Galar (udalerria)
Galar[3] ([galaɾ]) Nafarroa Garaiko udalerria da, Beriainekin batera Galar zendea osatzen duena. 2014. urteko erroldaren arabera 2.007 biztanle zituen.
| Galar | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||||||||||
 | |||||||||||
| |||||||||||
 | |||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||||
| Merindadea |  Iruñea | ||||||||||
| Eskualdea | Iruñerria | ||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua |  Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||||
| Izen ofiziala |  Galar | ||||||||||
| Alkatea | Cecilio Lusarreta Etxarri (AICG, indep.) | ||||||||||
| Posta kodea | 31191 | ||||||||||
| INE kodea | 31109 | ||||||||||
| Herritarra | galartar | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 42°45′01″N 1°40′18″W / 42.7503056°N 1.6715833°W | ||||||||||
| Azalera | 44,81 km² | ||||||||||
| Garaiera | 440 metro | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 2.353 (2023:  54) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 52,25 biztanle/km² | ||||||||||
| Zahartzea[1] | % 27,81 | ||||||||||
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 42,89 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera[1] | % 79,58 (2011) | ||||||||||
| Desberdintasuna[1] | % 0 (2011) | ||||||||||
| Langabezia[1] | % 8,11 (2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Euskaldunak[1][2] | % 13,20 (2018: %12,49) | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Webgunea | http://www.cendeadegalar.es/ | ||||||||||
Iruñeko metropoli eremuko beste hainbat herritan bezala, Iruñerriko Mankomunitatea arduratzen da zabor bilketaz, ur-horniduraz eta bestelako zerbitzuak eskaintzeaz.
Geografia aldatu
Inguru naturala eta kokapena aldatu
Galarrek 47,3 kilometro koadroko azalera du. Mugakideak hauek ditu: iparraldean Iruñea; ekialdean Aranguren, Elortzibar, zendea historikoko herria den Beriain eta Tebas; hegoaldean, Izarbeibarreko Ukar eta Biurrun; eta mendebaldean, Zizur Zendea eta Zizur Nagusia.
Galar udalerrian bederatzi kontzeju hauek daude: Arlegi, Espartza, Ezkirotz, Galar, Getze, Olatz Nagusia, Subitza (denak "lekuak"), Barbatain ("etxaldea") eta Cordobilla; udalburua Getze da[4]. Beriain Galar Zendeako beste herri bat izan da, baina 1992an desanexioa lortu zuen, herri zaharra eta Getzaurre (Poblado de Potasas) bere auzorik handiena biltzen dituena.
Klima eta landaredia aldatu
Udalerriak trantsiziozko klima azpimediterraneoa dauka, Iruñerriko herri guztiek bezala. Dena den, gune metropolitarraren hegoaldean dagoenez, prezipitazioak iparraldeko herrietan baino txikiagoak dira (600mm batez beste urtero). Batez besteko tenperatura 12 eta 13 gradu artekoa da, maximoa abuztuan eta tenperatura minimoa urtarrilean delarik. Urteroko egun euritsuak 90 inguru izaten dira (horietatik bost elur egunak). Urtarorik euritsuenak udaberria eta udazkena izaten dira.
Jatorrizko landareditik ez da ia ezer gordetzen, gaur egun Galar Zendea osatzen duten herrien inguruetan zerealak hazteko zelaiak nagusi dira. XX. mendearen amaieran zelai horietako batzuk hiritartu egin dira merkataritza-gune eta etxebizitza berriak eraikitzeko.
Herriak aldatu
Udalerriko herrietako biztanleria honakoa zen 2006ko erroldaren arabera:
| Kontzejua | Biztanleak |
|---|---|
| Arlegi | 85 |
| Cordobilla | 238 |
| Ezkirotz | 388 |
| Espartza | 244 |
| Getze | 173 |
| Galar | 121 |
| Olatz Nagusia | 30 |
| Subitza | 161 |
| Barbatain | 7 |
Historia aldatu
Galar Zendeari buruzko historiako lehen aipamena XV. mendekoa da eta bertan "Espartza eta bere herrixkak" aipatzen dira. XIX. mende hasieran, zendeako ekonomiaren ardatza garia eta bestelako zerealen landaketa da. Gariak zendearen historian izandako garrantziaren adierazle, Galarko armarriaren itxura. Mendearen erdialderako, patataren landaketa eta nekazaritzari lotutako industria xumea garatu zen.
XX. mendean alkohola ekoizten zuen lantegi bat sortu zen, eta iharketaren bidez lortzen zuten beharrezko gatza. Horrez gain, harrobi batzuk zeuden, kare eta igeltsu harrobiak. XX. mendearen erdialdean udalerrian ezarritako "Potasas de Navarra" enpresak eta bestelako industria eta zerbitzuen ezarpenak, zendea erabat aldatu zuten, eta Iruñea-Zaragoza edo N-121 errepide nazionalaren ondoan zeuden kontzejuek garapen handia izan zuten.
