt Normandiar nobleak
(1418rarte)
Gaztelako Koroa Gaztelar nobleak
(1418tik aurrera)
Gaztelako Koroa Gaztelako Koroa
(1478tik aurrera)
Guantxeak
Kanariiak
Benahoaritak
Gomeritak
Majoak
Binbatxeak
Buruzagiak
Jean de Bethencourt Jean de Béthencourt
Gaztelako Koroa Errege-erregina Katolikoak
Tenesor Semidan
Bencomo

Aurrekariak aldatu

Antzinaroan jada mediterranear mundua eta Kanarien arteko kontaktua egon ziren, baina Mendebaldeko Erromatar Inperioaren gainbehera eta ondorengo desagertzearekin batera hartu-eman horiek eten egin ziren. Horrek ez du esan nahi denboraldi guzti horretan zehar uharteak guztiz isolatuak egon zirenik edota haien berririk ez zegoenik. Erdi Aroan, Kanariar Uharteetako lehenbiziko berriak haiek izan litezkeen atlantiar uharteei buruzko arabiar iturrietatik datoz. Al-Idrisi Ceutako kartografo eta bidaiariak haien berri eman zuen XII. mendean. Argi dagoena da, uharteen izatearen ezagupenak (izan ere, ezagutza lausoa eta kontakizun mitikoetan bildua) ez zuela bertakoen kultur isolamendua aldarazi. Uhartetarrak, berbere / amazigh jatorrikoak, Islama Afrika iparralde osora zabaldu baino askoz lehenago iritsi ziren artxipelagora, edo eraman izan zituzten. Ahaztuak zituzten han finkatzea ahalbidetu zieten nabigazio-teknikak, eta Harri Aroko existentziaren antzeko batean ainguratuta egon ziren, elkarren artean harremanik izan gabe.[1]

XIII. mendearen amaieratik aurrera uharteek europar itsasgizonen bisitak izan zituzten. Berdeskrubrimendu honen arrazoiak honako hauek dira:

  • Arrazoi ideologiko eta politikoak: Hegoaldeko Europako monarkiak hedapen fasean zeuden. Iberiar Penintsulako erresumen kasuan, lurralde hedapenak musulmandarren aurkako borroka eta errekonkista dinamikari erantzuten zion. Hortaz lurralde hedapenak kristautasunaren defentsarako gurutzadak bultzatutako errege boterearen berrindartzea suposatzen zuen.

Erregistratutako lehenbiziko bisita 1312an Lanceloto Malocello genovar itsasgizonak Lanzarote uhartera burututakoa da, bertan ia hogei urtez egon zelarik. Beranduago, 1341 urtean Nicoloso da Recco italiar esploratzaileak bost hilabete eman zituen uharteetan, Portugalgo Alfonso IVak agindupean eta hark bildutako informazioari esker Giovanni Boccacciok idatzi zuen De Canaria lana, lehen mailako iturri antropologikoa, gizaki basati ona mitoraren aintzindaria.[2]

Bisita horren ondoren Europan uharteekiko dagoen ezagutza areagotuko da. Lehenbiziko bisitari haiek eskeinitako informazioak eta kartografia agiriek, eta batez ere lehen aipatutako Kataluniar Atlasak, uharteetan ontzien lehorreratzeak egitea erraztu zuten, batez ere misiolariak zekartzaten ontzienak, 1350-1391 artean Telden ezarri zen frantziskotarren komunitatea kasu, baina lehorreratze gehienak arrazoi ekonomikoengatik burutu ziren, gehienbat europar merkatuetan esklabo gisa salduko ziren kanariarrak atzemateko asmoz.

XIV. mendean genovarrak, aragoiarrak, gaztelarrak eta portugaldarrak Kanarietako kontrola bereganatzeko lehiatu ziren. Hurrengo mendean lehia Gaztelako Erresuma eta Portugalgo Erresumara mugatu zen.

Kanarietako konkista aldatu

 
Jean de Béthencourt.

1402-1496 artean Kanariar Uharteetako konkista gauzatu zen. Kanariar Uharteek populazio indigena urria zuten ordurako(esklabotzarako harrapatuak izana, gaixotasunak eta emakumeen haur-hilketa praktikak tarteko) eta horrek konkista erraztu zuen. Hori dela ta, armada txiki batzuk baino ez ziren erabili. Konkistaren kroniketako zifrak neurriz gainekoak dira halere, borrokei garrantzi militar handiagoa emateko, nahiz eta gaztelarrek zalditeria, baleztak eta armadurak erabiltzeko abantaila izan. Estrategia militarrari dagokionez, arpilatzea, orografia handiko eremuetan setioak egitea eta esklaboak harrapatzeko razziak izan ziren eginkizunak, esklaboak harrapatzea izan zen Kanarietako aberastasun-iturri nagusia.[3]

Halere, militarki ez zen lan erraza izan, zenbait uharteetan kanariarrek erresistentzia handia ipini baitzuten. Politikoki ere ez, alde batetik, nobleen interesek (uharteetaz jabetuz heuren botere ekonomikoa eta politikoa sendotzeko saiakeran) eta bestetik, estatuenak talka egin baizuten, bereziki Gaztelarekin, lurralde hedapen fasean bete-betean baitzegoen, eta Gaztelar Koroa nobleen aurrean sendotze prozesuan.

