Jorge Luis Borges

Jorge Francisco Isidoro Luis Borges ( audio) (Buenos Aires, 1899ko abuztuaren 24a - Geneva, Suitza, 1986ko ekainaren 14a) argentinar idazlea izan zen. Ipuinak, saiakerak eta olerkiak idatzi zituen, batez ere. Latinoamerikako literaturaren egile ospetsuenetarikoa da, eta Julio Cortazar-ekin batera, idazle argentinarrik famatuena. 1980an Miguel de Cervantes saria eman zioten.

Jorge Luis Borges
(1951) Irudi gehiago
Ahotsa
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Jorge Francisco Isidoro Luis Borges Acevedo
Jaiotza	Buenos Aires, 1899ko abuztuaren 24a
Herrialdea	Argentina
Lehen hizkuntza	gaztelania
Heriotza	Geneva, 1986ko ekainaren 14a (86 urte)
Hobiratze lekua	Erregeen hilerria
Heriotza modua	berezko heriotza: gibeleko minbizia
Familia
Aita	Jorge Guillermo Borges
Ama	Leonor Acevedo Suárez
Ezkontidea(k)	Elsa Astete Millán  (1967ko irailaren 21a -  1970) María Kodama  (1986ko maiatzaren 22a -  1986ko ekainaren 14a)
Bikotekidea(k)	ikusi Concepción Guerrero (en)
Anai-arrebak	ikusi Norah Borges
Hezkuntza
Heziketa	Collège Calvin (en) 1918)
Hizkuntzak	frantsesa ingelesa alemana gaztelania
Jarduerak
Jarduerak	itzultzailea, liburuzaina, literatura-kritikaria, gidoilaria, idazlea, poeta, iritzi-kazetaria eta saiakeragilea
Enplegatzailea(k)	Buenos Airesko Unibertsitatea La Platako Unibertsitate Nazionala Argentinako Errepublikaren Liburutegi Nazionala
Lan nabarmenak	ikusi The Library of Babel (en)
Jasotako sariak	ikusi Prix Formentor  (1961) Arte eta letren komendadorea  (1962) Britainiar Inperioko Ordenaren zaldun komendadorea  (1965) Commander of the Order of the Sun of Peru‎  (1965) Grand Officer of the Order of Merit of the Italian Republic  (1967ko abenduaren 27a) Jerusalem saria  (1971) Alfonso Reyes International Prize  (1973) commander of the Order of Bernardo O'Higgins  (1976) Edgar Awards  (1976) Commander's Cross of the Order of Merit of the Federal Republic of Germany  (1979) World Fantasy Award for Life Achievement  (1979) Miguel de Cervantes saria  (1979) Grand Knights with Star of the Order of the Falcon  (1979) Prix mondial Cino Del Duca  (1980) Balzan Prize  (1980) Ohorezko Legioko zalduna  (1983) Alfontso X.a Jakitunaren Ordenako Gurutze Handia  (1983) Knight Grand Cross of the Order of Merit of the Italian Republic  (1984ko urriaren 30a) Grand Officer of the Military Order of Saint James of the Sword  (1984) diamond Konex award  (1984) honorary doctorate of the University of Murcia  (1985) honorary doctorate of the National University of San Marcos honorary doctorate from the Pontifical Catholic University of Peru
Influentziak	Virgilio, Joseph Conrad, Edgar Allan Poe, Oscar Wilde, Platon, Rudyard Kipling, Herbert George Wells, Lewis Carroll, James Joyce, Homero, Robert Louis Stevenson, Macedonio Fernández (en) , Marcel Schwob eta Hans Vaihinger (en)
Kidetza	Arteen eta Zientzien Ameriketako Estatu Batuetako Akademia Bavariako Arte Ederren Akademka Ameriketako Estatu Batuetako Arte eta Letren Akademia
Izengoitia(k)	B. Suarez Lynch eta H. Bustos Domecq
Genero artistikoa	olerkigintza kontakizun laburra saiakera

