Wikipedia

Faltzes

Nafarroa Garaiko udalerria

Faltzes[3][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Erriberriko merindadean eta Erriberagoiena eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 59,6 kilometrora. Altuera 284 eta 511 metro artekoa da, eta 114,89 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 2375 biztanle zituen.

Faltzes
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Herria eta ingurunetako mendixkak
Faltzes bandera
Bandera

Faltzes armarria
Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Erriberri
EskualdeaErriberagoiena
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaTafalla
Izen ofiziala Falces
Alkatea
(2019-2023)		Sara Fernandez Allo
(Nafarroako Alderdi Sozialista)
Posta kodea31370
INE kodea31104
Herritarrafaltzestar
Geografia
Koordenatuak42°25′07″N 1°48′30″W / 42.41872177°N 1.80846928°W / 42.41872177; -1.80846928
Azalera114,89 km²
Garaiera284-511 metro
Distantzia59,6 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria2.375 (2023:  43)
alt_left 1.130 (%47,6)(2019) (%49,9) 1.185 alt_right
Dentsitatea20,67 biztanle/km²
Zahartzea[1]% 19,03
Ugalkortasuna[1]‰ 48,19
Ekonomia
Jarduera[1]% 82,06 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 10,77 (2013)
Euskara
Eremuaeremu ez-euskalduna
Euskaldunak[1][2]% 2,70 (2018: %1,05)
Datu gehigarriak
Webguneawww.falces.org

Piloneko entzierroengatik eta baratxuri-ekoizpen nabarmenagatik ezaguna, Argako Erriberako herri hau Faltzesko mendilerroaren magalean dago, Arga ibaiaren eta Azkoien inguruan hasten diren eta ibaiaren paraleloan iparralderantz igotzen diren amildegiak batzuen artean. Hori dela eta, herriak ia kale gutxi ditu iparraldetik hegoaldera, eta bere forma nahiko luzea da. Herriaren alde zaharra mendiaren eta Salbatore basilikaren artean dago, hirigunearen hegoaldean.

Bertako biztanleak faltzestarrak dira.

Izena aldatu

Faltzes toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]

  • Falces (1001)
  • Falzes (1010)
  • Falçes (1020)
  • Falzes (1268)
  • Falçes (1270)
  • Ffalçes (1350)
  • Falces (1366)
  • Falçes (1587)
  • Falces (1638)
  • Falces (1802)
  • Faltzes (1979)
  • Faltzes (1998)

Etimologia aldatu

Mikel Belaskok jasotzen duen bezala, aditu gehienek Faltzes izena latineko falx, falcis hitzetik eratorria izatearen alde egiten dute, "igitaia" esan nahi duena, herriaren armarrian ere agertzen den tresna.

Gaztelaniaren eraginaren ondorioz, zeinarentzat "hoz" ("igitai") eta "hoz" (arroila, Euskal Herrian foz deitua) homonimoak diren, batzuetan jatorrizko esanahia "arroila" dela pentsatu izan da, herria bi arroila sakonen artean baitago. Hala ere, kasu honetan jatorrizko latinezko ahotsa faux, faucis izango litzateke, eta, beraz, -l- hizkia azaltzea zaila izango litzateke.

Euskaraz, /z/ eta /s/ soinu frikatiboak (gaztelaniaz "z" edo "c" eta "s" hizkiekin adierazten dira) afrikarretan bihurtzeko Nafarroako euskaldunen ohiko erabilera, euskaraz "tz" eta "ts" irudikatuak hurrenez hurren, aurretik kontsonanteak daudenean l, n edo r betetzen da, eta hurbileko beste toponimo batzuetan ere ikus daiteke, hala nola Martzilla (Marcilla/Martzilla) edo Berbintzana (Berbinzana/Berbintzana) kasuan.

1964ko Baionako Euskal Idazkaritzaren Euskal Herriko leku-izenen zerrendan Falzes nolabait euskaratuta,[5] eta 1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Hatxarte edo Faltziz formak proposatzen zituen, eta 1990ean Faltzes aukeratu zuen arren.