Auzo berriak aldatu
Nafarroako Gobernuko etxebizitza sailak 4.000 etxebizitza eraiki nahi ditu Galar Zendeako Cordobillako kontzejuan, Donapea deitu egitasmoan. Etxebizitza gehienak babes ofizialekoak edo prezio tasaturiko etxebizitzak izango lirateke proiektuaren arabera. Galar Zendeako udala aurka azaldu zen, gehiegizko dentsitatea erakusten zuelako, horrela, udalak 2.500 etxebizitza eraikitzeko plana aurkeztu zuen, 6-8 solairuko eraikinen ordez, hau da dentsitate baxua aukeratu zuen.
Etxebizitza berriez gain, bulego eta industrialdeak eraikiko lirateke Iruñeko Zaragoza etorbidea ardatz harturik.
Ekonomia aldatu
Merkataritza aldatu
Cordobillan eraiki zen Morea merkataritza-gunea Iruñeko aldirietan zabalduriko bigarrena izan zen 2002an. Eraikinak hiru solairu dauzka, eta 25.000 metro koadroko denda azalera. Merkataritza-gunearen inguruan "Galaria" izeneko merkataritza konplexua dago, Media Markt, E. Leclerc eta merkataritzarako dozenaka eraikin gehiagorekin.
Industria aldatu
XX. mendearen aurretik nekazaritza izan zen udalerriko jarduera nagusia, baina "Potasas de Navarra" meagintza enpresa sortzean erabat aldatu zen Galarko ekonomiaren ardatza. XX. mendearen erdialdean, meategian 2.000 langiletik gorak egiten zuten lan. 1980ko hamarkadan enpresaren krisia zela eta,berriz, hainbat langile kaleratu, izena aldatu eta "Potasas de Subiza" izena hartu zuen. Azkenik, 1990eko hamarkadan, betiko itxi zuten XX. mendean Nafarroako enpresarik handiena izandakoa.
Energia eolikoa aldatu
Zendearen hegoaldean, Erreniega mendilerroan dagoen Frankoandia etxaldean, EHN enpresak eraikitako bi parke eoliko daude. "Aizkibel" izeneko parkeak duen instalaturiko potentzia 12,52 megawattekoa da eta "Erreniega" parkearena 20,30 megawattekoa. Frankoandia etxaldea Nafarroaren jabetzakoa den arren, Acciona da bi parkeen jabea gaur egun.
Demografia aldatu
Galarren populazioan eragin handia izan zuen XX. mendearen erdialdean Potasas de Navarra enpresa udalerrian ezartzeak, eta mende amaieran, Iruñetik hurbil egonik, hiriburuaren hedapenak eragin zituen etxebizitza berrien multzoen sorrerak. 1990eko hamarkadan Beriain udalerritik banandu zen, eta horren ondorioz udalerriko populazioak beherakada handia izan zuen.
| Galarko biztanleria |
|---|
 |
2008ko erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko 92 etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren % 6,07 (Nafarroako batezbestekoaren azpitik).
Politika aldatu
Udaletxea aldatu
Galarreko udaletxea Getzeko kontzejuan dago. Eraikina 1918 eta 1919 urteen artean eraiki zen Martin Mendiak eginiko proiektuaren arabera. Udaletxeak beheko solairua eta lehen solairua dauzka, margoturiko fatxadarekin, eta harrizko sarrera nabarmentzen da. XX. mendearen amaieran, Nafarroako Gobernuak eraikina berrizteko diru-laguntza eman zion zendeako udalari.
- HELBIDEA: Udaletxe Plaza, 1
Udal hauteskundeak aldatu
Azken agintaldietan Galarreko alkatea Agrupación Independiente Cendea de Galar (AICG) taldekoa izan da. 2007an Ricardo Aritz Imizkotz aukeratu zuten alkate. Udaleko bederatzi zinegotzietatik lau lortu zituen taldeak. Baliogabeko botoak 6 izan ziren (emandako guztien %0,65) eta 7 boto zuri izan ziren (botoen %0,77). Abstentzioa %22,14koa izan zen.
| Alderdia | Botoak | Zinegotziak |
| Agrupación Independiente Cendea de Galar | 405 | 4 |
| EAE | 178 | 2 |
| Alternativa Nuevo Galar | 149 | 1 |
| PSN | 91 | 1 |
| UPN | 82 | 1 |
2011n hauexek izan ziren aurkeztutako zerrendak eta eskuratutako zinegotziak: Agrupación Independiente Cendea de Galar (AICG, 4), Bildu (2), UPN (2), Alternativa Nuevo Galar (ANG, 1) eta PSN (0). AICGko Cecilio Lusarreta hautatu zuten alkate; UPNz beste taldeen botoak eskuratu zituen[5].
