Wikipedia

Urraul

Nafarroa Garaiko udalerri zaharra eta ibarra
(«Irunberrialdea» orritik birbideratua)

Urraul[3][a] (batzuetan Irunberrialdea[b] bezala aipatua)[oh 1] Euskal Herriko udalerri zaharra eta ibar bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioaurrea eta Zangozerria eskualdeetan dago, Iruñea hiriburutik 36,3 kilometrora. Altuera 395 eta 1442 metro artekoa da, eta 388,43 km²-ko azalera hartzen du. 2021 urtean 2533 biztanle zituen.

Urraul
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria

Bandera

Urraul armarria
Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Zangoza
EskualdeaPirinioaurrea, Zangozerria
Administrazioa
Entitateaibar
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaAgoitz
Izen ofiziala Urraúl
Posta kodeak
Ibartarraurrauldar
Geografia
Koordenatuak42°44′03″N 1°15′41″W / 42.73429701°N 1.26135643°W / 42.73429701; -1.26135643
Azalera388,43 km²
Garaiera395-1442 metro
Distantzia36,3 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria2.533 (2021:  35)
Dentsitatea6,52 biztanle/km²
Euskara
Eremuaeremu mistoa
Euskaldunak[1][2]% 7,62 (2018: %3,88)

Bertako biztanleak urrauldarrak dira. Ibarburua Puiu herria da.

Lau erakunde sub-autonomok osatzen zuten: Urraulgoiti, Urraulbeiti, Urraul Ekialdekoa eta Ledeako Korredua. 1845ean banatu ziren egungo udalerriak osatzeko. Irunberri 1274an independizatu zen.

Izena aldatu

Urraul toponimoa modu bakarran agertu da historian zehar:[4]

  • Val d'Urraul (1268)
  • Valle de Urraul (1280)
  • Val d'Urraul (1366)
  • Valle de Urraul (1366)
  • Urraul (1802)
  • Urraul (1829)
  • Urraul (1926)
  • Urraul (1974)
  • Urraul (1978)

Etimologia aldatu

Urraul Nafarroako Pirinioaurreko hainbat ibar izendatzen dituen izena da. Urraulgoiti ("Urraul Goikoa"), guztien artean iparralderago dagoena eta Areta ibaiak zeharkatzen duena; Urraulbeiti ("Urraul Beikoa"), hegoaldean dagoena eta Irati ibaiak zeharkatzen duena, eta Erromantzatua ("Urraul Ekialdekoa" izenez ere ezaguna), ekialderago dagoena eta Zaraitzu ibaiak zeharkatzen duena. Gainera, Irunberri administratiboki Urraulbeitikoa izan zen Behe Erdi Aroan, nahiz eta geografikoki hori ez den aldatu.

Julio Caro Baroja da izen horri asko eskaintzen dion ikertzaile bakarra: «Baliteke izena "r"-tik "l"-ra (hango izenetan ematen da) pasabide edo alternantzia baten argitan azaltzea, eta horrela izatea Urraun (Eraul Eraun litzateke)». Eta beste batean idazten du: «Menturaz, Zaraitzu bezala, fitonimo bat da, "urra" (hurra) izenarekin erlaziona daitekeena». Amaiera Nafarroako beste izen batzuetan ematen da (adibidez, Eraul, Bidaul, Biaul...). Etimologia herrikoia "hurritz zuritua" da.

Ezaugarriak aldatu

Armarria aldatu

Urraulgo armarriak honako blasoi hau du:[5]

« Hondo urdin batez eta aurrean urrezko izar batez osatuta dago. »

Bandera aldatu

Urraulek ez du banderarik, gaur egungo administrazio-erakunde ofiziala ez delako, baina bandera osatzen duten udalerrietako bandera guztiek armarria jartzen dute hondo gorri baten gainean.

Geografia aldatu

Erdialdeko Pirinioaurrean kokatua, Motxorro mendiaren (1 443 m) hegoaldeko magalean dugu. Areta, Irati eta Zaraitzu ibaiek ibarra sortu zuen.

