Haiti
Haiti[1] (frantsesez: Haïti; kreoleraz: Ayiti), izen ofiziala Haitiko Errepublika[1] (frantsesez: République d'Haïti; kreoleraz: Repiblik Ayiti), Erdialdeko Amerikako estatu burujabea da, Hispaniola uhartearen mendebaldeko herena hartzen duena; uhartearen gainerakoa Dominikar Errepublika da. 27.750 kilometro koadroko eremua du, eta 2016an 10,8 milioi biztanle zituen.[2] Hiriburua Port-au-Prince da.
| Haitiko Errepublika | |||
|---|---|---|---|
| République d'Haïti Repiblik Ayiti | |||
Ereserkia: La Dessalinienne (en)  | |||
| Goiburua: L'Union Fait La Force ("Batasuna da Indarra") | |||
| |||
.svg) _-_HTI_-_UNOCHA.svg) | |||
| Geografia | |||
| Hiriburua | Port-au-Prince 18°32′33″N 72°20′19″W | ||
| Azalera | 27.750 km² | ||
| Punturik altuena | Pic la Selle (en) (2.674 m) | ||
| Punturik sakonena | Karibe itsasoa (0 m) | ||
| Kontinentea | Ipar Amerika | ||
| Mugakideak | Dominikar Errepublika, Ameriketako Estatu Batuak eta Turks eta Caicos uharteak | ||
| Administrazioa | |||
| Haitiko presidentea | Ariel Henry | ||
| Haitiko Lehen Ministroa | Claude Joseph (en) | ||
| Legebiltzarra | Haitiko Parlamentua | ||
| Harreman diplomatikoak |  Ikusi mapa Wikidatan | ||
| Zeren kide | ikusi
| ||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 10.981.229 (2017) 663.768 (2013) | ||
| Dentsitatea | 395,72 bizt/km² | ||
| Hizkuntza ofizialak | ikusi
| ||
| Erabilitako hizkuntzak | ikusi
| ||
| Ezkontzeko adina | genero guztiak: 18 | ||
| Emankortasun-tasa | 3,033 (2014) | ||
| Derrigorrezko eskolaratzea | 6-11 | ||
| Bizi-itxaropena | 63,33 (2016) | ||
| Giniren koefizientea | 41,1 (2012) | ||
| Giza garapen indizea | 0,535 (2021) | ||
| Ekonomia | |||
| BPG nominala | 8.408.150.517,9768 $ (2017)437.501.386,74268 (2016) | ||
| BPG per capita | 765 $ (2017)31 (2016) | ||
| BPG erosketa botere paritarioa | 19.972.602.022 nazioarteko dolar (2017)599.849.208 (2016) | ||
| BPG per capita EAPn | 1.818,795 nazioarteko dolar (2017)32,849 (2016) | ||
| BPGaren hazkuntza erreala | 1,4 % (2016) | ||
| Erreserbak | 2.410.456.438 $ (2017)236.230.046 (2016) | ||
| Inflazioa | 12,5 % (2016)1,2 (2015) | ||
| Historia | |||
| Sorrera data: 1804ko urtarrilaren 1a | |||
| Bestelako informazioa | |||
| Aurrezenbakia | +509 | ||
| ISO 3166-1 alpha-2 | HT | ||
| ISO 3166-1 alpha-3 | HTI | ||
| Ordu eremua | ikusi
| ||
| Elektrizitatea | 110 V. 60 Hz.NEMA 1-15 (en) eta NEMA 5-15 (en) | ||
| Internet domeinua | .ht | ||
| primature-haiti.net | |||
Hispaniola uhartea —edo Quisqueya, bertako biztanleek (arawak eta taino indiarrek) deitzen zuten bezala— Kolonek aurkitu zuen 1492an eta espainiarren mendeko kolonia izan zen. Arawakak hamarraldi gutxiren buruan erabat desagertu ziren. Domingotar fraideek uhartea ebanjelizatu zutelarik, haien patroiaren izena eman zitzaion, Santo Domingo. Azukreak erakarrita, europar gehiago heldu zen eta 1697an Espainiak Frantziari eman zion uhartearen mendebaldea. Independentzia 1802an lortu zuen.