Ezaugarriak aldatu

Armarria aldatu

Faltzesko armarriak honako blasoi hau du:[6]

« Hondo gorri batez eta aurrean urrezko hiru almenadun gaztelu bat osatuta dago. Gainean zortzi puntako urrezko izar bat dago, eta alde bakoitzean zilarrezko igitai bana. »

Bandera aldatu

Faltzesko banderak Faltzesko armarri dauka hondo gorri baten gainean.

Geografia aldatu

Faltzes Erriberagoiena eskualdean dago, Argako Erribera eremu naturalean.

Mugakideak aldatu

Inguru naturala eta kokapena aldatu

Faltzes Erriberriko merindadearen hego-mendebaldean kokatzen da. Herrira heltzeko NA-115 errepidea hartu behar da Tafalla-Azkoiengo norabidean, Tafallatik 20 bat kilometrora eskuinean dagoen errepidea hartuz.

Klima eta landaredia aldatu

Faltzesko klima kontinental motako klima mediterraneoa da, negu hotz eta euritsu eta uda bero eta lehorrekin. Aldaketa termikoa handia da, eta udaberri eta udazkenean tenperatura maximo eta minimoaren arteko aldea hogei gradutik gorakoa izan daiteke. Horiek dira urtarorik euritsuenak, eta urtean, batez beste, 450mm euri baino ez du egiten. Batez besteko tenperatura 13 eta 14 gradu artekoa da. Urte osoan zehar iparreko ziertzo haizea nagusi izaten da, eta uda amaieratik udazkenera hegoalde eta hego-ekialdeko haizea nagusitzen da.

Jatorrizko landaredia erabat galdu da, eta gaur egun, herrigunearen inguruetan, XIX. mendetik aurrera birlandaturiko pinuak baino ez dira.

Estazio meteorologikoa aldatu

Faltzesen dagoen, itsasoaren mailatik 295 metrora, Nafarroako Gobernuak 1920n jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]

      Datu klimatikoak (Faltzes, 1981-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 18.6 21.0 26.4 30.0 36.0 39.0 44.5 42.0 38.5 31.0 25.0 20.5 44.5
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 9.4 11.8 15.6 17.8 22.2 27.2 30.0 29.7 25.3 19.6 13.3 9.7 19.3
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.7 7.2 10.4 12.3 16.5 20.8 23.4 23.2 19.4 14.7 9.5 6.3 14.1
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.9 2.6 5.3 6.9 10.7 14.4 16.9 16.7 13.6 9.9 5.6 2.8 8.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -9.0 -9.0 -5.0 -3.0 0.0 5.0 8.0 8.0 4.0 0.4 -6.0 -9.0 -9.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 28.8 24.9 32.0 51.6 50.5 37.3 22.0 19.6 38.4 48.6 43.9 35.9 433.6
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 25.0 21.0 36.2 39.0 73.0 42.0 51.0 32.8 82.8 45.8 45.0 36.5 82.8
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 7.7 6.4 7.3 9.2 8.7 5.8 3.9 4.3 5.5 9.0 8.9 8.5 85.3
Elur egunak (≥ 1 mm) 0.4 0.7 0.4 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 0.5 2.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8]
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia aldatu

Herriari buruzko lehen datu historikoak I. mendekoak dira. Garai hartakoak dira Faltzes herrian sorturiko lehen nekazaritza-ustiapenak erromatarren garaian. Badakigu XVII. mendean erromatar txanpon ugari aurkitu zirela meatze-ustiapenaren itxura zuen lurpeko arkudun batean. Gaur egun ez dakigu non dagoen altxorra eta non aurkitu duten. Termino berean, San Esteban eta Los Villares aztarnategi erromatarrak daude, indusketa-prozesuan daudenak.