| Alderdia | Botoak | Zinegotziak |
| AICG | 386 | 4 |
| Bildu | 209 | 2 |
| UPN | 162 | 2 |
| ANG | 128 | 1 |
| PSN | 58 | 0 |
Alkateak aldatu
Hauek izan dira Galarreko azken alkateak:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[6] |
| 1979 a | 1983 | PSE | |
| 1983 | 1987 | PSN | |
| 1987 | 1991 | Independenteak | |
| 1991 | 1992 b | UPN | |
| 1992 c | 1995 | PSN | |
| Pedro Jose Erice Rìpodas | 1995 | 1999 | GARILAR |
| 1999 | 2003 | Independenteak | |
| Ricardo Ariz Imizcoz | 2003 | 2007 | Agrupacion Independiente Cendea de Galar |
| Ricardo Ariz Imizcoz | 2007 | 2011 | Agrupacion Independiente Cendea de Galar |
| Cecilio Lusarreta Echarri | 2011 | 2015 | Agrupacion Independiente Cendea de Galar |
| Cecilio Lusarreta Echarri[6] | 2015 | 2019 | Agrupacion Independiente Cendea de Galar |
| Oscar Amoztegui Recalde[6] | 2019 | Jardunean | Agrupacion Independiente Cendea de Galar |
a 1979tik hasita 1992ra arteko alkateak, Galar Zendeako alkateak izan ziren.
b Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu.
c 1992. urtean Beriain Galar Zendeatik banandu eta udalerri bihurtu zenean, beste bederatzi kontzejuek elkarrekin jarraitu zuten Galar izeneko udalerria eratuz.
Garraioa aldatu
Udalerri honetan Eskualdeko Hiri Garraioaren 3 linea daude:
 Eskualdeko Hiri GarraioaGalar | |||||
|
| ||||
Gainera, La Tafallesa izeneko autobus konpainiak Uztarroze eta Iruñea batzen dituen linea ustiatzen du. Lineak bi zerbitzu dauzka norabide bakoitzean, eta geltokia dauka Cordobillako kontzejuan. Ibilbidea honakoa da:
Kultura aldatu
Euskara aldatu
Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera Galar eremu mistoko udalerria da, eta hori dela eta, gaztelania eta euskara dira hizkuntza ofizialak.[7] 2001eko erroldaren arabera, herritarren %0,68k zekien euskaraz hitz egiten.
2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta gune mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Galar Zendea) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako legebiltzarrean. UPN ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, PSN alderdiaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena[8]. Baina, Nafarroako Parlamentuak 2010eko otsailaren 18an eremu mistora sartzea erabaki zuen.[7]
Elkarteak aldatu
- "Diario de Navarra" egunkaria, Cordobillako kontzejuan du egoitza.
Ondasun nabarmenak aldatu
San Martin parrokia aldatu
San Martin parrokia, XVI. mendeko eraikina da, Miguel Iriarte harginaren lana. Eraikinak, tertzeletedun harlanduz estalitako gurutze latindarra dauka. Eliza barruan lokarri eta animalien ikurrez apainduriko XII. mendeko portada erromanikoa dago. Horrez gain, Pedro Arraidu egileak 1623. urtean egindako, Errosarioko eta Agate Deunaren erretaula erromanistak nabarmentzen dira.
Parrokiako erretaula nagusia Arraiduk berak egin zuen, baina jatorrizko itxura eta polikromia erabat aldatu dira.
Galartar ospetsuak aldatu
- Unai García (1992-), futbolaria.
- Asier Otsanbela (2004-), futbolaria.
Bibliografia aldatu
- Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. LI, Iruñea, 1998. ISBN 84-235-1715-2
Erreferentziak aldatu
- ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
- ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
- ↑ Euskaltzaindiaren hobespenak.
- ↑ Cecilio Lusarreta se hace con la vara de mando en Galar[Betiko hautsitako esteka], Diario de Noticias, 2011ko ekainaren 12a.
- ↑ a b c (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-07-03).
- ↑ a b Nafarroako Parlamentuak lau herri eremu mistoan sartzea onartu du. (Noiz kontsultatua: 2010-02-18).[Betiko hautsitako esteka]
- ↑ Euskarakultur.com webguneko albistea.
Ikus, gainera aldatu
Kanpo estekak aldatu
| Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Euskal Wikiatlasa |
- (Gaztelaniaz) Galar Zendeako udalaren webgunea.
- (Gaztelaniaz) Galar Zendeari buruzko informazioa Nafarroako Gobernuaren webgunean.
- Galar kontzejua Google Street View-n ikusia.
Datuak: Q1752994
Multimedia: Galar / Q1752994
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Galar
| Galar Zendea | ||
|---|---|---|
| Kontzejuak: Arlegi • Kordobila • Espartza • Ezkirotz • Galar • Getze • Olatz Nagusia • Subitza | ||