Izena aldatu
Taínoen hizkuntzan Ayiti hitzak “Mendi garaietako lurraldea”[3] edo “Mendia itsasoan”[4] esan nahi zuen. Frantziarrek uhartea okupatu zutenean, espainiarrek erabiltzen zuten izena, Santo Domingo, frantsestu eta Saint-Domingue izena eman zioten. 1630 eta 1664 artean izena ez zen ofiziala izan, Colbertek Colonie de Saint-Domingue Mendebaldeko Indietako Konpainiari atxiki zion arte. Saint-Domingue izena Ryswickeko Itunean (1697) eta Basileakoan (1795) berretsi zen, Hispaniolako mendebaldea izendatzeko. Garai hartan, "Antilletako perla" (La perle des Antilles) ezizena ere bazuen. 1804ko urtarrilaren 1ean, herrialdearen independentzia aldarrikatuaz bat, Jean-Jacques Dessalinesek jatorrizko izen tainoa eman zion: Haïti-Bohio-Quisqueya. Kreoleraz Ayiti izena du.
Geografia aldatu
Mugak aldatu
Hispaniola uhartea osatzen du Haitik Dominikar Errepublikarekin batera; uhartearen mendebaldean dago eta lurraldearen herena hartzen du. Ozeano Atlantikoa du iparraldean, Dominikar Errepublika ekialdean, eta Karibe itsasoa hego eta ekialdean. Uharte nagusiaz gainera, badira beste txikiago batzuk: Gonave (871 kilometro koadro), Gonaveko golkoan, Tortuga uhartea iparraldean, Les Cayemites, Île à Vache eta La Navasse. Luze-zabaleran 27.750 kilometro koadro da. Itsasertza 1.771 kilometro luze da.
Ingurune naturala aldatu
Artibonite ibaiaren (322 kilometro) haranak lotzen dituen bi penintsulek osatzen dute Haiti, eta penintsula horiek Gonave golkoa eratzen dute. Herrialde menditsua da, basogabetzeak soildua, oso higatua. Kostaldean ordoki txikiak daude, eta erdialdean goi ordoki bat. Mendi garaiena Chaine de la Selle da (2.680 metro), eta aintzirarik handiena Étang Saumâtre, hegoaldean dagoen ur gaziko lakua.
Klima aldatu
Haitiko klima tropiko aldekoa da (26 °C batez beste) baina, betiere, itsasoaren eta mendi garaien eraginpean dagoena. Abuztu-azaroa bitarteko hilabeteetan haize erauntsi gogorrak izan ohi dira. Eurite eta urakan ugari jasaten ditu. Jeanne urakanak, 2004koak, 1.160 hildako eta 1.250 desagertu eragin zituen. Ekaitz horren eraginak biztanleen bizimodu zaila okertu egin zuen: 170.000 pertsona inguruk ur eta elikagai falta izan zuten eta banana landaketa ugari deuseztu ziren.
Landaredia aldatu
Haitiko zuhaizti gehienak (kaoba, guaiakana, etab.) ebaki eta landa bihurtu dira hazten ari den biztanle kopuru handiaren beharrak aseko dituen janaria lortu ahal izateko; hala ere, bada oraindik kaoba, zedro eta palisandro basorik. Ugariak dira tropikoko landare eta fruituak: palmondoak, aguakateak, mangoak, lima eta laranja zuhaitzak.
Historia aldatu
Kolonek 1492. urtean aurkitu eta Hispaniola deitu zuen uhartea espainiarren lehen kolonia eta Hego Amerika aztertzeko abiapuntu bihurtu zen. Espainiarrek uhartearen ekialdean hartu zuten bizileku; Kaiman uharteetako frantses piratek, berriz, mendebaldea hartu zuten eta 1644an Port-de-Paix sortu; 1697ko Rijswijkeko Itunaren bitartez, espainiarrek frantsesei utzi zieten mendebaldea, handik aurrera Saint-Domingue izan zena. XVII. mendean zehar, esklaboen lanari esker, frantses kolonietan aurreratuena izan zen Saint-Domingue, eta azukrea, kafea, kakaoa eta kotoia esportatzen zen; esklaboak, ordea, matxinatu egin ziren (Toussaint Louverture), 1804. urtean independentzia erdietsi eta uharteari jatorriko arawak indiarren izen frantsestua eman zioten: Haïti.
Handik aurrera ez zen gobernu egonkorrik ezartzerik lortu, hilketak eta matxinadak gertatu baitziren, Jean Pierre Boyeren 1814-1843 bitarteko agintaldia kenduta. Boyer kargutik kenarazi ondoren, hilketak eta militarren estatu kolpe ugari izan ziren bata bestearen ondotik. XX. mendearen hasieran Estatu Batuek zenbait lehentasun eskuratu zituzten (militarrak eta salerosketakoak) eta, 1915. urtean, zuzenbidea ezartzeko aitzakiaz baliatuta mendean hartu zuten herria, 1945 arte.