Kanariar Uharteetako konkistarn ikerketan historialariek bi aldi berizten dituzte:

  • Jauntxoen konkista. Izendapen honekin nobleziak bere burua aberasteko asmoz eta Koroaren partehartze zuzenik gabe burututako konkista izan zen, Koroak nobleei konkista eskubidea aintzakotzat hartzearen truk, nobleak Koroarekiko basailutza akordio bat onartzera beharturik baizeuden. Aldi honen barnean bi fase nabarmentzen dira: Béthencourtar edo Normarmandar konkista, 1402-1405 artean Jean de Béthencourt eta Gadifer de la Salle normandarrek burutua, eta Lanzarote, Hierro eta Fuerteventura uharteetan eragin zuena. Beste fasea Gaztelar Jauntxoen konkista, gaztelar jauntxoek erosketa, lagatze eta ezkontza bidez burutakoa izan zen, 1450 aldera Gomera uhartea bereganatu zuten.
  • Errege konkista. Izendapen honekin Errege Katolikoen garaian Gaztelako Koroak zuzenean burututako konkistari deitzen zaio. Errege-erregin hauek konkistatzeko falta ziren azken hiru uharteak menperatzeko itsas gudarostea armatu eta finantzatu zuten: Kanaria Handia, La Palma eta Tenerife. 1496. urtean Tenerife uhartea bereganatu eta Kanariar Uhartedi osoa Gaztelako Koroaren zati izatera igarotzean konkista amaitu zen. Errege konkista 1478-1496 artean gauzatu zen.

Béthencourtar konkista aldatu

Konkistaren lehen zati honetako protagonistak Jean de Béthencourt (Saint-Martin-le-Gaillard-o baroia) eta Gadifer de La Salle (Bigorreko Senescala) izan ziren. Lehenak Kanarietako artxipelagoaren existentziaren berri izan zuen duela urte batzuk, Tunisiako kostaldean pirateriaren aurka ari zenean. Irlak aintzinarotik ezagutzen ziren, baina ahaztuak izan ziren, ez baitzen aparteko interesik irla hauengan. Béthencourtek ordea, irlen berri izatean, bertan zen Ortxillaren berri izan zuen. Ortxilla ehungaiak tintatzaile oso estimatua zen orduan Europan, eta Béthencourtek aukera paregabea ikusi zuen enpresa honetan

Tituludun gizona zen Béthencourt, baina Ehun Urteko Gerraren ostean behera egin zuen. Bere errenta eta baita jauntza saldu behar zituen jabea zen ehungintza industria mantentzeko. Baita La Salle ere, beste hainbat gizon-handiren antzera, Ehun Urteko Gerrak makaldu zuen.[4]

Gauza jakina da biek kargu altuak eduki zituztela Orleanseko Dukeen etxean, eta uste da baroi normandiarra, bere behar ekonomikoak bultzatuta, bigorretarra kanariar artxipelagora espedizio bat egitera konbentzitu zutela. Marinelen tripulazio bat eta maila baxuko noble batzuk kontratatu zituzten espedizioa ateratzeko. Iturrien arabera, espedizioaren benetako liderra Gadifer de La Salle izan zen, hornidura handiz planifikatu zuena eta ontziak ezarri zituen espedizioa aurrera eramateko.

Kronikoen arabera, 80 tripulatzaileren espedizioa La Rochelleko portuan aurkitu zuten, 1402ko maiatzaren 1ean itsasontzian abiatzeko prest. Saiatu ziren penintsulaz itsasontzian inguratzen saihesten, baina haizeek eta itsaldiak eraginda gaur egungo Galiziara joaten saiatu ziren. Re, Viveiro, La Coruña, Cadiz eta Sevillatik igaro ziren, Santa Maria (Cadiz) portutik itsasoratu baino lehen.

Sevillan hiru ontzi hondoratzea leporatu zieten, eta Frantziako haserrea, non zorrak kitatu gabe zituen, mantentzen zen; tripulatzaileak konpainia bertan behera uzten hasi ziren. Arroxela utzi zuten 80 lagunetatik 63 bakarrik ageri ziren prest Kanariar uharteetara joateko.

Lanzaroteko konkista aldatu

Kroniken arabera, bost egun behar izan zituzten Lanzarote iparraldeko La Graciosa uhartera iristeko. Hemendik Lanzarote uhartera joan ziren eta mahoak (Lanzaroteko biztanle indigenak) ezagutu zituzten. Maho erregeak, Guadarifa, bi noble hauen sumisioa onartu zuen Gaztelako, Portugaleko eta Aragoiko esklabo-harrapaile eta lapurrez babesteko itunarekin. Gadifer de La Sallek eta Béthencourtek uhartea beren eskuetan edukitzearekin batera, Rubicon eraikitzera bidali zuten: kolono berri horien gotorlekua, eta Bertin de Berneval uhartearen agindupean utzi zuten. Berneval, Ehun Urteko Gerra ondoren makaldu zen beste izen handiko frantziar gizona zen, Béthencourt-en ehun franko onartu zituen espedizioan laguntzeko.