Erdi Aroa aldatu

 
Antso I.a Gartzeitz

860. urtean Muhammad I.a Kordobakoak Erribera konkistatzeko ahalegina egin zuen, bai eta lurraldearen hegoalde guztia konkistatu ere, gaztelu askoren jabe eginda, Falah'san (Faltzes) gaztelua barne. Mende erdi geroago, Jabal-al-Bardiko borroka jazo zen eta Iruñeko errege Antso I.a Gartzeitzek emirra menderatu eta preso hartu zuen. Nafarroako erregeak Faltzes eta Kaparrotsu eskatu zizkien agintari musulmanei, emirra libre uztearen truke, eta horrela, bi herriak Iruñeko Erresumako gune kristauan sartu ziren.

924. urteko udan, Abd ar-Rahman III.a emirrak zuzenduriko armada handi batek Iruñeko Erresumari eraso zion berriro ere. Uztailaren 13an, musulmanak, Azkoien suntsitu ostean, Faltzesa heldu ziren, eta gazteluaren inguruei, herriko laboreei, eta hainbat ondasuni su eman zieten.

Musulmanen sartzeen aurkako defentsa-posizio garrantzitsua X. mendean, hurrengo bi mendeetan Nafarroako Erresumako barruti bat eratu zuen. Leireko abadia San Andres monasterioaren titularra izan zen, beharbada Antso III.a Gartzeitz dohaintzaz. Orreagako Santa Maria izeneko lursailak ere izan zituen. Bertako bizilagunek beren elizako patronatuari uko egin zioten 1263an Tibalt II.a Nafarroakoaren alde. Errege jaurerriko hiribildua zen, eta 1280an, urteko bular gisa, 1600 soldata, 400 kahitze gari eta beste hainbeste garagar eta olo zor zituen. Karga horiek jota, bere nekazariak, 1357an, Luis infantea Karlos II.a erregeko anaiaren aurka altxatu ziren, Erresumako gobernadorea zena, Faltzesko matxinada bezala ezagutzen zena. Eraso hartan parte hartu zuten biztanleetako batzuek hegoalderantz egin zuten ihes, erregearen mendekuaren beldurrez. Erregearen ofizialek dena den, herriko uzta eta ondasun guztiak hondatu zituzten eta hainbat atxiloketa egin zituzten. Kondenaturiko hemeretzi pertsonetatik zortzik, heriotza-zigorra jaso zuten.[9]

XIV. mendean zehar, biztanleriak nabarmen egin zuen behera Izurri Beltzaren eraginez. 1378an gogor jasan zituen Gaztelako gerraren ondorioak, eta Karlos II.a Nafarroakoak bere zerga-prestazioak arindu zituen, ondoren Karlos III.a Nafarroakoak 1423an egin zuen bezala. 1444an, Karlos Bianako printzeak bere elizako arrazionalen kopurua murriztu zuen, hamarrenak nahikoak ez zirelako. Joan II.ak behin betiko eman zion hiribildua Piarres Azkoiengoa handikiari 1470ean, eta haren alargun Isabel Foixekoak Katalina I.a erreginari utzi zion 1504an, baina Fernando Katolikoak berriro besterendu zuen 1513an Alonso Carrillo y Peraltaren alde, Faltzesko lehen markesaren alde. Erdi Aroan judu komunitate apal bat hartu zuen.

Aro Modernoa aldatu

Faltzesek jaurerri gisa jarraitu zuen, XIX. mendearen lehen erdian erregimen hori desagertu zen arte. 1630ean, Faltzesko jaunek beren eskumenak zabaldu zituzten Faltzesko eta Azkoiengo jurisdikzio kriminala eskuratzean.

1662. urtean, faltzestarrek, markesari eta elizari hainbeste zerga ordaindu beharraz nazkaturik, baratxuriak landatzea erabaki zuten. Baratxuriak landatzeagatik ez zegoen hamarrekoa ordaindu beharrik, barazki berria zen eta. Horrela, gaur egun ere, Faltzesen baratxurien ekoizpena nabarmena da eta aintzatespena du.