Liburuzaina, irakaslea, jendaurreko hizlaria eta itzultzailea izan zen. Bere bi liburu ezagunenak, Ficciones eta El Aleph, 1940ko hamarkadan argitaratuak, fantasiazko gai komunen bidez lotutako ipuin-bildumak dira. Narrazio laburrei lotura gaiek maten diote: ametsak, labirintoak, liburutegiak, ispiluak, klepsidrak, fikziozko egileak eta Europako mitologiak (greziarra eta eskandinaviarra kasu). Borgesek bere literaturan ideia filosofikoak esploratzen dituzten argumentuak erabiltzen zituen, esate baterako, oroitzapena, memoria, betierekotasuna eta literatura bera dira, metaliteratura ere egiten zuen maiz. Kritikari askok adierazten dutenez, XX. mendeko literatura hispanoamerikarraren errealismo magikoaren hasiera, hein handi batean, haren lanari zor zaio.

Haurtzaroa Buenos Airesen igaro ondoren, Borges Suitzara joan zen bizitzera familiarekin, 15 urteko nerabe zela, 1914an. Suitzan Collège de Genèven ikasi zuen. Garai haietan Borges familiak sarri bidaiatu zuen Europan zehar. 1921ean Argentinara itzuli ondoren, Borges bere poemak eta saiakerak literatura aldizkari ultraistetan argitaratzen hasi zen. Literaturari nolabait loturiko ofiziotan ibili zen, liburuzain, irakasle eta hizlari gisa ibili zen. 1955ean Argentinako Liburutegi Nazionaleko zuzendari eta Buenos Airesko Unibertsitateko ingeles literaturako irakasle izendatu zuten. 1956an, 55 urterekin, ia erabat itsu geratu zen; bere lanari buruzko hainbat goraipamenek iradoki dute bere itsutasun progresiboak irudimenaren bidez sinbolo literario berritzaileak sortzera bultzatu zuela.

1960ko hamarkadan, bere lana Amerikako Estatu Batuetan eta Europan itzuli eta argitaratu zen. Bere lana ingelesera itzuli eta gero nazioarteko ospea lortu zuen. 1961ean Samuel Beckettekin batera lehen Formentor saria jaso zuenean. 1971n Jerusalem saria irabazi zuen; haren nazioarteko ospea urte horien artean sendotu zen, bere lanaren ingelesezko itzulpenen eskuragarritasunak hauspotua. García Marquezen Cien años de soledad lanaren arrakastak eta Latinoamerikako literaturaren boomak, —nahiz eta bere partaidetza erlatiboa izan—, Nobel sarietako hautagaitza eman zioten zenbait urtez. Borgesek Genevako bere gaztaroko hiriari eskaini zion bere azken liburua, Los conjurados eta Genevan hil zen 1986an. J. M. Coetzee idazle eta saiakeragileak Borgesi buruzko liburuan esan zuenez, "Berak, beste inork baino gehiago, fikzioaren hizkuntza berritu zuen, eta, horrela, bidea ireki zion eleberrigile hispanoamerikarren belaunaldi oparo bati".

Sari ugari jaso ondoren, Borges polemikoa ere izan zen bere jarrera politiko kontserbadore eta elitistengatik; bere garrantzia eztabaidagai izaten jarraitzen du, esaterako, oraindik ere eztabaidatzen da ea haren jarrera politiko erreakzionario haiek Literaturako Nobel Saria lortzea ez ote zioten eragotziko, Literaturako Nobel Saria lortzeko hiru hamarkadatan hautagai izan baitzen.

Intelektual kosmopolita, bere estilo original sotilak, eta erabiltzen dituen gaiek bere garaiko Argentinako idazleengandik bereizten dute. Borgesen idazkera guztiz pertsonala da, berezia, inongo eta inolako estetika edo ideologiaren mende kokatzen ez dena. Bestalde, barrokoaren oparotasuna eta isekarako joera biltzen dituen hizkuntza baten asmatzailea da.