Bien bitartean, La Salle eta Béthencourt itsasontziz abiatu ziren Fuerteventura, aldameneko irla konkistatzeko asmoarekin. Uhartea biztanlerik gabe aurkitu zuten, indigenak ezkutatu egin baitziren kanpotarrak iristen ikustean. Hau izan zen tripulazioaren matxinada lehertu zen unea. Marinelak, jada nekatuta eta beren konpainian saririk ikusi gabe, Frantziara itzuli nahi zuten. Horrela, Bethencourtek eta La Sallek Rubiconera itzultzea erabaki zuten, aterpetu eta plana zein izango zen erabakitzeko.

 
Le Canarien kronikaren portada

Gotorlekuan, La Sallek eta Béthencourtek bigarrenak Sevillara bidaiatuko zuela erabaki zuten, baliabide berrien bila. Béthencourt-ek ezagunak zituen Sevillan, eta horrela, 1402ko urrian peninsularantz abiatu zela uste da.

Béthencourt Sevillan aldatu

Urte bereko azaroan iritsi zen Baroi normandarra Sevillara. Iritsi zenean, Henrike III.a Gaztelako erregearen babesa eskatu zuen. Gaztelako erregeak Kanaria Uharteetako Jaun izendatzen zion ziurtagiria eman zion, Gadifer bere lagunarekin batera. Tituluaz gain, erregeak konkistarako mila marabi, hornidura eta gizon berriak eskaini zizkion. Benedikto XIII anti-aitasantuaren bula ere jaso zuen, "uharteko infidelen aurkako gurutzada" deitzen zuena babesten zuena.

Bitartean, Lanzaroten, Bernaval La Salleren aurka altxatu zen, tripulazioaren iraupenerako fokak arrantzatzen ari zela. Bernavalek La Salleren isolamendua aprobetxatu zuen mahoen erregeari, Guadarifari, traizio egiteko. Uharteko 20 biztanle hartu zituen esklabo gisa saltzeko, hori saihestuko zuela zin egin ostean. Horrela, Guadarifak, bere babesleekiko konfiantza galduta, Maho herria armetan altxatu zuen.

La Sallek matxinada zapuztu zuen eta traidorea aurkitzeko asmotan hasi zen. Orduan, Afcheren figura agertu zen, Gadifer de La Salleri laguntza eskaini ziona, mahoien errege koroa izatearen truke. La Sallek proposamena onartu zuen. Baina, egun batzuk geroago, Afche-k La Salle traizionatu zuen. La Sallek errepresioz erantzun zion jarrera honi, biztanleen erdia hiltzera kondenatu zuen eta beste erdia kartzelaratu egin zuen. Guadarifak, mahoen errege ohiak, espetxetik ihes egitea lortu zuen eta bere burua irlaren agintean jarri zuen, baina Frantziako nobleen boterea onartzea erabaki zuen sarraskia geldiarazteko. Gertaera honek eztabaida historiografiko handia izan du, izan ere, gertakariek eta historiografiak Gadifer de La Salleren aurre egitea leporatzen diote Bernevali, John V-en liburuak bestelakoa dio: La Salle izan zela, bere seme Anibalekin batera (La Rochellen ere itsasoratu zena), Bernevalen etsai bat bilatu zuena.

Pixkanaka, goseak eta nekeak  gerra kolonoen aldera mugitzea egin zuen. Mahoek ez zuten egoera horri aurre egiteko gaitasunik eta Guadarifa bera ere kristautasunera bihurtu zen Luis izenarekin bataiatuz.

Béthencourt penintsulan zegoen bitartean, Kanariar Uharteetako jauna zela aldarrikatu zuen. Argudiatu zuen ez zuela Gadifer de La Salle ezagutzen La Rochellen ezagutu zuten arte (nahiz gutunek argi eta garbi erakusten duten elkarrekin adostu zutela bidaia). Béthencourt-ek kroniketan idatzi zuen Bigorreko Seneskala abenturazale “arrunta” baizik ez zela, jeloskorra eta berekoia. Horrela, La Salleri Gaztelako auzitegiaren prestazioetan parte hartzeko eskubideak ukatu zitzaizkion. La Sallek protesta egin zuen eta Béthencourti eskatu zion, gutxienez, konkistatu gabeko bi uharte konkistatzeko eskubidea emateko, baina Béthencourt-ek ukatu egin zion eskaera. Bethencourtek denbora guztian gezurretan jarraitu zuen, itsasontzia egitera zihoanean La Rochellen Seneskala topatu zuela esanez, itsasontzia eta baliabideak berak jarri zituela ere esan zuen. Espedizioko buruzagia zela esan zuen eta La Salle irteerako unean bere interes propio eta berekoiengatik sartu zela.

Fuerteventurako konkista aldatu

Eztabaidak alde batera utzi eta indarrak batu behar izan zituzten Fuerteventura konkistatzeko. Nahiko erraz iritsi ziren uhartera. Ustez, bi buruzagien artean eztabaida handia egon zen, Horrela, bakoitza bere gotorlekua eraikitzen hasi zen konkistatutako irla berrian. Béthencourt-ek Rico Roque-ko gaztelua eta La Salle-k Valtarajal-eko gaztelua eraiki zituzten.

