Durangoko bonbardaketa
Durangoko bonbardaketa nagusia 1937ko martxoaren 31n burutu zuten Italiako Aviazione Legionariako hegazkinek. Bonbardaketak 213 hildako eragin zituen Durangon, Gerediaga elkarteak 2024an zabaldutako azterketa zehatzaren arabera, zeinean 2001ean egindako ikerketa bateko kopurua (334 biktima) zuzendu ahal izan zen[1][2] Guztira, hegazkinek 281 bonba baino gehiago jaurti zituzten, hau da, denera 14.840 kilo inguru lehergailuetan.[3]
| Durangoko bonbardaketa | |||
|---|---|---|---|
| Gerra Zibila | |||
| Euskal Herriko frontea | |||
 Durangoko bonbardaketa 1937ko martxoaren 31ean italiar hegazkin batetik ikusia. | |||
| Data | 1937ko martxoaren 31a | ||
| Lekua | Durango  43°10′N 02°38′W / 43.167°N 2.633°W | ||
| Koordenatuak | 43°10′N 2°38′W / 43.17°N 2.63°W | ||
| Emaitza | Hirigunearen suntsipena | ||
| Galerak | |||
| |||
Aurrekariak aldatu
1936ko gerran aireko eraso gogorra jasan zuen lehenengo herri euskalduna Otxandio (Bizkaia) izan zen. Uztailaren 22an, goizean izan zen Otxandioko bonbardaketa, herriko jaietan, 57 pertsona geratu ziren Andikonako plazan hilda.
Populazio zibilaren aurkako hegazkin-erasoak beste leku batzuetan ere egin ziren: Irun, Donostia... baina gogorrenak Durango eta Gernikakoak izan ziren.
Garai hartan, Durango Bizkaiko hiri garrantzitsuenetako bat zen: 8.797 biztanle erroldatuta zeuzkan. Gerra hasi zenean, alkatea karlista zen, Adolfo Uribasterra. Tradizionalistek zortzi zinegotzi zeuzkaten udaletxean; Alderdi Jeltzaleak, hiru; eta Fronte Popularrak, bi.[4]
Hiriak ez zuen aireko erasoen kontrako babesik bonbardeketen sasoian.[5]
1936ko irailaren 25eko bonbardaketa eta mendekuzko hilketa aldatu
1936ko irailaren 25ean Gasteiztik heldutako hegazkinek hainbat bonba jaurti zituzten Durangon 11:00k aldera. Haietako bat Ezkurdi pilotalekura jausi eta bertan ziren Gipuzkoa aldeko iheslarien artean 12 hildako eta zauritu asko eragin zituen.
Iheslari eta milizianoek mendekua hartu zuten. Juventudes Socialistas Unificadas taldeko Rusia bataloiko kideak Ermodon zegoen herriko kartzelara joan, presoak atera eta Santi Kurutzeko kanposantuan tiroka hil zituzten. Guztira 22 preso hil zituzten, gehienak uztailaren 18an altxatzeko prest zeuden erreketeak.[6] [7]
Planifikazioa aldatu
Durangoko bonbardaketa Bizkaiaren kontrako erasoaldiaren planifikazioaren barruan egindako erasoa izan zen[5] Ejército del Norte izenekoaren komandante Emilio Mola jeneralak erasoaldirako planak zehazten hasi zenerako zeregin behinena eman zion aireko erasoei.[3] Molak herritarrei propaganda orriak airetik bota zizkien errendizioa eskatzen, bestela, Bizkaia birrinduko zuela agindu zuen, "horretarako bitarteko nahikoak zituela".
Bizkaiaren kontrako erasoaldiaren planifikazioan Emilio Mola, Brigadas de Navarraren komandante Juan Vigon eta Aireko Armada frankistaren buru Alfredo Kidelanekin batera, alemanek ere parte hartze zuzena izan zuten. Wolfram von Richthofenek eta Kondor Legioaren logistika zerbitzuek egin zuten aire erasoen planifikazio teknikoa. Han ziren Hugo Sperrle, Kondor Legioko komandantea, eta Velani aireko jeneral italiarra ere, armada italiarra berrantolatzen zen artean Gasteizera joan zena.
Erasoaldia eta bonbardaketak agintari espainolek proposatu zituzten, alemanek zehaztu zuten planifikazio teknikoa eta Wolfram von Richthofenen hitzez, Kondor Legioarekiko “subordinazio lagunkoian” ari zen Aviazione Legionaria italiarrak egin zuen bonbardaketa, Soriako eta Logroñoko aerodromoetatik abiaturiko hegazkinez.
Operazioarako agindua “U. Marelli” izenez sinatu zen. Marelli hori Aviazione Legionariako Ferdinando Raffaelli koronela zen, 21. bonbardaketa-eskuadrako komandantea. 24. eskuadrako burua Iginio Mencarelli zen. Eskuadrila haien izena Pipistrelli zen ("Saguzarrak", italieraz): kiroptero horren sinboloa zuten eta hegazkinen buztanean, saguzar zuriz pintatua zeramaten zirkulu beltzaren barruan.