Bizitza eta obra

Jorge Luis Borges, Ameriketako literatura berriaren esentzia, Buenos Airesen jaio zen, 1899an, familia aberats batean, portugaldar jatorrikoa aitaren aldetik eta ingelesa amarenetik. Gazte-gaztetatik, ingelesa gaztelania bera baino lehenago ikasita, irakurle amorratua izan zen, eta idazten ere oso gazterik hasi zen. Bederatzi urte besterik ez zuela Oscar Wilderen Printze zoriontsua itzuli zuen ingelesetik. 1914tik 1921era Europan bizi izan zen familiarekin, Italian lehendabizi, eta Suitzan gero. Genevan egin zituen batxiler ikasketak, hots, handik urte askotara hil zen hiri berean. Garai hartan frantses prosalari errealistak eta olerkari espresionista eta sinbolistak, Rimbaud bereziki, irakurri zituen. Horrez gain, Schopenhauer, Nietzsche, Carlyle eta Chestertonen lanak ezagutu zituen. Hiztegi baten laguntza besterik ez zuela, alemanez ikasi zuen eta frantsesezko lehenbiziko bertsoak idatzi zituen.

Adolfo Bioy Casares, Victoria Ocampo eta Borges 1935ean.

1919an Espainiara joan eta, 1921 arte, Palma de Mallorca, Madril eta Sevillan bizi izan zen. Abangoardiako idazleekin harremanetan jarri zen, batez ere, ultraismoaren -1918an aldarrikatutako poesia higikundea- jarraitzaileekin. Gero berak zabaldu zuen higikunde hura Argentinan. 1921ean Buenos Airesa itzuli zen eta aldizkari bat sortu zuen, ultraismoaren bidetik, beste idazle batzuekin batera: Proa. Baina beste aldizkari askotan ere idatzi zuen, literatura kritika batez ere: Martin Fierro, Nosotros, Valoraciones, Sur, El hogar astekarian, eta abar.

1946an Perón jeneralaren gobernuaren aurkako manifestua izenpetu zuen. Izan ere, jeneralaren politika demagogikoa eta populista kontrajarrita zegoen idazlearen kontserbadurismo elitistarekin. Peronek, idazlea gutxiesteko asmoz, Buenos Airesko merkatuetako elikagaien ikuskatzaile izendatu zuen, baina Borgesek uko egin zion karguari. Bien bitartean, irakasle eta argitaratzaile gisa atera zuen bizimodua, Sur eta Emece argitaletxeetan, batez ere. Urte askotan Ameriketan ibili zen hitzaldiak ematen, bere idazle eta pentsalari ospea alde guztietara zabalduz. Ingeles erromantikoen poesia, Kafkaren obra, literatura fantastikoa eta gautxoen poesia izan ziren haren hitzaldietako gai nagusiak.

1950-1953 bitartean literatura ingelesa irakatsi zuen Buenos Airesko unibertsitatean, eta Argentinako idazleen elkarteko lehendakaria izan zen. 1955ean Argentinako Letren Akademiako kide hautatu zuten eta, Peron erorarazi ondoren aginpidea bereganatu zuen gobernuak, haren eskuetan utzi zuen Buenos Airesko Liburutegi Nazionala, 1974 arte. Gaztetandik begietatik gaixo ibili zen eta 1956an erabat galdu zuen ikusmena. Hurrengo urtean Literaturako Sari Nazionalala eman zioten El Aleph ipuin liburuarengatik. Bioy Casares idazlea laguna zuen eta harekin batera autore klasikoak argitaratu zituen eta garrantzi handiko polizia eleberrien bilduma baten zuzendari izan zen (El septimo círculo, Emece argitaletxearentzat).

1960 ondoko urteetan, Roger Caillois itzultzailearen frantsesezko itzulpenen eta azterketa kritikoen ondorioz, haren ospea mundu osora zabaltzen hasi zen. Nobel sarirako hautagaien zerrendan agertu zen behin baino gehiagotan, baina ez zioten eman, Argentinako diktadura militarraren alde egindako adierazpenengatik, nahiz eta aurka azaldu zen geroago, gerra zikinaren izugarrikeria nabarmenen aurrean.