Buruzagiek Sevillara joatea erabaki zuten, eta Henrike III.a Gaztelakoa izango zela justizia administratuko zuena. Erregeak berriro ere, normandarraren alde egin zuen, Béthencourt-en alde, errege ziurtagiri gehiago jaso zituen eta Benedikto XIII.aren bigarren “bula” bat ere. Gadifer de La Sallek, honen ostean, espedizioa utzi eta Frantziara itzultzea erabaki zuen, Bethencourt berari traizioa egotzita.

Béthencourt Fuerteventurara itzuli zen, konkistatzea erabakita. Lanzarote konkistatzea bezain erraza ez zen izan, Mahoek erresistentzia handia ezarri baizuten. Mahoek Rico Roque gotorlekua suntsitzea lortu zuten, eta, beraz, Béthencourt-ek Valtrajal gaztelutik antolatu zuen bere erasoa. La Salleren tripulazio ohia kontratatu zuen, eta bere leialekin eta Lanzaroten kontratatutako gizonekin batera, uhartea eta Maho buruzagia garaitzea lortu zuen, 1404ko azaroaren 1ean Rico Roque gaztelua berreskuratzera iritsi zen.

Hierroko konkista aldatu

Konkista honen ostean, Béthencourtek gizaki eta janari gehiago behar izan zituen. Ez dago ziur nola egin zuen hori. Zenbait iturrik (Le Canarien kronika barne) diote jaioterrira itzuli zela, nahiz eta ez dirudien oso posiblea. Badakigu ziur bere lehengusu Maciot de Béthencourt uharteetara iritsi zela, beraz, bera izan liteke baliabide berri horiek ekarri zituena.

Béthencourtek konkistatzen jarraitu nahi zuen, beraz, inguruko uharteak aztertzen hasi zen. Gadiferek, 1402 eta 1404 urteen artean, dagoeneko espedizioak abiarazi zituen uharteetako defentsak aztertzeko eta zein izango zen errazena erabakitzeko. Garbi zegoen Béthencourtek ezin zuela Infernuko uhartean sartu (Teneriferi Le Canarienek deitzen dion bezala) Guantxeen presentziagatik eta gerran zuten ospeagatik. Kanaria Handira joatea erabaki zuen. Uhartera iritsi ziren eta errege indigenekin elkarrizketak egin zituzten. Baina, bien bitartean, 44 kolono matxinok bere kabuz irla konkistatzen saiatu ziren. Bertako indigenek berehala arbuiatu zuten erasoa, eta erretiratzea eragin zuten.

Indarrak bildu eta La Palma-ra iritsi ziren. Uharte honetan Béthencourt-en gizonak asteak ibili ziren bertakoekin (Benahoaritak) borrokan, baina garaipen faltak, El Hierrora, hurrengo uhartera salto egitera bultzatu zituen.

Béthencourt-en espedizioa 1405 bukaeran iritsi zen irla honetara. Uharteko indigenek apenas egin zioten aurre. Béthencourtek bertako biztanle gehienak (bimbakak) esklabo gisa hartu eta saldu zituen eta irla populatu zuen kolono normandiarrekin.

Hiru irlak konkistatuta, bere konkistak gelditu eta antolatzea erabaki zuen. Ortxillaren merkataritza debekatu zuen (Frantzian bere negoziorako behar zuen tindaketa zenez) eta zerga sistema propioa ezarri zuen uharteetan. Uharteetan gobernadoreak antolatu zituen, lehen aipatutako lehengusua barne, eta Sevillara itzuli zen. Le Canarienen arabera, 1405eko abenduan itzuli zen, baina data hori ezinezkoa da, beraz, urte batzuk geroago itzuli zela pentsatzen da.

1412ko ekainaren 26an, Gaztelako erregeari babesa eskaini zion Joan II. aren erregorde zen Katalina Lancasterren erregealdian. Urtebete geroago, bere jaioterrira itzuliko zen herriko jaun titulua eskuratuta.

Uste da 1418an Sevillara itzuli zela, bere izena herriko bizilagunen izenen artean agertzen baita. Hemendik aurrera bere domeinuak kontrolatu behar izan zituen. Jean Le Verrier kapilaua Rubiconeko katedralaren agintean jarri zuen. Horretarako aita santuaren onarpena jaso zuen, Martin V.-arena.

Kroniken eta iturri desberdinen arabera, uharteen gaineko kontrola nahiko lasaia izan zen, errebolta garrantzitsuak izan ez zirelako eta gobernariek haien kontrola bermatzen zutelako. Bitartean, Béthencourtek bere merkatari enpresetara eta bidaietara bideratu zuen bere jarduna.

Jean Béthencourt-ek Kanariar Uharteen Jaurerria utzi behar izan zion Enrique de Guzmán Nieblako kondeari. Gero, bere anaia Regnault IV de Béthencourt-ri zorra ordaindu zion (bera izan baitzen uharteen kontrolabermatu zuena Jean bere negozioetan zebilen bitartean). Seguruenik, Jean Béthencourtek zailtasun ekonomikoetan izango zen berriro, eta beraz, jauntxoak eta errentak berriro saldu behar izan zituen zituen zorrak kitatzeko.

Enrique de Guzmanek uharte hauek erabili zuen Atlantikoko bide berriekin garatutako merkataritzarekin dirua irabazteko. Nieblako kondea uharteetako jauna zen arren, Maciot Béthencourtek uharteetako gobernua mantentzen jarraitu zuen.