Mugakideak aldatu

Inguru naturala eta kokapena aldatu

Urraul Zangozako merindadeko udalerria da eta Nafarroako hiriburutik 36 kilometrora dago. Ibarburua Puiu izan zen, gaur egun herri hustu da. Erliebe handiko ibarra da, Ugarron, Arbaiun edo Irunberri bezalako arroilek nabarmenduta, lurraldeko gainerako lekuetatik isolatzen baitute. Ibarraren hegoaldea nekazaritzakoa da, baina zenbat eta iparralderago, orduan eta lur gutxiago dago erabilgarri. Azkenik, gainerako udalerriekin muga egiten duten eremuak menditsuak dira.

Estazio meteorologikoak aldatu

Urraulen dagoen Artieda kontzejuan, itsasoaren mailatik 456 metrora, Nafarroako Gobernuak 1954an jarritako estazio meteorologikoa dago.[6] Gainera, 1974an, beste estazio meteorologiko bat inauguratu zen Eparotz lekuan, itsasoaren mailatik 565 metrora.[7] Azkenik, Esa udalerrian, itsasoaren mailatik 487 metrora, Nafarroako Gobernuak 1991an jarritako estazio meteorologiko beste bat dago.[8] Erreferentzia gisa erabil zaitezte, hurrenez hurren, ibarraren erdialdeko, ipar/mendi eta hegoaldeetarako.


      Datu klimatikoak (Artieda, 1891-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 17.0 21.5 27.0 29.5 36.0 39.0 42.0 40.0 38.0 30.0 21.0 18.0 42.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 8.9 10.4 14.3 16.6 20.6 26.4 29.4 28.6 24.1 18.9 12.3 8.9 18.3
Batez besteko tenperatura (ºC) 4.8 5.5 8.4 10.5 14.3 19.1 21.6 21.3 17.4 13.4 8.1 4.9 12.4
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 0.6 0.5 2.4 4.4 8.0 11.8 13.9 14.1 10.7 7.9 3.9 0.9 6.6
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -8.0 -12.0 -12.0 -4.0 0.0 0.0 6.0 6.0 0.0 -2.0 -9.0 -13.0 -13.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 57.6 54.0 56.1 68.5 61.8 40.6 32.9 34.1 50.9 71.9 72.5 74.4 675.3
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 32.0 34.0 35.5 47.0 39.5 37.0 44.5 46.0 71.0 82.0 31.5 48.5 82.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 10.0 9.4 9.2 11.7 12.0 6.8 4.9 5.2 7.0 10.4 11.9 12.2 110.4
Elur egunak (≥ 1 mm) 1.6 1.5 1.2 0.3 0.1 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.3 1.1 6.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[9]
      Datu klimatikoak (Eparotz, 1974-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 18.0 22.0 26.0 29.0 33.0 38.0 41.0 40.0 37.0 32.0 25.0 21.0 41.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 8.6 10.2 13.4 15.3 19.9 24.9 28.6 28.5 24.0 18.4 12.2 9.1 17.7
Batez besteko tenperatura (ºC) 4.2 5.2 7.8 9.8 13.8 17.9 20.7 20.7 17.1 12.8 7.8 5.0 11.9
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) -0.1 0.2 2.3 4.3 7.7 10.8 12.8 12.8 10.1 7.2 3.3 0.8 6.0
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -17.0 -17.0 -9.0 -4.0 -3.0 1.0 5.0 2.0 1.0 -3.0 -8.0 -11.0 -17.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 69.3 67.9 62.6 91.9 71.3 52.8 35.0 39.5 62.2 92.0 93.7 95.2 833.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 47.0 35.5 50.0 46.0 38.0 48.0 56.0 73.0 66.5 87.0 54.0 74.5 87.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 10.5 9.7 8.9 12.2 10.7 6.9 4.6 4.8 7.0 10.5 11.5 12.0 109.3
Elur egunak (≥ 1 mm) 1.6 1.4 1.2 0.8 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.5 1.1 6.6
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[10]
      Datu klimatikoak (Esa, 1981-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 19.0 24.0 28.2 30.2 35.0 40.7 43.0 42.0 40.0 32.0 25.6 19.0 43.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 9.0 11.1 14.7 17.1 21.2 25.9 29.7 29.5 25.7 19.7 13.1 9.4 18.9
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.0 6.3 9.3 11.6 15.3 19.3 22.2 22.3 19.2 14.3 8.8 5.6 13.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 0.9 1.6 3.8 6.3 9.5 12.6 14.8 15.0 12.7 9.0 4.5 1.9 7.7
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -13.0 -13.0 -10.0 -4.2 -1.0 2.4 5.8 5.0 -1.0 -3.4 -8.0 -13.0 -13.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 75.9 62.5 65.5 74.4 70.6 53.9 32.2 36.1 54.6 78.5 79.8 81.3 765.2
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 70.0 55.0 63.0 56.0 55.0 67.0 73.0 80.0 85.0 140.0 65.0 90.0 140.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 9.9 8.8 9.6 10.2 9.3 6.8 4.2 4.6 6.2 8.4 10.2 9.9 98.1
Elur egunak (≥ 1 mm) 1.3 0.9 0.5 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.3 0.7 3.8
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[11]