Materiala ere elkarlanekoa zen. Durangon bota zituzten 100 kiloko bonbak italiarrak ziren eta 50 kilokoak, alemanak.
Bizkaiaren aurkako erasoaldian, Manuel Aznar kazetari frankistaren arabera, 50.000 soldadu eta 500 edo 700 hegazkinek hartu zuten parte.
Espainiako Gerra Zibila eta Durangoko bonbardaketa ulertzeko, Emilio Mola eta abar nondik zetozen jakin behar da. Maroko aldean Abd el-Krim eta bere arrifarren aurka Armada espainolak erabilitako metodoak espainolen arteko borrokara ekarri besterik ez zuen egin.
Izua zabaltzea zen Emilio Molaren helburua gerra hasieratik. Hitzez hitz, Nafarroako alkateei 1936ko uztailaren 19an zera esan zien:
| « | Hay que sembrar el terror. Hay de dejar sensación de dominio eliminando sin escrúpulos ni vacilación a los que no piensen como nosotros. | » |
1937ko martxoaren 31ko bonbardaketak aldatu
1937ko martxoaren 31n, goizeko 07:00etan, Soriatik (Espainia) bonbardaketa astuneko 24. taldeko 213 eta 214. eskuadrilako Savoia S-81 bederatzi hegazkin aireratu ziren. 08:00etan Logroñotik (Espainia) Fiat Cr-32 hamazortzi ehiza-hegazkin abiatu eta Errioxa gainean elkartu ziren Soriatik irtendakoekin. Handik formazioan joan ziren Idiazabaleraino. Idiazabal gainean bira eman eta eskuadrila bakoitzak bere helbururantz hartu zuen: 213. eskuadrilako bost hegazkin, Victtorio Cannaviello buru zutela, Elorriorantz joan ziren, eta 214. eskuadrilako beste lau, Gildo Simini buru zutela, Durangorantz.[4]
Elorriora 50 kiloko 88 bonba bota zituzten. Durangora 214. eskuadrila sortaldetik sartaldera sartu zen goizeko 08:30 aldera, Kurutziagatik aurrera hiriaren diagonalik luzeena egin eta, bonbardaketako lau hegazkin haiek 50 kiloko 80 inguru bonba bota zituzten.
Santa Anako kanpaiek alarma deika jo zuten.[3] Jendea ez zen larregi larritu, aurreko egunetan hegazkinek errenditu ezik Bizkaia osoa suntsituko zutela mehatxuzko orriak besterik botatzen ez zutelako. Gero Santa Anako kanpaiak etenik gabe jotzen hasi ziren eta batzuk gordelekuetara sartu ziren, babes handirik ematen ez bazuten ere. Sirena entzun zenerako, 13 hegazkin ikusi ziren sortaldetik Abadiño gaineko zerutik zetozela, lau hegazkin astun bonbardaketakoak eta bederatzi arin ehizakoak.
Hegazkinak Kurutziagatik hasi ziren, goizeko eguzkia bizkarrean helburuak argiago ikusteko. Kurutziaga kalean, 34, 36, 38 eta 40. zenbakidun etxeak zeharo hondatu ziren. Kurutziagako gurutze zaharra ere apurtuta geratu zen.
Bonbak Jesuiten San Jose elizaren gainera ere jausi ziren[8]: lau horma eta aldare nagusia besterik ez zen geratu. Meza zen; Rafael Villalabeitia abadea, ostien kopa eskuan, komunioa ematen ari omen zen meza-mutila alboan zuela, eta Kirikiño Batailoiko gudari bat ari zen memento hartan jauna hartzen. Elizaren babespean zeudela sinistuta zeuden: elizaren sabaia, arkuak, habeak, koroa, organoa, koloretako beirateak... dena gainera etorri eta gero, hondakinen azpitik 50 bat atera zituzten hilda, emakumeak asko, baina gudariak ere bai, bertan meza entzuten zeuden 18 gudari hil zirelako.
Andra Maria elizan ere meza zen.[9] Carlos Morilla abade asturiarra ari zen meza ematen, eta bertan hil zen. Sagaratzearen unea zen, kaliza gora zuela erori zen sabaia koroarekin eta horma batzuekin batera abadearen eta jendearen gainera.
Andra Mariako arkupean merkatua zen, eta haren gainera ere jausi ziren bonbak.
Santa Susana komentuan 11 moja agustindar hil ziren, eta haientzat lanean zebilen neska bat ere bai, mojak bertako txabola barruan babestu eta lehergailuetako batek haraxe jota. Komentuaren alboko etxeak ere erdi hondaturik geratu ziren, teilatu hondatu eta horma kaltetuekin.