1980an Miguel de Cervantes saria jaso zuen.

Genevan hil zen 1986an, eta bertako Erregeen hilerrian ehortzi zuten.

Borgesen idazgintza

Borgesek goren mailako lekua du gaztelaniazko literaturaren historian. Oso estilo berezia du, bere-berea: prosa bat itxuraz biluzia eta hotza, baina zentzuz betea eta guztiz iradokitzailea, ironia finez pikardatua, doi-doia, hitz elkarketa bereziez hornitua. Borgesek irakurle asko izan ditu mundu osoan zehar. Nahiz eta haren obra, den bezalakoa izateagatik, literaturaren abenturan murgildutako jendearentzat izan, haren ospea unibertsala da, gizatasunaren barrenenean dauden arketipoekin elkartasun sakona agertzen zuelako, batetik, eta irudimen guztiz emankorra zuelako, bestetik.

Prosazko lanak

Borgesek ez zuen idatzi ez eleberririk, ez arnas luzeko saiakerarik. Hori dela eta, haren prosazko lan guztiek halako alegia itxura hartzen dute, askotan saiakeren egitura izateaz gainera. Generoen arteko desberdintasuna, beraz, lausoa da Borgesen obran, erabiltzen duen egitura molde bereziagatik.

Haren lehenengo lanak, dena den, saiakeren artean sailka daitezke, berez besteko gairen bat lantzen baitute, literatura gehienetan, baina baita metafisika, matematika edo Argentinako nortasun nazionalaren bilaketa ere: Inquisiciones (1925, Ikerketak), Tamaño de mi esperanza (1928, Nire esperantzaren neurria), El idioma de los argentinos (1928, Argentinarren hizkuntza), Evaristo Carriego (1930), Discusion (1932, Eztabaida), Historia de la eternidad (1936, Betikotasunaren historia). Askotan gai horiek berak erabili zituen han eta hemen bere hitzaldietan, edota fikziozko lanetan.

Lehen kontakizun liburua, Historia universal de la infamia (1935, Doilorkeriaren historia unibertsala), irudizko biografien bilduma da, Hombre de la esquina rosada (Kantoi arrosako gizona) izeneko polizia kontakizun errealistarekin burutua. Aurreko horren antzeko estiloko kontakizunak idatzi zituen hurrengo liburuan, El jardin de los senderos que se bifurcan (1941, Banatuz doazen bidexken jardina). Handik hiru urtera, liburu hura Ficciones titulupean argitaratu zuen, baina askoz mardulagoa. Bi horien ondotik kontakizun liburu gehiago idatzi zituen: El Aleph (1949), El hacedor (1960, Egilea), El informe de Brodie (1970, Brodieren txostena) eta El libro de arena (1975, Hareazko liburua).

Borgesek bere liburuetan ohiz kanpoko edo ez ohiko gauzak ohikoak balira bezala erabiltzen ditu. Baina, Borgesengan, ameskeria adimen jokoarekin lotuta agertzen da beti, espekulazio metafisikoarekin zerikusia izan dezakeen irudimen arrazoitu moduko bati esker. Gai berak erabiltzen ditu beti, ia modu obsesiboan: gizon bakoitzaren eta ororen artean dagokeen erlazioa, denbora (zirkularra, ametsezkoa edo, besterik gabe, ezin ulertuzkoa), ispiluak, alegiazko liburuak, polizia giroko azpijokoak (nabarmena da horretan Chestertonen eragina), labirintuak (hiriak, hondakinak, patuak aldi berean) eta, horren guztiaren azpian, deserrotze mingarri bat sexuarekiko eta izadiarekiko.

Poesia lanak

Borgesek ultraismoarekin estuki lotuta hasi zuen bere poesia lana, metaforaren goraipamen gartsua eginez eta modernismoaren egiturak arbuiatuz: Fervor de Buenos Aires (1923, Buenos Airesko suharra), Luna de enfrente (1925, Aurreko ilargia), Cuaderno San Martin (1929, San Martin Koadernoa). Hasierako lan horietan nabarmena da identitate nazionalaren baieztapena lortzeko ahalegina.