1706an erregeordeak, Espainiako Ondorengotza Gerraren baitan, herriko 120 gizon gerrara bidaltzeko agindua eman zuen, Tuterara alegia, foruek agindu bezala, baina faltzestarrek ez zuten agindua bete. Erregeordeak Santa Cruz komisarioa eta beste bat bidali zituen matxinoak arrastoan sartzeko asmotan, baina izena emandakoen aita batek eraso eta bidalitakoen bat hil zen.[10]

Aro Garaikidea aldatu

1802an, hiribilduak hiru harriko irin-errota eta lau habeko olio-errota zituen. 7453 lur ureztatu lapurtu zeuden, eta oso barazki eta fruitu onak ematen zituzten. Gainera, Kaltzeta iturri minerala ezagutzen zen, bere mendietan. Faltzesko markesek, agintari zibilak hiribilduaren jauntxo izendatzeaz gain, eliz patronatu eskubidea ere bazuten, eta, beraz, priorra, bikarioa eta hamabost onuradun osoak izendatzen zituzten, eta, beste lau apaizekin batera, XIX. mendearen hasieran parrokia-eliza zerbitzatzen zuten bi komunikabideetako biak. 1847an eskola bat zuen, eta hango irakasleak 6000 erreal hautematen zituen urtean; ospitalea zegoen, zentsu batzuetako etekinekin eta karitatearekin; ureztatze-lapurtutakoak 8000 inguru ziren orain; Arga ibaiaren gaineko zubiak zortzi begietako bat galdu zuen, gerraren ondorioz. Larreak hain ugariak zirenez, urtearen zatirik handienean 17 000 edo 18 000 abelbururi eusten zieten. Gari-uzta urtean 20 000 lapurretatan estimatzen zen.

XX. mendearen hasieran, eskolak hiru umerenak ziren, bat parkuluena eta bat helduena eta ikastetxe bat Karitateko Ahizpena; guardia zibilarena jarria zuen; ospitaleari 1910ean inauguratu zen asilo bat gehitu zitzaion, Fausta Elorzen babesarekin; hiru pattar fabrika eta bi alkohol-fabrika, gurdiak eta talajeak eraikitzeko tailerrak, bost txokolate-labe eta upel.[10]

XX. mendeko gertakaririk odoltsuena Gerra Zibilean gertatu zen, 1936ko uztailaren 18aren ondorengo egunetan, errepresioa zabaldu zen Erribera guztian eta hainbat hilketa egin zituzten matxinatuek, guztira 29 faltzestar erail zituzten.

1960ko hamarkadatik aurrera, industriaren garapenari esker, hainbat enpresa berri sortu ziren herrian. Dena den, industria-jarduera asko ezin izan zuten herrian ezarri, nekazaritzatik bizi ziren herriko familiarik aberatsenek boterea galtzeko izan zuten beldurragatik. Horrek, epe luzera, industria Erriberako beste herrietara eraman zuen, lan-baldintza kaxkarragoak emanez faltzestarrei, eta hala, biztanleriak beherantz egin zuen 1970eko hamarkadatik aurrera.

Demografia aldatu

2023 urteko erroldaren arabera 2375 biztanle zituen Faltzesek.[11]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
2195 2745 2759 2949 3167 3046 3090 3134 3304 3474 3431 3561 3560 3218 3014 2738 2507 2562 2316
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia aldatu

Faltzesko lur gehienak sekain lurreko laboreak landatzeko erabiltzen dira, beraz, ureztatzeko lurrak erroldaturiko lurren %18 baino ez dira. Landatzen diren laboreen artean piperrak, tomateak eta baratxuriak dute garrantzia gehien. XIX. mendearen amaieratik aurrera, asko handitu zen landatutako lurren azalera, eta urte gutxiren buruan 2.561 hektareatik (1906an), 5.557 hektareara igaro zen (1935ean).

Faltzesen, Nafarroako herri gehienetan bezala, nekazaritza aurrezki kutxak sustaturiko kooperatiba bat sortu zen, zehazki 1916ko abenduaren 19an. Beste kooperatiba batzuk ere sortu dira herrian, hala nola Salvador del Mundo upategi kooperatiba 1945eko abenduaren 26an, nekazari batuen upategi kooperatiba 1946ko abuztuaren 18an, Faltzestar Zirkuluaren kooperatiba 1948ko urtarrilaren 12an, Kontserben San Jose kooperatiba 1962ko ekainaren 18an, eta CONSERNA 1963an.

