Galoze
Galoze[3][a] Euskal Herriko udalerri konposatu bat da, Galoze, Itzalle, Izize eta Uskartze herriek osatuta, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Pirinioak eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 70,8 kilometrora. Altuera 613 eta 1274 metro artekoa da, eta 43,41 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 93 biztanle zituen.
| Galoze | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||||||||||
 | |||||||||||
| |||||||||||
 | |||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||||
| Merindadea |  Zangoza | ||||||||||
| Eskualdea | Pirinioak | ||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua |  Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||||
| Barrutia | Agoitz | ||||||||||
| Mankomunitatea | Ezka-Zaraitzu | ||||||||||
| Izen ofiziala |  Gallués / Galoze | ||||||||||
| Alkatea (2019-2023) | Pio Sarries Martinez (Arburuko Andre Maria) | ||||||||||
| Posta kodea | 31451 | ||||||||||
| INE kodea | 31111 | ||||||||||
| Herritarra | galoztar, itzallear, iziztar, uskarztar | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 42°47′02″N 1°06′01″W / 42.7839478°N 1.1002814°W | ||||||||||
| Azalera | 43,41 km² | ||||||||||
| Garaiera | 613-1274 metro | ||||||||||
| Distantzia | 70,8 km (Iruñetik) | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 93 (2023:  1) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 2,14 biztanle/km² | ||||||||||
| Zahartzea[1] | % 27,03 | ||||||||||
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 0 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera[1] | % 0 (2011) | ||||||||||
| Desberdintasuna[1] | % 0 (2011) | ||||||||||
| Langabezia[1] | % 2,47 (2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Eremua | eremu mistoa | ||||||||||
| Euskaldunak[1][2] | % 27,70 (2018: %22,62) | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Sorrera | 1846. urtean | ||||||||||
Udalerri hau Galoze, Itzalle, Izize eta Uskartze terminoen bat-egitetik sortu zen, arrazoi demografikoek eraginda, arrazoi historikoek edo politikoek baino gehiago. Lehengo herria, leku estatusaren pean, eta azken hiruak kontzejukoaren, beren domeinuak mantentzen dituzte, baina udalerriaren menpe geratzen dira.
Zaraitzu ibaxan kokatuta da, Atabea kiñoian. Bertako biztanleak galoztarrak, itzallearrak, iziztarrak eta uskarztarrak dira. Udaletxea Sartze kontzejuan da.
Izena aldatu
Galoze toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Gallués
- nafar erromantzez edo aragoieraz: Gallués
Udalerriak Galoze izena hartzen du, berau osatzen duten lekuetako bat.
Etimologia aldatu
Nabaskozen bezala, Galoze-k gal hitza du -oze atzizkiaren ondoan. Atzizki horrek, zenbait egileren arabera, jabetza adieraziko luke. Horrela, -ain atzizkiaren bertsio dialektala edo arkaikoa izango litzateke, Antsoain, Lintzoain edo Garinoain bezalako izenen kantitatean agertzen dena. gal- hasiera, beraz, pertsona izena izango litzateke, Galus edo Galluas izan daitekeena.
Ezaugarriak aldatu
Armarria aldatu
Udalerriko herrietako armarria Zaraitzuko armarria da. Armarri honek honako blasoi hau du:[4]
| « | Hondo gorri batez eta aurrean otso beltz batez osatuta dago, urrezko azazkalekin eta ahoan arkume zuri batekin, urrezko adar eta apatxekin. | » |
Bandera aldatu
Udalerriko herrietako bandera Zaraitzuko bandera da. Armarria, gainean kasket bat eta bi aldeetan lanbrekinak dituela irudikatzen da, baita azpian "Azkenean konta" goiburua duela ere. Bandera honek Zaraitzuko armarri eskuinerantz biratzea dauka San Andresen gurutze gorri baten gainean, hiruki berdez inguratua. Bandera hau bera da Zaraitzu osatzen duten herri guztientzat, Otsagabiarentzat izan ezik; izan ere, herri honek bandera bera erabiltzen du, baina hiruki urdinak ditu.
Geografia aldatu
Galoze Zaraitzu ibaxan barruan dago. Ibar hau Pirinioetako ibarra da, Aezkoa eta Erronkaribar ibarren artean. Ibarra zeharkatzen du Zaraitzu ibaiak, Irati ibaiaren adarrak.
Mugakideak aldatu
Inguru naturala eta kokapena aldatu
Iruñea Nafarroako hiriburutik 70 kilometrora kokatzen da Zangozako merindadearen ipar-ekialdeko muturrean eta Zaraitzu ibaxan, Pirinioetatik gertu. Herria NA-178 errepideak zeharkatzen du bai eta, iparraldetik hegoaldera, Zaraitzu ibaiak ere. Aretako mendilerroak herria mugatzen du mendebaldean, Erremendia eta Beiegu ttonttorrak tartean.