Gaur egun normandiar konkistatik eratorritako zenbait toponimo mantentzen dira, adierazgarriena Fuerteventurako hiriburu zaharraren izena, Betancuria, izan daiteke.

Gaztelar jauntxoen konkista aldatu

Etapa betenkurarra 1418an amaitu zela onartzen da, Maciotek bere domeinuak eta gainerako uharteen gaineko konkista eskubideak Nieblako II kondeari saldu zizkionean. Une horretatik aurrera, Gaztelako koroaren esku-hartzea areagotu egin zen. 1418 eta 1445 bitartean, uharteak trukeen eta zatiketen mende egon ziren. Azkenik, Hernán Peraza Zaharra eta bere seme-alabak, Guillén Peraza, (La Palma uhartearen aurkako erasoan hil zena), eta Inés Peraza, konkistatutako uharteekin eta falta ziren konkista-eskubideekin geratu ziren. Anaia hil ondoren, Ines eta Diego Garcia de Herrera senarra uharteetako jaun bakarrak bihurtu ziren 1477ra arte. Garai hartan, Gomera Hernan Peraza Gaztea semeari utzi zioten, eta La Palma, Kanaria Handia eta Tenerife konkistatzeko eskubideak Gaztelako Koroari.

Gomera aldatu

Etapa horretan, Peraza-Herrera jaurerriari Gomera uhartea gehitu zitzaion, Hernán Peraza Zaharra, gaztelaniaren autoritatea onartu baitzuten uharteetako aborigenen bandoetako batzuk. Halere, uhartearen jabegoaren bidegabekerien ondorioz, matxinadak sortu ziren gomeroen artean. Garai honetako azken matxinada nagusia 1488 urteko Gomeroen matxinada izan zen, Hernan Peraza Gaztea uharteko jaunaren heriotza eragin zuena. Beatriz de Bobadilla y Ulloa alargunak laguntza eskatu zion Pedro de Verari, Kanaria Handiko konkistatzaileari, matxinada baretzeko. Uhartera joan zen 400 gizonekin eta Garajonayn indartsu babestuta zeuden Pala eta Mulagua bandoak garaitu zituen. Hesituak eta galduak gomeroak, ondorengo errepresioak 15 urtetik gorakoak exekutatzea eta adingabeak esklabo gisa saltzea Penintsulako merkatuetan eragin zuen, Kronika Primitiboa edo Matritense izenekoak deskribatzen duen bezala: "... eta hiltzaileek gutxi izan ziren, heriotzara kondenatuak asko izan ziren, batzuk arrastaka eraman eta zatitu egiten zituzten, eta beste batzuei oinak eta eskuak mozten zizkieten, eta beste batzuk urkatu egiten zituzten, eta beste asko itsasoratzen zituzten txalupetan zehar, oinak eta eskuak lotuta, eta lepoan pisuak jarrita... "[5].

Errege konkista aldatu

1475eko Portugalen eta Gaztelaren arteko gerratik aurrera, areagotu egin zen monarkiaren kezka Kanariar uharteen kontrol osoa lortzeko. Gaztelako monarkia saiatu zen Portugalek Kanaria Handia edo Gomera konkistatzea saihesten, eta Afrikako urrearen merkataritza onuragarrirako sarbidea errazten, Portugalgo Alfontso V.a monopolizatzen ari baitzen. 1477. urtearen amaieran, Errege Katolikoek gainerako Kanariar uharteak konkistatzeko eskubideak bereganatu zituzten, Diego García de Herrera eta bere emazte Inés Perazari erosi baitzizkieten, jada konkistatutako uharteetan jaurerria berretsiz, 5 milioi marabedi ordainduta. Konkista finantzatu zuten Koroak eta uharteko baliabideen ustiapen ekonomikoan interesa zuten partikularrek. Kanaria Handia, La Palma eta Tenerife uharteei eragin zien, biztanle gehien zituztenei eta aurreikuspen ekonomiko onenak zituztenei. Hiru uharteetan, aborigenek konkistaren aurkako erresistentzia argi eta luzea erakutsi zuten.

Kanaria Handiko konkista 1478 - 1483 aldatu

Kanaria Handiaren konkista Rubicongo apezpiku Juan de Friasi (Yaiza, Lanzarote) enkargatu zitzaion, eta honek bere ordezkaria bidali zuen, Juan Bermudez deana, Juan Rejon kapitainari aginte militarra emanez. 1478ko ekainaren 24an, Rejon lehorreratu zen, 30 zaldizko eta 600 gizon deanaren agindupean zituela, eta kanpamendua Kanaria Handiko Las Palmasen jarri zuen, Guiniguada ibaiaren ondoan, lehen borroka ireki baten ondoren. 30 kanario eta 7 peoi gaztelar hil ziren. Armen nagusitasuna alde batetik eta zaldien erabilerak bestetik, eragin handia izan zuten garaipenean.[6]

La Palmako konkista 1492 – 1493 aldatu

Alonso Fernández de Lugok, Kanaria Handia konkistatzen jardun zuenak, Errege Katolikoengandik La Palma eta Tenerife uharteak konkistatzeko eskubideak lortu zituen. Horien ondorioz, preso hartutako bertakoen bosten bat izango zuen beretzat eta horrez gain, zazpiehun mila marabedi bilduko zituen, La Palmaren konkista urtebeteko epean burutzea lortzen bazuen. Konkista finantzatzeko, Alonso Fernández de Lugo, Juanoto Berardi eta Francisco de Riberolekin elkartu zen. Bakoitzak enpresaren kostuen heren batekin eta, proportzio berean, irabazien heren batekin parte hartuko zuten hirurek.

