Hagin (zuhaitza)
- Artikulu hau zuhaitzari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Hagin (argipena)».
Hagina koniferoen dibisioko Taxus generoaren izen arrunta da Taxaceae familiaren barruan. Bizitza luzekoak dira, 1.500 urte baino gehiago bizi daitezkenak eta hazkunde motelekoak diren arren, 20 metro izatera heldu daitezke.[1]
| Hagin (zuhaitza) | |
|---|---|
 | |
| Sailkapen zientifikoa | |
| Erreinua | Plantae |
| Klasea | Coniferae |
| Familia | Taxaceae |
| Generoa | Taxus |
| Azpibanaketa | |
Taxus baccata, hagin arrunta edo europar hagina Taxus brevifolia, Pazifikoko hagina | |
| Datu orokorrak | |
| Gizakiak ateratzen dizkion produktuak | hagin zur |
Haginak oso moldapen ona dauka ingurune gehienetara, baita baso oligotrofoetan ere. Hala ere, ingurune heze eta freskoak nahiago ditu, zonalde menditsu eta itzaltsuetan. Kareharrizko lurretan hazi ohi dira.
Generoak hamasei espezie ditu Ipar Hemisferioan, Mexikon eta Hego Malasian barne.
Deskribapena aldatu
Nahiz eta hazkunde aldakorrekoa den, adaburua forma piramidalekoa da, enborretik horizontalki hazten diren adar anitzekin hornitua. Zurtoina (enborra) lodia da eta kolore gorri edo grisa izan ahal den azal fin batez inguratuta dago, 1,5 metroko lodiera izatera heldu daitekeena. 10-30 mm-tako hosto iraunkorrez hornitua, hauek 2 ilaretan antolatuta daude oposatuki kokatuta, kolore berdekoak goi-aldean eta horixka azpi-aldean.
Genero honetako espezieak dioikoak dira (nahiz eta konifero gehienak monoikoak diren). Ale emeak pseudofruituak, "fruitu" hauek ez baitatoz loreetatik, ekoizten dituzten bakarrak dira, eta berez, baia modutzat hartzen dira; hazi bakarrekoak dira eta arilo mamitsu batez inguratuta agertzen da, kolore gorri bizia eta zapore desatsegina duena. Udazkenean heltzen dira eta 6-7 urtero fruitu kopuru handiak ekoizten dituzte. Normalean aleak bakarka agertzen dira, oso arraroa izanik hauen arboladiak ikustea.
Landare osoa pozoitsua da, fruitu faltsuaren arilo mamitsua izan ezik, jangarria dena. Honek bere zentzua dauka, horrela txoriek jan dezakete eta gorotzekin batera haziak sakabanatzea lortu, estrategia endozookotoa aurkeztuz. Bere toxikotasuna taxina izeneko alkaloide bati zor zaio. Hain toxikoa da, Antzinaroan Iberiar penintsulako hainbat herritakoek, etsaien preso erortzean edo hala erortzekotan zeudela ikusten zutenean, haginarekin pozoituta beren burua hiltzen zuten.
Taxonomia aldatu
Generoaren izena grezierazko toxon («arkua») edo toxikon («pozoia») hitzetatik dator. Izan ere, batetik, zur malgu eta gogorra duenez, arkuak fabrikatzeko erabiltzen zuten; eta, bestetik, landare pozoitsutzat ezaguna da (batzuetan heriotzaren zuhaitza ere deitu izan da).
Banaketa eta habitata aldatu
Hagina sakanetan eta baso mistoen mendi-hegaletan edo harkaitzetan hazten da, sustratuarekiko axolagabetasuna aurkezten du, eta 2000 metroko altitudeetara hel daiteke.
Gutxitan eratzen ditu benetako basoak, baina badira zenbait hagin baso Mendebaldeko Europan. Hala ere, mendez mende hagin basoak intentsiboki ustiatu direnez, gaur egun haginak basoetako leku ospeletan sakabanatutako ale batzuetara murriztu dira gehienbat.[1]
Iberiar Penintsulan aldatu
Iberiar penintsula osoan banatutako hainbat toponimok, haginak iraganean izandako sakabanaketaren eta ugaritasunaren isla ematen dute. Gaur egun, bere sakabanaketa oso murriztua dago eta nekez aurki daitezke ale solteak edo hauen multzoak, agertzen diren zonaldeak kalitatea handiko ingurumen areak izanik.