Klima eta landaredia aldatu
Galozeren behealdeko guneetan, mediterraneoaren antzeko klima dago, eta gune altuetan, atlantiar motako klima. Oro har, bi klimak nahasten diren arren, batez besteko tenperatura aldakorra da puntu batetik bestera, 6º eta 10º bitartekoa. Prezipitazioa, berriz, 900 eta 1200mm ingurukoa da, eta urteroko egun euritsuak 115 dira, batez beste.
Jatorrizko landaredia pinu basatiek osatzen dute, basoen azaleraren %51,6. Basoak, oro har, udalerriaren ekialdean daude, eta pinuez gain, haritzak eta pagoak ere badaude, azken bi espezie hauek, gunerik euritsuenetan kokatzen dira. Birlandatutako espezieen artean, haritz amerikarra eta Austriako pinu beltza daude.
Estazio meteorologikoak aldatu
Zaraitzun dagoen Ezpartza udalerrian, itsasoaren mailatik 695 metrora, Nafarroako Gobernuak 1974n jarritako estazio meteorologikoa dago.[5]
 Datu klimatikoak (Ezpartza, 1974-2020) 
| |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 19.0 | 23.0 | 25.0 | 28.0 | 32.0 | 36.0 | 38.0 | 38.0 | 35.0 | 29.0 | 23.0 | 21.0 | 38.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.2 | 9.6 | 12.6 | 14.2 | 18.7 | 23.5 | 26.8 | 26.6 | 22.6 | 17.4 | 11.7 | 8.6 | 16.7 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 3.4 | 4.3 | 6.8 | 8.7 | 12.6 | 16.6 | 19.2 | 19.1 | 15.6 | 11.6 | 6.8 | 4.1 | 10.7 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | -1.3 | -1.0 | 1.0 | 3.2 | 6.6 | 9.7 | 11.5 | 11.5 | 8.5 | 5.8 | 2.0 | -0.4 | 4.8 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -17.0 | -14.0 | -13.0 | -4.0 | -2.0 | 1.0 | 3.0 | 0.0 | 0.0 | -3.0 | -10.0 | -13.0 | -17.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 106.8 | 99.9 | 88.5 | 124.4 | 101.6 | 64.1 | 45.4 | 51.2 | 79.7 | 122.1 | 136.5 | 139.0 | 1159.2 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 63.5 | 51.0 | 55.7 | 45.4 | 42.7 | 53.0 | 57.4 | 82.0 | 76.0 | 111.2 | 77.0 | 74.2 | 111.2 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 13.4 | 11.7 | 12.1 | 15.5 | 15.9 | 10.1 | 7.7 | 8.4 | 10.1 | 14.2 | 14.6 | 13.8 | 147.5 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 4.8 | 5.2 | 3.7 | 2.7 | 0.5 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.1 | 1.9 | 4.1 | 23.1 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[6] | |||||||||||||
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Banaketa aldatu
Galoze udalerriak 3 kontzeju ditu:
Gainera, leku bat dago Galozen:
- Galoze (udalburua)
Azkenik, udalerrian herri hustu bat dago:
Historia aldatu
Udalerria 1846an sortu zen, Zaraitzu ibaxa banakako udalerrietan banatu ondoren. Hala ere, Atabea kiñoiak, Espartza izan ezik, hiru udaletan bildu ziren: Sartze, Gorza eta Galoze. Hori arrazoi demografikoengatik egin zen, ez historikoengatik, ez administratiboengatik, eta, beraz, Itzalle, Izize eta Uskartze "Galoze" udalerriari atxikita geratu ziren kontzeju gisa, eta Galoze leku gisa.
Bere mugartean Ganaltze herri hustua dago, Zaraitzuko bakarra.
Demografia aldatu
2023 urteko erroldaren arabera 93 biztanle zituen Galozek.[7]
| 1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 39 | 413 | 424 | 501 | 470 | 449 | 457 | 463 | 436 | 425 | 374 | 378 | 298 | 182 | 135 | 133 | 121 | 109 | 96 |
Ekonomia aldatu
Galozeko jarduera ekonomiko nagusia nekazaritza da. Lurren ehuneko bera abelburuak elikatzeko larretarako erabiltzen da. Basogintzak ere garrantzia handia izan du historikoki, ibaxako beste udalerrietan bezala. Gaur egun, herriko basoetan pinuak daude batez ere. Izizen industrialde bat dago: Izizeko industrialdea, Zaraitzuko bakarrik.