Konkista nahiko azkarra izan zen hasieran. Izan ere, aldez aurretik Kanaria Handian zenbait buruzagi palmero eramanak ziren eta kristautu ondoren, proseletismoa eginez zabaltzeko itzuli zuten ekainean.[7]. Gaztelarrak lehorreratu ziren Tazacorten 1492ko irailaren 29an. Konkistatzaileek akordio eta itunak egin zituzten aborigen palmeroekin, non buruzagien eskubideak eta gaztelarren erabateko berdintasuna errespetatzen ziren, euren kausara erakartzeko. Erresistentzia oso txikia izan zen, bi salbuespen izan ezik: Tigalateko gertaera bat eta Aceró kantoian (Taburienteko galdara) non erresistentzia handiagoa izan zen. Bertan, Tanausu buruzagiak indar handia hartu zuen, inguruko baldintza orografikoak aprobetxatuz, eta defentsa errazeko bi sarbide baino ez zituen toki batean bermatu zen, Gaztelako sarrera bertatik eragozten.[8]

Urtebeteko epea amaitzen ari zela ikusita, eta zazpiehun mila marabediko prima galtzeko beldurrez, Alonso de Lugok negoziazioa proposatu zuen, Los Llanos de Aridanen gauzatuko zena. Behin galdaratik kanpo, gaztelarrek segada bat egin zioten Tanausuri; buruzagia garaitu eta harrapatu ondoren, Gaztelara bidali zuten gatibu gisa. Joateko bidean Tanausuk suizidio erritual bat egin zuen eta bertan hil zen ahiduraz. Konkista 1493ko maiatzaren 3an amaitu zen ofizialki. Aceróko biztanleriaren zati bat eta menpean egoteko itunak sinatuak zituzten beste kantoi batzuk esklabo gisa saldu zituzten, eta gehienak konkistaren ondoren eratutako gizarte berrian sartuko ziren.

Tenerifeko konkista 1494-1496 aldatu

XV. mendearen amaieran Tenerife artxipelagoko uharterik menderakaitzena zen, bere populazio handiagatik eta guantxeen borrokagatik; Kanarietako Jaunek arrakastarik gabe konkistatzen saiatu ziren eta porrot egin zuten. Azkenik, 1493ko abenduan, Alonso Fernández de Lugo kapitainak Errege-erregina Katolikoengandik Tenerife uhartea konkistatzeko eskubideak berretsi zituen, eta, La Palmaren konkistagatik agindutako primari uko egitearen truke, uharteko gobernua erreklamatu zuen, nahiz eta ez zuen bosten erreala eskuratu.

Konkistaren finantziazioa Agaeteko haraneko azukre-sailak salduz egin zen, Kanaria Handia konkistatu ondoren eskuratuak, eta Sevillan finkatutako merkatari italiarrekin elkartuz.

Tenerife bederatzi mentzeierrik osatzen zuten konkistaren garaian eta gaztelarren aurrean izan zuten jarreragatik bereizten ziren. Alde batetik, bi bake-bando, neutralak eta gaztelaniazkoen aldekoak, hegoaldeko eta ekialdeko mentzeierriak ziren (Anaga, Guímar, Abona eta Adeje) edo misiolari jardueraren bidez (Kandelaria) gaztelarrekin harreman handiena izan zutenak. Azkenik, gerrako bandoak zeuden, iparraldeko mentzeierritakoak biltzen, (Tegueste, Tacoronte, Taoro, Icoden eta Daute). Gogor eutsi zioten inbasioari.

1494ko apirilean, Kanaria Handitik etorrita, konkistatzailea gaur egungo Santa Cruz Tenerifekoaren kostaldean lehorreratu zen, penintsular eta kanariar tropa batekin, oinezko bi mila gizonez eta zaldizko 200 gizonez osatua. Gotorleku bat eraiki ondoren, uhartearen barrualdera sartzen saiatu zen. Erresistentziaren aldeko ziren mentzeiei gerturatzen saiatu zen, batik bat, Benocomo, Taoroko mentzeierria. Adizkidetzeko, kristautasuna eta Errege-erregina katolikoei men egin behar zien; baldintza hauek ez zituen onartu eta uko egindakoan, borrokari eutsi egin zion.