Industria aldatu

Nafarroako Gobernuak industrialdeak sustatzeko sortutako Nasuinsa elkartearen ekimenez, La Vergalada industrialdea eraiki zen XXI. mendearen hasieran. Eraikuntza lanak 2006an hasi eta urtebete geroago hiritartzea amaitzean enpresen pabiloiak eraikitzen hasi ziren. Industrialdea Los Rebollos izeneko gunean dago eta 158 839 metro koadroko azalera dauka.

Industrialdea N-121 errepideko sarbide zuzenetik gertu dago.

Bardea aldatu

Horrez gain, Erdi Aroan, Fustiñana, Tutera, Cortes, Buñuel, Zarrakaztelu, Melida, Kaparrotsu, Alesbes, Cadreita, Valtierra, Arguedas, Santakara, Martzilla, Cabanillas, Azkoien, Funes, Milagro, Corella, Olibako monasterioa, eta Erronkariko ibaxa eta Zaraitzuko ibarrekin batera, Nafarroako Bardeako elkartea osatu zuen Faltzesek, Bardeako lur komunak nekazaritzarako erabiltzeko asmoarekin.

Parke eolikoak aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Nafarroako parke eolikoak»

Faltzesko Moncayuelo eta Vedadillo izeneko guneetan, Nafarroako Gobernuak eraikitako "Moncayuelo" eta "Vedadillo" izeneko parke eolikoak daude. Lehenak 48,00 megawattekoa potentzia dauka eta bigarrenak 49,50 megawatteko potentzia. Bi parkeen jabea Acciona Energia da.

Politika aldatu

Faltzesko udaletxea herrigunean dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta hamar zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Sara Fernandez Allo da, Nafarroako Alderdi Sozialistako hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak aldatu

Udal hauteskundeak aldatu

Alderdia Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
Nafarroako Alderdi Sozialista - - 11 5 4 3 3 - 5 3 4
SOS Faltzes - - - - - - - - - - 4
Faltzesko Elkarte Independentea - - - - - 5 7 - 6 5 3
Euskal Herria Bildu - - - - - - - - - 1 0
Nafar Herriaren Batasuna - - - 4 7 2 1 - - 2 -
Faltzesko Ezkerra - - - - - - - - 0 - -
Faltzesko Talde Independentea - - - - - - - 10 - - -
Eusko Abertzale Ekintza - - - - - - - 1 - - -
Euskal Herritarrok - - - - - 1 - - - - -
Ezkerren Hautagaitza - - - - 0 - - - - - -
Espainiako Independenteen Plataforma - - - - 0 - - - - - -
Faltzesko Taldekatze Independentea - - - 2 - - - - - - -
Faltzesko Nekazainak 4 7 - - - - - - - - -
Sektoreen Elkarte Unitarioa 4 4 - - - - - - - - -
Faltzesko Talde Industriala 3 - - - - - - - - - -

2011n hiru zerrenda aurkeztu ziren, baina espainiar epaitegiek Faltzesko Ezkerra legez kanpo utzi zuten ezker abertzalearekin loturak zituelakoan.

Foru hauteskundeak aldatu

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Nafarroako Alderdi Sozialista 512 39,48 ▲ 164
 Navarra Suma 396 30,53 -
 Ahal Dugu 133 10,25 ▼ 84
 Geroa Bai 128 9,87 ▼ 17
 Euskal Herria Bildu 84 6,48 ▼ 13
 Izquierda-Ezkerra 20 1,54 ▼ 22
 Vox 11 0,85 -
 Equo 3 0,23 ▼ 1
 Nafarroako Ordezkaritza Kanabikoa 3 0,23 ▼ 2
 Solidaritate eta Autogestio Internazionalista 1 0,08 ▼ 2
2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Nafar Herriaren Batasuna 406 29,06 ?
 Nafarroako Alderdi Sozialista 348 24,91 ?
 Ahal Dugu 217 15,53 ?
 Geroa Bai 145 10,38 ?
 Euskal Herria Bildu 97 6,94 ?
 Nafarroako Alderdi Popularra 70 5,01 ?
 Izquierda-Ezkerra 42 3,01 ?
 Herritarrak - Herritarron Alderdia 19 1,36 ?
 Animalien Tratu Txarren Kontrako Alderdia 7 0,50 ?
 Nafarroako Ordezkaritza Kanabikoa 5 0,36 ?
 Batasuna, Aurrerapena eta Demokrazia 5 0,36 ?
 Libertate Nafarra 5 0,36 ?
 Equo 4 0,29 ?
 Solidaritate eta Autogestio Internazionalista 3 0,21 ?