Politika aldatu
Galozeko udaletxea erdigunean dago, eta idazkaria, era berean, Gorzako, Sartzeko eta Espartzako Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta bi zinegotziak osatzen dute. Egungo alkatea Pio Sarries Martinez da, Arburuko Andre Maria hautagai gisa aurkeztu zena.
Hauteskundeak aldatu
Udal hauteskundeak aldatu
| Alderdia | Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1979 | 1983 | 1987 | 1991 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | 2019 | |
| Arburuko Andre Maria | - | - | - | - | - | 5 | 5 | 4 | 1 | 1 | 2 |
| Galozeko Talde Independentea | - | - | - | - | - | - | - | - | 4 | 2 | 1 |
| Atabea | - | - | - | - | - | 0 | - | - | 0 | - | - |
| Hegoaldeko Zaraitzuarrak | - | - | - | - | - | - | - | 1 | - | - | - |
| Galozeko Independenteak | 5 | 5 | 5 | 5 | 5 | - | - | - | - | - | - |
| Ezkerren Nafar Batasuna | 0 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
Foru hauteskundeak aldatu
Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Udala aldatu
Udalaren egoitza eta udaletxea Galoze kontzejuan dago.
Egungo banaketa aldatu
Galozeko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Pio Sarries Martinez da, Arburuko Andre Maria zerrendakoa. Zinegotziak 2 daude:
- Karlos Alberto Aietxu Santxa (Arburuko Andre Maria)
- Miguel Angel Eseverri Eseverri (Galozeko Talde Independentea)
Alkateak aldatu
1979tik, Galozek 4 alkate izan ditu:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[8] | |
| Ricardo Arrese Jauregi | 1979 | 1999 | Galozeko Independenteak | |
| Francisco Sarries Martinez | 1999 | 2011 | Arburuko Andre Maria | |
| Miguel Angel Eseverri Eseverri | 2011 | 2019 | Galozeko Talde Independentea | |
| Pio Sarries Martinez | 2019 | jardunean | Arburuko Andre Maria | |
Garraioa aldatu
Nafarroako Autobus Konpainiak Zaraitzu Iruñekin batzen du. Autobus lineak honako ibilbidea egiten du:
Kultura aldatu
Euskara aldatu
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Zaraitzuko herri guztiak sailkatu zituen, ekialdeko behe-nafarrera euskalkian, hegoaldeko Pirinio ibarretik bakarra.[9]
Koldo Zuazok, 2010ean, Zaraitzuk atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[10]
Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da Zaraitzuera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Zaraitzuko mintzaira zaharra oso hiztun gutxik dakite. 2007ko udazkenean, 2 zaraitzuerazko euskaldun behintzat baziren Otsagabian eta Jaurrietan, 93 eta 86 urtekoak.
Janzkera aldatu
Ohiko janzkerari dagokionez, Zaraitzu ibaxak adierazpen aberatsa du, kanpoko modismoen eraginei aurre egin dien nortasun errotua transmititzen duena. Jantzi horietako batzuk egun seinalatuetan ikusten dira oraindik, jaiak, erromeriak eta beste ekitaldi batzuk direla eta. Nafarroako artxiboan dagoen 1817. urteko dokumentu baten arabera, Zaraitzu ibaxako bizilagunak eta bertakoak beren jantziagatik bereizten ziren. Oihal horiek beraiek egiten zituzten beren aziendaren artilearekin, eta beren etxeetan garbitzen, iruten eta ehuntzen zituzten. Oihalezko piezak, gero, batanatuak, ehunduak eta tindatuak izaten ziren. Haiek ebaki, josi eta egiten zituzten arropak.
Apretagileak aldatu
1860tik aurrera, Erronkaribar eta Zaraitzu ibarretako neskek Zuberoako Maulera bidaiatzen zuten abarketaren sasoia lantzeko. Lana gogorra zen. Urtez urte udazkenetik udaberrira arte lan egiten zuten, eta horregatik ziren ezagunak "enarak" bezala. Abarketaren merkatuak garai oso bat markatu zuen Maule-Lextarreko ekonomian, eta ibar horien emigrazioak biztanleria nabarmen handitu zuen. Apretagile batzuk 14 urterekin joaten ziren beren adinari buruz gezurretan lan egitera.