Banaketa aldatu

Urraulgo herrien mapa

Urraul honako udalerri hauek osatzen dute, bakoitza bere herriarekin:

Historia aldatu

Historiaurrea aldatu

 
Ledeako erromatar villa, II. mendekoa

Imirizaldu kontzejuerrian Ugarron, Aikoa eta Aikoa II trikuharriak daude, azken biak izen horretako arroiletik gertu. Aristun, Baigura mendiaren ekialdeko isurialdean, Txamorro trikuharria dago. Guztiek adierazten dute gizakiaren presentzia goiz-goizetik bailara honetan. Garai hartan, Behe Paleolitoko tresna bat jaso zen Judasen Bentan. Eneolitiko-Brontzearoko aire zabaleko aztarnategi bat ere badago, eta Brontze Aroko hamaika tresna leundu solte aurkitu dira.

Irunberrin erromatarren ezarpena garai hartako mosaiko eta txanponen hainbat aurkikuntzek egiaztatzen dute. I. mendean erromatarrek Iluberri izeneko herrixka sortu zuten gaur egun Irunberri ezartzen den gunetik gertu. I. mendean Plinio Zaharrak argi utzi zuen iluberritarrak Zaragozako komentu juridikoan kokatuta zeudela eta sari-emaileak zirela.

Gainera, Ledean Brontze Aroko hiru aizkora leundu aurkitu zituzten. Saxo izeneko tokitik dator erromatarren garaiko hilobi-inskripzio bat. Erromanizazio handiko eremua da, haren lekukotza arkeologikoen arabera, hala nola Arroileko hiria, erromatarren garaikoa.

Erdi Aroa aldatu

 
Erronkaribarreko armarria, mairuaren buruarekin Esako zubian

905era arte ez dago albiste berririk. Lope ben Muhammad banukasitaren eta Antso Gartzeitz Iruñekoa errege baskoi berriaren arteko topaketa izan zen Ledeatik gertu. Ez da ahaztu behar Erronkaribarreko armarrian mairu bat ageri dela, zubi baten gainean lepoa moztuta. Zubi hori, tradizioaren arabera, Esako zubia da, Ledearen parean.

924. urtean, Abd ar-Rahman III.ak "Iruñeko kanpaina"-ko etapa batean hartu zuen biztanleria, hau da, Antso Gartzeitz Iruñekoaren aurka egindako zigor kanpainan. Honek, Ebroren muga arabiarrerako arriskuarekin, Errioxa berriz konkistatu zuen, Ordoño II.a Leongoarekin aliatuta. Horri esker, tropa musulmanak Irunberrin sartu ziren 924ko uztailaren 22an. Biztanleria arpilatu eta gaztelua suntsitu zuten.[12]

X. mendearen bigarren erdian Andregoto Garindoitz erreginak gobernatu zuen Irunberri, Gartzia II.a Santxitz erregearekin zuen ezkontza bertan behera utzi ondoren. Ordutik aurrera agian, XI. mendetik aurrera, edukitza baten egoitza izan zen. Gartzia V.a Ramiritz erregearekin izandako liskarretan, Bartzelonako Konderriko Erramun Berenger IV.a kondea hamabost egunez kanpatzera iritsi zen 1142an.