Udala aldatu

Udalaren egoitza eta udaletxea herrigunean dago.

1868an eraiki zen, eta harlanduzko hiru zatitan banatuta dago. Beheko solairuan arku hirukoitza dago, eta lehen solairuan, bost baoz osatutako balkoi zabala. Azken solairuan XVIII. mendean egindako ikur barrokoa dago. Udaletxearen fatxadaren ondoan, Iruñeko udaletxearen plazan egondako kale argi modernistak daude, Iruñeko udalak Faltzesi oparitu ostean.

  • HELBIDEA: Foruen Plaza, 11

Egungo banaketa aldatu

Faltzesko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Sara Fernandez Allo da, Nafarroako Alderdi Sozialista zerrendakoa. Zinegotziak 10 daude:[12]

  • Gloria Olcoz Luis (Nafarroako Alderdi Sozialista)
  • Maria Pilar Juguera Busto (Nafarroako Alderdi Sozialista)
  • Alicia Echeverria Jaime (Nafarroako Alderdi Sozialista)
  • Francisco Javier Soto Alfaro (SOS Faltzes)
  • David Tejada Ramos (SOS Faltzes)
  • Javier Vidondo Navarro (SOS Faltzes)
  • Jorge Olalde Armendariz (SOS Faltzes)
  • Valentin Garcia Olcoz (Faltzesko Elkarte Independentea)
  • Elena Troyas Martinez (Faltzesko Elkarte Independentea)
  • Maria Mar Echeverria Gurrea (Faltzesko Elkarte Independentea)

Batzordeak aldatu

Faltzesko Udalan 11 batzorde ditu. Horietako bakoitzaren buruan hautetsi bat dago:[13]

  • Gizarte Ongizatea eta Osasuna (Maria Pilar Juguera Busto)
  • Jaiak (Valentin Garcia Olcoz)
  • Garapen Ekonomikoa (Jorge Olalde Armendariz)
  • Partehartzailea, Berrikuntza eta Komunikazioa (Francisco Javier Soto Alfaro)
  • Kirola (Elena Troyas Martinez)
  • Ingurumena eta Trantsizio ekologikoa (Javier Vidondo Navarro)
  • Kultura (Maria Mar Echeverria Gurrea)
  • Gazteria (David Tejada Ramos)
  • Hezkuntza eta Berdintasuna (Alicia Echeverria Jaime)
  • Hirigintza (Gloria Olcoz Luis)
  • Kontuak (Sara Fernandez Allo)

Alkateak aldatu

Atal hau hutsik dago, xehe-xehe edo osatu gabe. Zure laguntza ongi etorria da!

1979tik, Faltzesek 7 alkate izan ditu:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[14]
Luis Alfredo Ochoa de Olza Armendariz 1979 1987 Faltzesko Nekazainak
? 1987 1995 Nafarroako Alderdi Sozialista
? 1995 1999 Nafar Herriaren Batasuna
Clemente Amatriain Azcona 1999 2007 Faltzesko Elkarte Independentea
Jose Carlos Garcia Garcia 2007 2011 Faltzesko Talde Independentea
Valentin Garcia Olcoz 2011 2019 Faltzesko Elkarte Independentea
Sara Fernandez Allo 2019 jardunean Nafarroako Alderdi Sozialista

Garraioa aldatu

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 323 linea zerbitzua ematen dio udalerri honi. Herriak autobus geldialdi bakarra du zeharkarrikan: Martzillarantz eta Tafallarantz.