.jpg)
1957. urtean, François Duvalier (“Papa Doc”) hautatu zuten lehendakari eta honek, Tonton Macoute deituriko polizia beldurgarriak lagunduta, oposizio arrasto txikienak ere desegin zituen eta bere burua hil arteko lehendakari izendatu zuen. 1971ean, “Papa Doc” hil zenean, bere seme Jean-Claude Duvalier (“Baby Doc”) utzi zuen, bizitza osorako hau ere, lehendakari karguan. Duvaliertarren diktadurapean Haitiko arazo ekonomikoak, zapalkuntza politikoa eta ustelkeria areagotu egin ziren. 1980. urtetik aurrera ekonomiak behea jo zuen eta, herritarren haserreak eraginda, Duvalier erbestera joan zen 1986an. Hala ere, behin baino gehiagotan izan dira estatu kolpe saioak Haitin Duvalier diktadorearen jarraitzaile ohiek gidatuak.
1990. urtean egin ziren hauteskundeak erabakigarriak izan ziren, Haitiko aurreneko hauteskunde benetan demokratikoak izan baitziren. Jean-Bertrand Aristide irten zen garaile, herria alde baitzuen: botoen %67 lortu zuen. Duvalierzaleek, Roger Lafontant buru, agintera iristeko azken ahalegin odoltsu bat egin zuten arren, 1991ko otsailean Aristide izendatu zuten presidente. Urte bereko otsailean, ordea, Raoul Cédras jeneralak gidaturiko kolpe militar batek eraitsi zuen kargutik; ondoren, zapalkuntza politiko ikaragarria ekarri zuten militarrek. Amerikako Estatuen Erakundeak aurrena, eta NBEk gero, enbargoa jarri zioten Haitiri, eta milaka haitiarrek alde egin zuten. Estatu Batuek esku hartuta, elkarrizketak egin ziren Aristide eta batzorde militarreko kideen artean; elkarrizketa horiek 1993an burutu ziren, Governor's Islandeko (New York) akordioetan. Haien arabera, erbestean zegoen presidenteak hartuko zuen berriz agintea. Haitiar militarrek, ordea, ez zuten beren hitza bete. Zapalkuntzak bere horretan jarraitu zuen, ehunka biktima eraginez, eta demokraziaren itzuleraren kontra berariaz antolaturiko bortizkeria areagotu zen. Irtenbide baketsu baten ideia oro galdu zen.
1994ko irailaren 19an, nazioarteko gudaroste bat, amerikar marineez osatua gehienbat, iritsi zen Haitira, eta Aristidek berriz hartu zuen kargua. 1995eko hauteskundeetan, oposizioak boikot handia egin zuen. René Préval, Aristidek sorturiko Lavalas Organizazio politikoko kidea (OPL) bihurtu zen Haitiko presidente. Baina herrialdeak geldirik jarraitu zuen, krisi politikoaren larritasuna dela-eta: 1997ko ekaineko senatu, legebiltzar eta udal hauteskundeen bigarren itzuliaren ezabatzea, iruzur salaketak zirela-eta eta alderdi politiko guztiek atzera egin ondoren, salbu Jean-Bertrand Aristide presidente ohiarenak, lehen itzulian nagusitu zenak; ekainean lehen ministroak dimisioa eman zuen, eta postua hutsik geratu zen 1999ko urtarrila arte (Jacques-Édouard Alexis izendatu zuten postu horretarako); bortizkeria politikoa berriz gogortu zen. Egoera horretan, geldiarazi egin zen nazioarteko laguntza, herria miserian itota zegoen artean.
1999an, René Prévalek abian jarri zuen berriz ere hauteskunde prozesua, 1997ko hauteskunde eztabaidatuak ezerezten zituen dekretu-lege bat izenpetuz, eta urte amaierarako hauteskundeak iragarriz. Oposizioak boikota egin zien 2001eko hauteskundeei baina, hala ere, hauteskundeak egin ziren eta Aristidek irabazi zituen; hirugarren aldiz izendatu zuten Aristide lehendakari. 2004an, Aristide kargutik kendu zuten, herrialde barneko krisi larriaren ondorioz. Borroka latzak izan ziren, eta azkenik, NBEko Kasko Urdinek okupatu zuten herrialdea. 2006an René Préval hautatu zuten lehendakari. Hala ere, borrokek eta hilketek aurrera jarraitu zuten. 2010eko urtarrilaren 12an, lurrikara handi batek suntsitu zuen Port-au-Prince; 300.000 lagun hil eta 1,5 milioi etxe barik gelditu ziren.[5] [6]
Gobernua eta administrazioa aldatu
Politika aldatu
2012ko konstituzioaren arabera, Haiti errepublika presidentzialista da. Presidentea da estatuburua, eta bost urtez behin hautatzen da. Gobernuburua lehen ministroa da. Legebiltzarra ganbera bikoa da; Diputatuen Ganberak 118 kide ditu, lau urtetik behin aukeratzen direnak, eta Senatuak 30 kide.