Ordutik mende bat baino gehiagoz bigarren maila batera igaro zen. XIII. mendearen bigarren erdian dokumentazioan Irunberri foruz hornitutako hiribildu gisa berragertu zen, Nafarroako Erresumako hiriguneen artean txertatuta eta bere enpresa politikoetan partaide. Foruak Antso VII. a Azkarrak eta Tibalt I.ak 1274an eta 1307an berretsi zituzten, hurrenez hurren, eta Urraul ibarrekiko independentzia suposatu zuten.[13]

XIII. mendean, zergen ordainketen lehen zerrendekin, egitura berezi bat ikusten da, Aietxuibar, zeinaren hedadura besterik ez dakigun, Urraulgoitiko zenbait herri. Aietxuibar testu baten arabera osatzen zuten, besteak beste, Aietxu, Arangozki, Elkoatz, Jakoisti, Larraun eta Raxa herriek. Ez dakigu ibar independentea edo banaketa administratiboa zen, XIX. mendeko bidezidorraren antzekoa, zergak biltzeko balio zuena. Antzeko kasu bat gertatzen da ondoko Artzibarran, iparraldeko zatia garai berean Artozkibar deitzen zena, eta gero ibarrean integratu zena, baina hasierako uneetan independentea ere izan zitekeen.[14]

Aro Modernoa aldatu

XVI. mendearen lehen erdian Nafarroa Gaztelako koroan sartu ondoren, ibarrak gaur egun dituen mugekin geratu ziren.

1835-1845eko udal-erreformetara arte, ibarrak berezko berezitasun administratiboak izateaz gain, lotura administratibo berezia izan zuen: "Urraul" udalerria. Lau banaketarek (Urraulgoiti, Urraulbeiti, Urraul Ekialdekoa eta Ledeako Korredua) beste hainbeste diputatuk osatutako taldea osatzen zuten, urtero bailara bakoitzeko erregidoreek izendatuak. Urraulbeitikoa lehendakaria zen, eta batzarrak Puiuko San Gregorio baselizan egiten ziren, Artieda kontzejuari dagokionez. Jurisdikzio zibil eta kriminala Irunberri hiribilduarena zen, eta hiribilduari ere oso lotuta zeuden.Urte horretan Arieltz herria gehitu zitzaion Urraulgoitik, lehen Urraul Ekialdekoa zena.[15]

1845etik aurrera, ibarreko lau banaketa tradizionaletatik abiatuta osatutako lau udalerriek bereizita iraun zuten; 5 Irunberri badago, XIII. mendetik udalerri independentea zena. Hurrengo urtean, Ledeako Korredua desegin egin zen, eta bi udalerri berri sortu ziren, Ledea eta Esa. Horiei, hurrenez hurren, Kortes eta Baldetorre herri hustuen terminoak gehitu zitzaizkien, horiek ere desagertutako banaketa administratiboan sartuta.

Aro Garaikidea aldatu

2000. urtean sortutako 2000 Zonifikazioa Nafarroa Garaiaren sailkapen ez-ofizial eta eraginkor baten arabera, Urraulen zatirik handiena "Irunberrialdea" izeneko eskualde batekoa izango litzateke, Ledea eta Esa udalerriak kanpoan utzita. Eskualdekatze hori 2019an ordezkatu zuten Nafarroako eskualde berriek, lurraldea Pirinioaurrea (iparraldeko zatia: Urraulgoiti eta Urraulbeiti) eta Zangozerria (hegoaldeko zatia: Irunberri, Erromantzatua, Ledea eta Esa) artean banatzen baitute.