Aurrerago, alde batera utzi zuen abangoardia, eta olerkigintzaren molde klasikoetan murgildu zen, Quevedoren eraginpean, besteak beste. Nolanahi ere, haren poesiak oso ezaugarri pertsonalak izan zituen gero ere, erabili zituen gaietan, batez ere, bere kontakizunetan eta saiakeretan erabili zituen berberak. 1964an El otro, el mismo (Bestea, berbera) argitaratu zuenez geroztik bere espekulazio filosofikoa bertsotan ematen ahalegindu zen, baina alde batera utzi gabe hainbeste erakarri zuten mitologia lanbrotsuak (Argentinako independentziako heroiak, eta marjinatuak, gautxoa hezala), Eskandinaviako poetak, kemenari edota nagitasunari buruzko elezaharrak, Spinoza, Kafka edo Cervantes bezalako gizonen bizitzako intuizio iluna, eta abar. Hauek ditu hurrengo poesia lanak: Elogio de la sombra (1969, Itzalaren laudorioa), El oro de los tigres (1972, Tigreen urrea), La rosa profunda (1975, Arrosa sakona), La moneda de hierro (1976, Burdinazko txanpona), Los conjurados (1975).

Idazleen arteko lankidetzea

Fitxategi:Borges y Sabato.jpg

Borges eta Ernesto Sábato 1975ean.

Borgesen hilobia, Erregeen hilerrian, Genevan.

Nahiz eta ez zuen eskolarik sortu, ez behintzat eskolaren zentzu hertsian, zenbait idazle Borgesen ardatzaren inguruan ibili ziren. Horien artean aipagarriena Bioy Casares da. Hiru polizia eleberri idatzi zituzten elkarrekin: Seis problemas para don Isidro Parodi (1942, Sei arazo Isidro Parodirentzat), Un modelo para la muerte (1946, Eredu bat heriotzarentzat) eta Cronicas de H. Bustos Domecq (1967, H. Bustos Domecqen kronikak). Horiez gainera beste liburu hauek ere beste idazle batzuekin batera idatzi zituen: Manual de zoologia fantastica (1957, Zoologia fantastikoari buruzko eskuliburua, Margarita Guerrerorekin), Antiguas literaturas germánicas (1951, Antzinako germaniar literaturak, Delia Ingenierosekin), El compadrito (1945, antologia, Silvina Bullrichekin), eta abar.

Idazlanen zerrenda

• Inquisiciones (1925).
• Discusión (1932).
• Historia universal de la infamia (1935)
• Poemas (1943).
• Ficciones (1944).
• El Aleph (1949).
• El hacedor (1960)
• El informe de Brodie (1970).
• El oro de los tigres (1972)
• El libro de arena (1975).
• Libro de sueños (1976).
• Nueva antología personal (1980).
• La memoria de Shakespeare (1983)

Euskaraz: Ipuin hautatuak (Juan Garziaren itzulpena; Ibaizabal arg., 1998).

Berak esanak

«Bizitza honetan egin daitekeen bekaturik larriena egin dut: ez naiz zoriontsu izan».

Bibliografia

• Borges, Jorge Luis; Etxeberria, Gillermo (itzul.): Jorge Luis Borges. Emma Zunz. - Egan, 1995-1, 193-197.
• Maio, Sara (itzul.): "Jorge Luis Borges, Hamasei aholku ". - Egan, 2013-3/4, 177-178 or.. ISSN: 0422 - 7328. EGAN.

Kanpo estekak

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Jorge Luis Borges

• Jorge Luis Borges Ekarriak.armiarma.eus
• (Ingelesez) (Gaztelaniaz) The Borgesian Cyclopaedia Borgesian.com
• (Gaztelaniaz) Internetaleph Internetaleph.com

• Datuak: Q909
• Multimedia: Jorge Luis Borges / Q909