Banaketa administratiboa aldatu
Haiti 10 departamendutan banatua dago. Hauek 41 barrutitan eta 133 udalerritan azpibanaturik daude. Hauek dira departamenduak:
| Departamendua | Hiriburua | Eremua (km²) | Biztanleria (2015)[7] |
Dentsitatea (biz./km²) | Zenb. |
|---|---|---|---|---|---|
| Artibonite | Gonaïves | 4.987 | 1.727.524 | 350 | 1 |
| Centre | Hinche | 3.487 | 746.236 | 210 | 2 |
| Grand'Anse | Jérémie | 1.912 | 468.301 | 240 | 3 |
| Nippes | Miragoâne | 1.268 | 342.525 | 270 | 4 |
| Nord | Cap-Haïtien | 2.115 | 1.067.177 | 500 | 5 |
| Nord-Est | Fort-Liberté | 1.623 | 393.967 | 240 | 6 |
| Nord-Ouest | Port-de-Paix | 2.103 | 728.807 | 350 | 7 |
| Ouest | Port-au-Prince | 4.983 | 4.029.705 | 810 | 8 |
| Sud-Est | Jacmel | 2.034 | 632.601 | 310 | 9 |
| Sud | Les Cayes | 2.654 | 774.976 | 290 | 10 |
Demografia aldatu
Biztanleria aldatu
2016an 10.847.334 biztanle zituen.[2] Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak %32,8 dira, 15-24 urte bitartekoak %21,2, 25-54 urte bitartekoak %36,8, 55-64 urte bitartekoak %5 eta 65 urtetik gorakoak %4,1.[8]
Adierazle guztien arabera, gizarte egoera askoz kritikoagoa da Haitin Antilletako beste uharteetan baino. Bizi itxaropena 64,2 urtekoa da, inguruko herrietakoa baino askoz apalagoa: 61,6 urtekoa gizonezkoena eta 66,8 urtekoa emakumezkoena (2017ko zenbatespenak).[8] Hazkunde naturala (%1,34), jaiotza-tasa handiak eraginda (‰23 2017an), oso garaia da, nahiz eta haitiar asko eta asko atzerrira joaten den, Antilletako beste estatuetara eta Ipar Ameriketara. Hamabost urtetik gorakoetan %39tik gora dira analfabetoak.[8]
Banaketa etnikoa aldatu
XVIII. mendean, Argien mendean hain zuzen, frantsesek Haitin sortu zuten Ameriketako esklabo kolonia indartsuena. Bertan jaiotako guztiak hil ondoren, esklaboak ekarri ziren Afrikatik, eta haien ondorengoek eta mulatoek osatzen dute, gaur egun, etnia handiena. Izan ere, esklaboen matxinadaren garaian (1791-1804), kolonia frantsesa desagertu eta Haitiko Errepublika sortu zenean, kolono gehienek alde egin zuten. Horregatik, gaurko biztanle gehien-gehienak afrikar esklabo haien ondorengo dira.
Hizkuntzak aldatu
Frantsesa eta Haitiko kreolera dira hizkuntza ofizialak. Kreolera da zabalduena.
Erlijioa aldatu
%54,7 katolikoak dira, %28,5 protestanteak eta %10,2 erlijiorik gabeak;[8] biztanle gehienek vudua ere praktikatzen dute, kristautasun eta afrikar sinesteen nahasketa.
Hiri nagusiak aldatu
Ekonomia aldatu
Biztanleko nazio produktu gordina 1.800 dolar delarik (2016)[8], Haitiko Errepublika Antilletako pobreena da, eta Ameriketako pobreenetakoa. Ekonomiaren iturburu nagusia kafea da, eta laborantza oro har. Era berean, manufaktura industria eta meatzaritza ere badira.
Haitiko miseria ekonomikoa independentziaren lehen urteetatik dator (1804). Ameriketako bigarren estatu independentearen (Estatu Batuen ondoren) garapenaren lehen oztopoa Frantziak ezagutza ofizialaren prezio gisa ezarri zion zorraren zama izugarria izan zen (150 milioi franko lehenbizi, 90 gero). Baina aldi berean da oztopo izugarria esklabotasunaren garaietatik datozen nekazaritzaren egituren iraunkortasuna. Lur aberastasun gehien-gehienak jabe eta pribilegiatu kopuru txiki baten eskuetan dago. Herriaren industrializazioa negozio-burgesiak geldiarazi du, inportazio-esportazioetan irabazi izugarriak egiten baitituzte. Duvalierren diktaduraren garaian (1957-1986), ekonomia guztiz lur jota geratu zen.