Demografia aldatu

2021 urteko erroldaren arabera 2533 biztanle zituen Urraulek.[16]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
4873 6141 6115 5970 5940 5853 5939 5925 5810 5718 5474 5240 4530 3336 2873 2766 2591 2630 2533
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Urraulgo udalerrietako biztanleriaren banaketa 2021an
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Garraioa aldatu

Nafarroako Autobus Konpainiak Urraul Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:

Gainera, La Tafallesa izeneko autobus konpainiak Uztarroze eta Iruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta honako ibilbidea:

Bestalde, La Veloz Sangüesina edo "Zangozar Azkarra" izeneko autobus konpainiak Urraul Zangoza, Iruñea eta inguruko herriekin batzen ditu. Linea nagusiak honakoak dira:

Kultura aldatu

Euskara aldatu

Euskararen egoera oso desberdina da Urraulen. Udalerri gisa bizi izan zen bitartean, ama-hizkuntza eta bertako biztanleen komunikazio-bide nagusia izan zen, nahiz eta denborak aurrera egin ahala gero eta atzerago joan zen iparralderantz. Gaur egun, euskara ia anekdotikoa da Esa edo Ledea bezalako hegoaldeko eremuetan, non Nafarroako Gobernuak Euskararen Foru Legeari jarraiki sartu dituen eremu ez-euskaldunetan, non hizkuntza ofiziala gaztelania baino ez den.

Irunberrin eta Erromantzatuan, XVIII. mendearen amaieran desagertu zen euskara, nahiz eta euskarazko hitz asko eta asko lagunarteko hiztegian egon. Irunberrin, hain zuzen, gaur egun euskaldun kopuru apala baina hazkorra da herrian, eremu "ez euskaldunean" sailkatuta dagoen arren, 1980tik Arangoiti ikastola abian dauka herriak. Eta ikastetxe hori berriztatzeko Nafarroa Oinez antolatu zuen 2003an, "Harriz herri Irunberri" lelopean. Hala ere, urriaren 19an ospatu behar zuten jaia eurite batek zapuztu egin zuen, ibilbideko azpiegiturak suntsituta. Ezbeharrak ezbehar, jendearen erantzun eskuzabalak ahalbidetu egin zuen ikastola egokitzeko prozesuak aurrera egitea.

Iparralderago dauden ibarretan, XX. mendera arte egon da euskara. Izan ere, beren euskalki propioa dute Pirinioaurreko beste ibar batzuekin batera: pirinioaurrera. Urraulbeitin XVIII. mendean hitz egiteari utzi zitzaion, nahiz eta Urraulgoitin XX. mendearen amaierara arte iraun duen, nahiz eta bi kasuetan oso ahul egon.

Nolanahi ere, euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Urraulgo mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Jaiak aldatu

Ondarea aldatu

 
Arbaiungo arroila
 
Leireko monasterioa eta Esako urtegia
 
Santa Feko monasterioko garaia
 
San Calaveris zubia

Ondasun nabarmenak aldatu

Eremu naturalak aldatu

Urrauldar ospetsuak aldatu

Irudiak aldatu

Oharrak aldatu

  1. ↑ /ura.úl/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza hirugarren silaban
  2. ↑ /iɾunβ̞érialð̞è.a/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza hirugarren eta kamutsa bortzgarren silaban
  1. ↑ Nafarroako eskualde ez-ofizial bat izendatzeko erabiltzen da (Comarca de Lumbier/Irunberrialdea), Urraulgoiti, Urraulbeiti, Erromantzatua eta Irunberri udalerriek osatua. Eskualdekatze hori jada ez da erabiltzen. Informazio gehiago nahi izanez gero, ikusi Nafarroa Garaiko eskualdeak.

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
  3. ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  4. ↑ «Urraul - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  5. ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  6. ↑ «Estazioko datuak - Meteo Navarra» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-12-24).
  7. ↑ «Meteo Nafarroa - Fitxa Klimatikoak - Eparotz» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-12-19).
  8. ↑ «Estazioko datuak - Meteo Navarra» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-12-24).
  9. ↑ Artiedako estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  10. ↑ Eparozko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  11. ↑ Esako estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  12. ↑ Alberto Cañada: La Campaña Musulmana de Pamplona
  13. ↑ Nafarroako Entziklopedia Handia | IRUNBERRI. (Noiz kontsultatua: 2022-01-01).
  14. ↑ Nafarroako Entziklopedia Handia | AIETXUIBAR. (Noiz kontsultatua: 2021-12-19).
  15. ↑ Nafarroako Entziklopedia Handia | URRAULGOITI. (Noiz kontsultatua: 2021-12-19).
  16. ↑ «Urraul» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).

Ikus, gainera aldatu

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Urraul&oldid=9387431"(e)tik eskuratuta