Lehenengo topaketa armatua Acentejoko lehen bataila ospetsua izan zen, Acentejoko amildegian, La Matanza udalerrian. Bi mila gizon baino gehiagoko tropa inbaditzaile bat uhartearen iparraldetik sartu zen Taoro haranerantz (Orotavako harana). Helburua guantxeak beren erresistentziaren muinean menderatzea zen. Guantxeek segadak egin zizkieten gaztelarrei, eta hauek, ustekabean harrapaturik, hondamendi larria jasan zuten, guduan beren indarren ehuneko laurogei galduz. Alonso Fernández de Lugok Kanaria Handira ihes egin ahal izan zuen, eta bertan beste eraso bat prestatu zuen hobeto trebatutako tropekin eta merkatari genovarrek eta Gaztelako nobleek emandako finantza-baliabide gehiagorekin. Guantxeek, egoeraren jabe, gaztelarrek eraikitako gotorlekua suntsitu zuten. Horren ostean, armada hobeto armatu eta entrenatu batekin, Alonso de Lugo Tenerifera itzuli zen. Añazoko gotorlekua berreraiki ondoren, Aguere (La Laguna) lautadetarantz jo zuen, non azaroan Bencomo garaitu zuen La Lagunako batailan, non guanche liderrak eremu lau batean gudua aurkeztearen akatsa egin zuen. Fernando Guanartemek (jatorriz, Tenesor Semidán) ekarritako zalditeria eta errefortzuak erabakigarriak izan ziren Gaztelako garaipenerako. 1700 guantxe, horien artean Bencomo eta bere anaia Tinguaro, gudu-zelaian hil ziren. Antza denez, ondorengo izurrite batek irlako biztanleria txikitu zituen, eta gehienei gaixo edo ahul utzi zien, guantxee modorra bezala ezagutzen den gaixotasuna, nahiz eta zenbait historialarik eztabaidagai izan batailaren emaitzan horrek izan zuen garrantzi zehatza.

1495eko abenduan, gerrilla, arpilatze eta paralisi beliko aldi luze baten ondoren, gaztelarrak berriro sartu ziren, oraingoan uhartearen iparraldetik, Taororako bidean. Ehunka guantxe zain zituzten gaur egungo Victoria de Acentejo udalerritik gertu dagoen amildegi batean, Acentejoko lehen gudua gertatu zen lekutik ez oso urrun. Gaztelako garaipena Acentejoko bigarren batailan, aborigen erresistentziaren hondoratzea erraztu zuen eta Taoroko haranerako sarbidea irekita geratu zen. Batailak Tenerife uhartearen konkista eta Kanariar uharteen konkistaren azken puntua erabaki zituen. Halere, oraindik erresistentzia guneak izan ziren oraindik XVI. mendearen hasieran uhartean. Guantxe askok erresistentzia jarraitu zuten Tenerife hegoaldean Ichasaguako mendietan ihes eginak, gaur egungo Ameriketako Hondartzaren ipar-ekialdean. Horiekin amaitzeko, artillerian eta espingardetan aditua zen kapitain flamenko baten zerbitzuak kontratatu ziren, Jorge Grimon. Hau, Abonako mentzeierrira abiatu zen eta tiroka garbitu zituen harkaitzak. Bost urteren ondoren, 1501-1506 urteen artean, Hernandez de Lugo aurreratuak lortu zuen matxinoen buruzagi Archajuaga de Adeje harrapatzea, apezpiku gisa soldadu bat jantzi zuten, eta 200 gudari matxinoak korta batera bildu zituen, erlijioz jantzitako gizonaren hitzaz fidaturik. Esklabo gisa harrapatuak eta salduak izan ziren. Beraz, guztira, ehun urte inguruko ibilbidea izan zuen Kanariar uharteen konkistak (1402-1506). Amerikan gero izan zen borrokaren saiakeratzat har daiteke, non konkistatzaileek, merkatari taldeek, abenturazaleek eta erlijiosoek beren artean eta koroarekin beren ekarpen ekonomikoak eta harrapakinen eta lurren gaineko eskubideak adosten zituzten, merkataritza-enpresa bat balitz bezala.[9]