Miseria are lazgarriagoa etorri zen militarrek Jean-Bertrand Aristide gobernutik eraitsi zutenean 1991n, ondoren Haitik NBEk inposaturiko enbargoaren ondorio gogorrak pairatu behar izan zituen. Gaur egun, sekula baino gehiago dago Haiti kanpoko laguntzaren mende. Kafea eta gai manufakturatuak esportatzen ditu eta, atzera, elikagaiak eta erregaiak inportatzen. Kanpo-zorra (2.507 milioi euro 2016an)[10] oso handia da, eta langabezian dago biztanle aktiboen %40,6 (2010)[8].
Nekazaritzak hartzen du NPGren %22,2, eta biztanle aktiboen %38,1 enplegatzen ditu. Kafea, esportazio gai nagusia, herri osoan lantzen da. Orobat ekoizten ditu azukrea, sisala eta industria kosmetikoan erabiltzen diren olioak. Laborantzaren parte bat bertako biztanleentzat egiten da (bananak, artoa, batatak, arroza). Presio demografikoa eta lur emankor eskasak direla-eta, ustiakuntzarako guneak oso zatikatuta daude. Baso soiltzeak eta erosioaren ondorioek gainera etengabe ari dira murrizten lur horiek.
Industria nahiko eskasa da gaur egun: NPGren %20,3 hartzen du, eta lanpostuen %11,5 sortzen. Elikagai industria da batez ere, eta ehungintza industria txiki bat Port-au-Princeren inguruan. Eskasia horren eragileetako bat energia baliabideen falta da. Meatzaritzari dagokionez, bauxita erauzten da batez ere, Haitiko hegoaldean.
Kultura aldatu
Frantsesen kolonia izan delarik Haitiko kultura metropoliaren mendean egon izan da. Baina XX. mendearekin bateratsu bertako kultura indartu egin zen. Aldaketa horren eragiletako bat Georges Sylvain izan zen; idazle honek, 1901. urtean, Jean de La Fontaineren alegiak Haitiko hizkuntzara itzuli zituen.
1920. inguruko urteetan Jean Price-Mars idazlearen Revue Indigène eta Ainsi parla l’oncle (1928, Honela mintzatu zen osaba) saiera liburua argitaratu ziren. Haitiko herri ohituren azterlarien artean Jacques Roumain idazlearen obrek eragin handia izan zuten bertako antzerki, pintura eta literatura lanetan. Haitiko naïf pintura eskola entzute handikoa da mundu osoan (Rigaud Benoit, Wilson Bigaurd, Hector Hippolyte eta Philome Obin). Port-au-Prince hiriburuan historia eta etnologia museoak eta Nazio Liburutegia daude.
Haitiar ezagunak aldatu
- Toussaint Louverture (1743-1803), Independentziaren buruzagi gorena.
- François Duvalier (1907-1971), diktadorea.
- Félix Morisseau-Leroy (1912-1998), idazlea eta kreoleraren sustatzailea.
- Jean-Bertrand Aristide (1953-), presidente ohia.
- Wyclef Jean (1971-), abeslaria.
Erreferentziak aldatu
- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2014/10/05 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ a b Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
- ↑ a b Estimaciones y proyecciones nacionales de población, 1950-2100, Oficina Nacional de Estadística, one.gob.do
- ↑ Santo Domingo, haiti eta Hispaniola artikuluak in Dictionnaire universel d'histoire et de géographie (Marie-Nicolas Bouillet, 1878) eskuragai gallica gunean
- ↑ Izen berezien Petit Robert (2007).
- ↑ Haiti: Lurrikara izan zenetik bi urte igaro dira jada. eitb.eus (Noiz kontsultatua: 2018-1-9).
- ↑ Lazkanoiturburu, Dabid. Bost urteren buruan, Haiti herrialdeak ez du lurrikaratik burua altxatzerik izan. naiz.eus (Noiz kontsultatua: 2018-1-9).
- ↑ Population totale de 18 ans et plus, Institut Haitien de statistque et d'informatique, ihsi.ht
- ↑ a b c d e f Haiti. cia.gov (Noiz kontsultatua: 2018-1-9).
- ↑ Haiti - Largest Cities, geonames.org
- ↑ La deuda pública crece en Haiti, datosmacro.com
Ikus, gainera aldatu
Kanpo estekak aldatu
- Haiti, argia.eus
- (Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.