Maulera iristean, etxe beretan bizi ohi ziren, eta etxejabeei ordaindu egiten zieten lo egin eta jateagatik. Denek partekatzen zuten lehen platera, bigarrena neskek erosi behar zuten. Bertakoekin euskaraz komunikatzen ziren, euskalkiak nahiko antzekoak baitira. Tailerretan, bakoitzak lan bat egiten zuen. Batzuek oihala josten zuten, beste batzuek soka jartzen zuten, etab. Bizi zuenak dioenez, batzuetan besoetako minagatik ezin zuten lorik egin, egunean zehar egindako ahaleginagatik.
Gertaera bitxi eta garratzak gertatu dira abarketen inguruan. Eaurtar batek dioenez, urtebetez, nesketako batzuk Gabonak pasatzeko itzultzea erabaki zuten, baina ez ziren Jaurrietara iritsi, ezta Maulera itzuli ere. Handik irten eta ez ziren hona iritsi. Abodi mendilerroa, elur-ekaitz batekin, oztopo fisiko gaindiezina da. Udaberrian, elurra joan zenean, hilda agertu ziren denak Abodin, Paso Zabalean, eskutik helduta.[11]
Tradizioak aldatu
Ogi bedeinkatuaren tradizioa, Zaraitzun, antzina-antzinakoa da, eta oraindik bizirik dirau ibaxako herri batzuetan (Otsagabia, Ezpartza, Jaurrieta, Ezkaroze, Orontze, etab.). Igandero, herriko familia batek eramaten du ogia xerratan moztuta igandeko mezara. Ogia, herriko etxe bakoitzetik astero txandakatzen joango den egurrezko artesa batean lekualdatzen da. Ogi hau mezaren sagaratzean bedeinkatzen da eta honen ondoren fededun bakoitzari banatzen zaio. Duela urte gutxi arte, Otsagabian, ogia gizonei bakarrik banatzen zitzaien, baina udalaren erabaki batek tradizioa aldatzea eragin zuen eta, gaur egun, gizonen eta emakumeen artean banatzen da. Ogia sagaratu ondoren, salacenkoek ekitaldiari buruzko abesti bat abesten dute. Ohitura da, halaber, ogi honen zati bat etxe bakoitzera eramatea. Entregatzeko unean, honela zioen bere artean: "Bakea eta ogia izan itzazu urte osorako".
Hildakoen argia duela urte gutxi arte mantendu den tradizioa da, ibaxako herrietan. Zaraitzuar baten hileta-egunean, familiak maindire zuri bat jartzen zuen elizaren albo batean. Bere gainean argizaiolak jartzen ziren, handiak eta txikiak. Argizari horiek oihal beltz batean bildutako egur zati bat -hildakoa heldua bazen behintzat- edo zuria -hildakoa haurra bazen ere- ziren, argizarizko kordoia biltzen zuena. Heriotzaren hurrengo urtean, senide batek egunero eraman behar zuen mezatara argizari txikia. Gantzudura Santuaren garaian ere, gaixoaren senide hurbilenek hildakoen argizaria edo argia eraman behar zuten.[12]
Jaiak aldatu
- Arbururako erromeria, ekainaren lehen igandean
- Itzalleko Done Bikendiko xeiek, abuztuaren bigarren asteburuan
- Uskartzeko Done Bartolomako xeiek, abuztuaren hirugarren asteburuan
Ondasun nabarmenak aldatu
- Galozeko Done Ibane Bataiatzailearen eliza, Erdi Aroko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
- Itzalleko Done Bikendi eliza, XIII. mendeko kristiau eliza, gotiko estiloan.
- Itzalleko Ballaz etxeko garaia, XIX. mendeko garai tradizionala.
- Itzalleko Arburuko Andre Mariaren baseliza, XVI. mendeko kristiau baseliza.
- Itzalleko Done Mikel baseliza, XII. mendeko kristiau baseliza.
- Izizeko Done Kozme eta Damen eliza, Erdi Aroko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
- Izizeko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
- Uskartzeko Jasokundeko Andre Mariaren eliza, XII. mendeko kristiau eliza, erromaniko estiloan.
- Uskartzeko zubia, Zaraitzu ibaiaren gaineko zubia, Erdi Aroan eraikita.
Irudiak aldatu
.jpg)
Oharrak aldatu
Erreferentziak aldatu
- Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
- ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
- ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
- ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ .
- ↑ Ezpartzako estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- ↑ «Galoze» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
- ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
- ↑ (Gaztelaniaz) Nuevatribuna. «Enara apretagileak» Nuevatribuna (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
- ↑ «Kultura eta usadioak» Zaraitzu ibaxa (Noiz kontsultatua: 2022-01-24).
Ikus, gainera aldatu
Kanpo estekak aldatu
Datuak: Q2447353
Multimedia: Gallués-Galoze / Q2447353
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Galoze