  Nafarroako Hiriarteko Garraioa
 Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠
323 Tafalla Faltzes • Azkoien • Funes Martzilla

Hirigintza aldatu

Argi dago hiribildu honen hirigintzako trazaduraren Erdi Aroko jatorria, bi erdigune garrantzitsuenetara daramaten kale estu eta hautsiekin: Foruen plaza eta parrokia. Etxebizitza mota Nafarroako Erriberako bereizgarria da. Adreiluzko eraikinak dira, garaieran garatuak, eta bi edo hiru atal atiko gehiago dituzte. Batzuetan, egurrezko teilatu-hegal bat dago horren gainean. Fatxadara, oro har, bao dintelduak isurtzen dira. Etxe horietako gehienak XVII. mendekoak dira, nahiz eta batzuek XVI. mendeko elementuak gordetzen dituzten. Fatxadetan soiltasuna da nagusi, balkoi eta leihoetako forjak edo armarriek arintzen baitute; batzuk hostoekin, lehoiekin, haurrekin eta bestelako motibo heraldikoekin apainduta daude.

Kultura aldatu

Pedro Iturralde gizarte etxean hainbat antzerki emanaldi eta kultur ekitaldi antolatzen dira urte osoan zehar.

Euskara aldatu

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Faltzes ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[15]

Koldo Zuazok, 2010ean, Faltzes ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[16]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Faltzes eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania zen. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 1,65k zekien euskaraz, 2010ean % 1,65 eta 2018n % 2,70k.

Piloneko entzierroa aldatu

 
2009ko Piloneko entzierroa
Artikulu nagusia: «Piloneko entzierroa»

Faltzesko jaiak ospatu bitartean (abuztu bukaeran), eta umeentzako egunean izan ezik, Faltzes ondoko mendietan barrena Piloneko entzierroa antolatzen da. Entzierroan bigantxak erabiltzen dira. Ekitaldia goizeko bederatzietan hasten da, nahiz eta ordu eta erdi lehenago, entzierrotxoa izaten den (bigantxak entzierroa hasten den tokira eramaten dituztenean).

Bigantxak ibilbidearen hasierara eramatean, jendea isilik egoten da, eta herritarrek muinoaren goialdetik ikusten dute dena. Goizeko bederatzietan, herriko gazteak ibilbidean jarri, eta txupinazoa jaurtitzean, bigantxak aske uzten dituzte eta entzierroa hasten da. Gazteek Lerinerako antzinako bidean zehar korritzen dute, alde batean mendia, eta beste aldean amildegia dutela. Askotan, bigantxaren bat amildegian behera erori eta aske geratzen da, eta zauritu ugari izaten da urtero.

Jaiak aldatu

Ondasun nabarmenak aldatu

Faltzestar ospetsuak aldatu

Irudiak aldatu

  •  
    Parke eolikoa
  •  
    Herriko siloa
  •  
    Ikuspegi orokorra

Oharrak aldatu

  1. ↑ /fált͡s̻es/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza lehengo silaban

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ a b c d e f Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
  3. ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  4. ↑ «Faltzes - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  5. ↑ Baionako Euskal Idazkaritza. (1974). «Euskal Herriko leku-izenak» Jakin 8: 164–179..
  6. ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1990). Heraldica municipal, merindad de Olite. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0276-7. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  7. ↑ Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Faltzes» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  8. ↑ Faltzesko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  9. ↑ Idoate, Florencio. (1979). Rincones de la historia de Navarra. 1 Aramburu, 216-2191 or. ISBN 9788485000043..
  10. ↑ a b Nafarroako Entziklopedia Handia | FALTZES. (Noiz kontsultatua: 2022-07-18).
  11. ↑ «Faltzes» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  12. ↑ (Gaztelaniaz) Udalbatza – Faltzesko Udala. (Noiz kontsultatua: 2022-07-19).
  13. ↑ (Gaztelaniaz) Batzordeak – Faltzesko Udala. (Noiz kontsultatua: 2022-07-19).
  14. ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  15. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  16. ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.

Ikus, gainera aldatu

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Faltzes&oldid=9637016"(e)tik eskuratuta