Ezagunak dira Asturiaseko "Sierra del Sueves"-ekoak, Palentziako Tosandeko hagin basoa, Kantabrian dagoen "Braña de los Tejos" edo Zamorako "El Texeduelo".
Euskal Herrian aldatu
Euskal Herrian eremu karstikoetan eta baso mistoetan ageri da. Pagoetako natura parkekoak dira handienak[2], baina badaude gehiago esate baterako Aralarren, Izkizen, Trebiñun eta Gorbeian. Taxus baccata Euskal Herrian (hala nola Europa mailan) aurkitu dezakegun Taxus espezie bakarra.
Erabilerak aldatu
Arkugintza aldatu
Zur gogor-gogorra du, pikor fin eta trinkoa duena; beraz, oso egokia da ebanisteriarako. Zur horren arazo handiena haginaren hazkunde motela da, oso zaila izanik lodiera egokia duen zur-puskak aurkitzea. Erdi Aroan oso erabilgarria izan zen Britainia irletan arkuak egiteko, zur horren malgutasuna eta erresistentzia dela eta; horrek lurralde horretan ia erabat galtzea ekarri zuen.
Sineskeria aldatu
Uste zen haginak hazteko parrokia[3] ingelesak beharrezkoak zirela eta, zuhaitz hauen propietate toxikoak direla eta, soilik kanposantuko guneetan kultibatzen zirela. Haginak aurkitzea kanposantuetan oso ohikoa da bere erabilera sinbolikoa dela eta, tristura adierazteko erabiltzen baita. Horren adibide bat Alfred Tennysonen «In Memoriam A.H.H.» poeman ageri da (2.61-64).
Erabilera kimikoa aldatu
.jpg)
Haginaren zati guztiak erabiliak izan dira bere propietate toxikoak direla eta, baina gehien batez bere hostoak eta bere azala, hauek izanik toxina gehien dituzten atalak. Taxus brevifolia AEB-ko Ipar Pazifikoko natiboa dena eta Taxus canadensis, hagin kanadiarra, “paclitaxel” (edo Taxol-a ere deitua) izeneko drogaren ekoizle primarioak dira. Hau oso erabilia da tratamendu kimioterapeutikoetan bular edo birikietako minbiziak tratatzerako orduan. Horregatik esaten da Taxus generoko zuhaitzek bizitza eman eta kentzen dutela aldi berean[4]. Droga honen erabilgarritasuna dela eta, haginaren gehiegizko ebaketaren ondoko desagerpenaren arriskua dago. 2008ko Urtarrilaren 18an, Botanic Gardens Conservation International-ak genero honen desagerpen arriskuan zeuden 400 espezie desberdin izendatu zituen. Arazo honi aurre egiteko droga hau sasi-sintetikoki lortzeko teknikak garatu dira desagerpen arriskua galerazteko.
Informazio gehigarria aldatu
Euskal Herriak zuhaitz sakratutzat hartu izan du hagina, beste hainbat tokitan bezala, hau hilen munduarekin lotu egin ohi delarik.
Hagina interes bereziko espezie izendatuta dago Euskal Autonomia Erkidegoan. Horrez gain, hainbat hagin monumental zuhaitz aparteko izendatuta daude Hego Euskal Herrian.
Gipuzkoako armarrian ageri diren ur gaineko hiru zuhaitzak hagin arruntak dira.[5]
Haginaren bizitza-luzera oso ezaguna da. Europako bizidun zaharrena Eskoziako Fortingall hiriburuan kokatuta dago eta honek, 3000 urte ditu, Fortingallgo hagina ere esaten zaio.