Bibliografia aldatu

  • DE ABREU GALINDO, FR. J. Historia de la Conquista de las Siete Islas Canarias. Ed. Goya. Santa Cruz de Tenerife 1977. ISBN 84-400-3645-0
  • DE VIERA Y CLAVIJO, J. Noticias de la Historia General de las Islas Canarias. Madril 1772. 4 bilduma
  • TORRIANI, Leonardo. Descripción de las Islas Canarias. Ed. Goya. Santa Cruz de Tenerife. 1978. ISBN 84-7181-336-X
  • BERTHELOT, Sabino. Etnografía y Anales de la Conquista de Las Islas Canarias. Ed. Goya. Santa Cruz de Tenerife. 1978. ISBN 84-85437-00-4.
  • BLANCO, Joaquín. Breve Noticia Histórica de las Islas Canarias. Ed. Rueda. Madril 1983. ISBN 84-7207-029-8
  • SUÁREZ, J., RODRÍGUEZ, F. y QUINTERO, C. Conquista y Colonización. Ed. Centro de la Cultura Popular Canaria. Santa Cruz de Tenerife, 1988. ISBN 84-404-1251-7
  • VV.AA. Historia de Canarias. Vol. I Ed. Prensa Ibérica. Valencia 1991. ISBN 84-87657-10-9
  • SANTANA, J, MONZÓN, M. Y SANTANA, G. Historia Concisa de Canarias. Ed. Benchomo. Las Palmas de Gran Canaria 2003. ISBN 84-95657-84-8
  • SANTIAGO CASAÑAS, J.G. Cronología y Síntesis de la Conquista de Gran Canaria, Bilenio Publicaciones, Las Palmas de Gran Canaria 2013. ISBN 978-84-942140-0-4.
  • Acosta, J. J. (1988). La expansión europea en las costas africanas y canarias. En F. R. Jose Juan Suárez Acosta, Conquista y colonización (págs. 9-21). Centro de cultura popular canaria.
  • Acosta, J.J.; Rodríguez, F y Quintero, C. L. Padrón. (1988). Conquista y colonización. Santa Cruz de Tenerife: La Biblioteca Canaria.
  • Aguilar, M. J. (2000). El menceyato de Icod en el poblamiento de Tenerife. Los Guanches. Santa Cruz de Tenerife.
  • Armesto, F. F. (1982). La financiación de la conquista de las Islas Canarias en el tiempo de los Reyes Católicos. Anuario de Estudios Atlánticos vol.1 nº28, 343-377.
  • Bonnet y Reverón, B. (1954). Las Canarias y la Conquista Franco-Normanda: Gadifer de La Salle. La Laguna: Instituto de Estudios Canarios.
  • Caballos Armas, P. (2011). Canarias y su hecho diferencial. Algunas consideraciones sobre el fundamento histórico de la diferencialidad canaria. Universidad de las Palmas de Gran Canaria.
  • Calderín, S. M. (2016). Diferencias entre las primigenias exenciones fiscales que disfrutaron las islas realengas canarias en el siglo XV. Anuario de Estudios Atlánticos nº62, 1-21.
  • Cioranescu, A. (1959-1964). Le Canarien : crónicas francesas de la conquista de Canarias. La Laguna: Instituto de Estudios Canarios.
  • Delgado, J. Á. (2004). Primera conquista y cristianización de la Gomera . En J. Á. Delgado, Anuario de estudios atlánticos (págs. 445-492). Las Palmas de Gran Canaria : Universidad de las Palmas de Gran Canaria .
  • Galindo, J. d. (1848). De como se quejan los vasallos de Diego de Herrera a los reyes católicos . En J. d. Galindo, Historia de la conquista de las siete islas Canarias (págs. 79-81). Santa Cruz de Tenerife : Litografía y librería Isleña .
  • Hernandez, A. M. (2002). Los móviles conómicos del redecubrimiento y conquista de Canarias . En A. M. Hernandez, Estudios canarios: anuario del intituto de estudios canarios (págs. 247-290). Tenerife : La Laguna.
  • Padrón, F. M. (1978). Canarias: crónicas de su conquista . Las Palmas de Gran Canaria
  • Ráfols, E. S. (1990). Proceso de integración de las Islas Canarias en el reino de Castilla. Anuario de Estudios Atláticos, vol.1 nº26, 17-52.
  • Suárez Acosta, J. J., Rodríguez Lorenzo, F. y Quintero Padrón, C. L. (1988). La nueva sociedad. En Conquista y colonización (pp. 59-108). Centro de cultura popular canaria.
  • Velasco Vázquez, J. (2019). Poblamiento, colonización y primera historia de Canarias: el C14 como paradigma. . Anuario de Estudios Atlánticos
  • de Viera y Clavijo, J. (2016). Historia de Canarias. Volumen I. Santa Cruz de Tenerife: Ediciones Idea

Erreferentziak aldatu

  1. (Gaztelaniaz) ABILAFIA, David .- Un mar sin límites : una historia humana de los océanos. Barcelona : Critica arg. , 2021. 659 orr. ISBN 978-84-9199-35-6
  2. (Gaztelaniaz)MARTINEZ, Marcos (2001).-Boccaccio y su entorno en relación con las Islas Canarias, Cuadernos de filologia italiana aldizkarian, ISSN: 1133-9527. Ale berezia 95-118 or.zk.
  3. (Gaztelaniaz) MEDEROS MARTIN, Alfredo (2018).-Un enfrentamiento desigual. Baja demografía y difícil resistencia en la conquista de las islas Canarias.. Argitaratua Anuario de Estudios Atlánticos aldizkaian, 65zk. 065-007 [1][Betiko hautsitako esteka], [Kontsulta data: 2022-02-06]
  4. (Gaztelaniaz) CIURANESCU, Alejandro; SIERRA RAFORLS, Elías (1959-1964).- Le Canarien : crónicas francesas de la conquista de Canarias.- argitaletxea: Instituto de Estudios Canarios; 151-176 orr.
  5. (Gaztelaniaz)Espino López, Antonio.-La invasión de América.- Arpa argitaletxea, Bartzelona, 2021. orr.59
  6. (Gaztelaniaz) Un enfrentamiento desigual. Baja demografía y difícil resistencia en la conquista de las islas Canarias / Unequal confrontation. Low demography and difficult resistance in the conquest of the Canary islands | Anuario de Estudios Atlánticos. (Noiz kontsultatua: 2022-02-19).
  7. (Gaztelaniaz) Espino López, Antonio.- La invasión de América.- Bartzelona: Arpa arg., 2021. ISBN 978-84-18741-26-5. Orr. 61
  8. (Gaztelaniaz) Rodríguez Moure, José (1939).-Los adelantados de Canarias, argitaratua Revista de historia aldizkarian; Tomo 06. Urtea 12. zk, 047-048 or. 230-241
  9. (Gaztelaniaz)Garcia de Gabiola, Javier .- La conquista de las Canarias: un ensayo bélico para América (1402-1501).- Medievalia aldizkaria, zk. 51, 2019, orr. 155-179

Kanpo estekak aldatu