Espezieak eta hibridoak aldatu
Espezieak aldatu
Espezie taldea: Baccata taldea aldatu
- Taxus baccata, europar hagina
- Taxus contorta, Mendebaldeko Himalaiako hagina
- Taxus fastigiata, irlandar hagina
- Taxus fuana (T. contorta-ren sinonimoa izan daiteke)
- Taxus recurvata, ingeles hagina
- Taxus biternata, adar delikatuko hagina
- Taxus caespitosa, hagin soropildua
- Taxus canadensis kanadar hagina
- Taxus cuspidata, adar zurruneko hagina, japoniar hagina
- Taxus umbraculifera, aterki formako hagina
Espezie taldea: Sumatrana taldea aldatu
- Taxus celebica, Celebesko hagina
- Taxus kingstonii, Kingstongo hagina
- Taxus mairei Maireko hagina
- Taxus sumatrana, sumatratar hagina
Espezie Taldea: Wallichiana taldea aldatu
Chinensis azpitaldea aldatu
- Taxus calcicola, Asiako kareharriko hagina
- Taxus chinensis, txinatar hagina
- Taxus obscura, hagin iluna
- Taxus ocreata, hagin ezkataduna
- Taxus phytonii, Phyton hagina
- Taxus scutata, Hagin eskutazeoa
Wallichiana azpitaldea aldatu
- Taxus brevifolia, Pazifikoko hagina, mendebaldeko hagina
- Taxus floridana, Floridako hagina
- Taxus florinii, Florin hagina
- Taxus globosa, Mesomerikako hagina
- Taxus wallichiana, Ekialdeko Himalaiako hagina
Espezie fosilak aldatu
- †Taxus engelhardtii (T. mairei-ren antzekoa[6][7])
- †Taxus inopinata, (T. baccata-ren antzekoa[8])
- †Taxus masonii[9]
- †Taxus schornii[7]
Hibrido ohikoenak aldatu
Erreferentziak aldatu
- ↑ a b (Gaztelaniaz) «Taxus baccata» Arbolapp (Noiz kontsultatua: 2019-03-22).
- ↑ author., Phelan, James, 1979-. 1.. ISBN 9781742831961. PMC 896985116. (Noiz kontsultatua: 2019-03-22).
- ↑ «The Origins of Popular Supersitions and Customs: Miscellaneous: (8) Yew Trees In Churchyards» www.sacred-texts.com (Noiz kontsultatua: 2019-03-22).
- ↑ (Gaztelaniaz) «El Tejo, el único árbol que crece al revés» Blog de Turismo Rural (Noiz kontsultatua: 2019-03-22).
- ↑ «Gipuzkoako Batzar Nagusiak - Armarria eta bandera» w390w.gipuzkoa.net (Noiz kontsultatua: 2019-03-22).
- ↑ Kvaček, Zlatko. (2015-12-01). «Rectification of invalidly published new names for plants from the late Eocene of North Bohemia» Acta Palaeobotanica 55 (2): 209–212. doi:. ISSN 2082-0259. (Noiz kontsultatua: 2019-03-22).
- ↑ a b López-Upton, Javier. (2015). «Taxus globosa Schltdl. (Taxaceae). Distribution and Diagnosis of an Endangered Yew» Earth Sciences 4 (3): 80. doi:. ISSN 2328-5974. (Noiz kontsultatua: 2019-03-22).
- ↑ Corneanu, Gabriel; Corneanu, Mihaela; Bercu, Rodica. (2004-09). «Comparison of some morpho-anatomical features at fossil vegetal species and their actual correspondent species» Studia Universitatis Babes-Bolyai, Geologia 49 (2): 77–84. doi:. ISSN 1221-0803. (Noiz kontsultatua: 2019-03-22).
- ↑ RETALLACK, G. J.. (2003-06-01). <0296:wotenb>2.0.co;2 «Woods of the Eocene Nut Beds Flora, Clarno Formation, Oregon, USA» PALAIOS 18 (3): 296–297. doi:. ISSN 0883-1351. (Noiz kontsultatua: 2019-03-22).
- ↑ (Alemanez) «Eibenhecken (Taxus-Arten)» Der Kleine Garten (Noiz kontsultatua: 2019-03-22).
- ↑ «Overview of the genus Taxus, Taxonomy, Nomenclature, and Ovulate Shoots» www.worldbotanical.com (Noiz kontsultatua: 2019-03-22).