Hegazkinek Durango gainetik hegaldi bakarra eginik pasatu ziren, 1.500 metroko altueratik bonbak jaurtiz. Bonbaketari italiarrek bonbardaketa fotografiatu egin zuten, gainera, argazki panoramiko eta planimetrikoez. Argazki horietako bat ezagutzen da, hiria leherketa-onddoz josirik ikusten dena. Bonbardaketa amaiturik, ehiza-hegazkinak 400 bat metrora jaitsi eta jendea metrailatzen hasi ziren.[4]
11:00etan berriro agertu ziren hegazkinak Durangon. Hor, gainean ibili eta hiriari begiratu besterik ez zioten egin, aurrekoan egindako hondamendia ikustatzeko bakarrik beharbada.
Arratsaldean, 17:45 aldera, Soriatik heldutako zortzi hegazkin astunek hirixka berriro bonbardatu zuten, beste hiru hegazkinek Elorrio erasotzen zuten artean.
Arratsaldeko bonbardaketa horretan kanposantura daraman zeharkalea bonbardatu zuten batez ere. Jendea hiltzeko leku aproposa suertatu zen, jende ugari zebilelako kanposantu eta ospitale artean goizeko bonbardaketaren ostean.[4]
Savoia S-81 hegazkinen bonbardaketa izan zen: 50 kiloko 36 lehergailu bota zituzten eta 100 kiloko 22. Hegazkin astunetatik hiruk tren geltokia izan zuten helburu: 100 kiloko 13 lehergailu, 50 kiloko 20 eta 15 kiloko su-eragile 56 bota zituzten hara. Eusko Trenbideak enpresaren tailerrak eta hainbat bagoi suak hartuta geratu ziren.
Oraingoan ehiza-hegazkinak 33 izan omen ziren, informe frankisten arabera, eta hiritik ihesean zihoan jendea metrailatzen eta esku bonbak jaurtiz jardun ziren luzaroan Durango inguruko auzo eta landetan, Montorreta, San Roke, Landakon barrena. Defentsa gabeziaz baliaturik, hegazkinetatik metraileten munizioaren kaxak ere bota omen zituzten jendearen gainera.
Beste bonbardaketa batzuk aldatu
Abadiñoko bonbardaketa aldatu
Abadiño gainetik (ondoan den herritik) ere igaro ziren hegazkin bonbaketari italiarrak, eta han ere lau hildako gutxienez izan zirela baieztatu ahal izan da 2024an. Izatez, bonbak lehenago jaurti zituzten Abadiñon hegazkinek, ekialdetik mendebalderanzko bidea egin baitzuten airean. Gerediaga elkarteak Abadiñoko lau horiek Durangokoen biktimen zerrendan gehitzen ditu, baina nabarmendu izan ditu herri honetan gertaturikoa ilun fagoela oraindik eta ikerketa gehiago merezi duela[2]
1937ko apirilaren 2ko eta 4ko bonbardaketak aldatu
1937ko apirilaren 2an, 16:30 aldera, berriro agertu ziren italiar bonbaketariak Durango gainera. Soria-Logroño-Gasteiz-Otxandio-Durango airebidea egin zuten oraingoan. Gasteiz gainean Fiat CR-32 ehiza-hegazkinak batu zitzaien bonbaketari astunei. 213. eskuadrilako hiru hegazkin joan ziren beste hainbat bonba jaurtitzeko Mañaria gainera. Beste hiru Savoia S-81, 214. eskuadrilakoak, 100 kiloko 10 lehergailu eta 50 kiloko 36 deskargatzeko pasatu ziren Durango gainetik.
Bonbak geltokian, Batzokia eta Ezkurdi aldean, Berrioren oinetako fabrikan, Merkatu plazan eta Andra Maria elizaren inguruan jaurti zituzten. Ospitalea ere bonbapean gelditu zen, Gurutze Gorriaren sinboloa errespetatu gabe. Hildako gutxi eragin zituen, jadanik jende gutxi geratzen zelako Durangon.
Aurreko bonbardaketaren albisteak frogatzeko etorritako lekuko ingelesak izan zituen bonbardaketa horrek: besteak beste, Hewet Johnson, Canterburyko burua; John MacMurray, Londresko unibertsitateko filosofia irakaslea, Monica Whateley, London County Councilekoa; Margaret Beer, idazlea. Bonbak botatzen eta ehiza-hegazkinak ihesean eta gordeleku bila zebilen jendea metrailatzera jaisten zirela ikusi zuten. Hewet Johnsonen lekukotasuna garrantzitsua izan zen nazioartean zibilizazioaren aldeko gurutzada katolikoaren argudio frankista desmuntatzeko.[4]
19:00etan beste bonbardaketa bat iristi zen Andra Maria eta Santa Ana artera. Lehergailu su-eragileak ere izan omen ziren, eta suak Artekale, Goienkale eta Kalebarriko etxeak hartu zituen.
1937ko apirilaren 4ean beste bonbardaketa bat izan zen, baina hirixka ia hutsik zegoen.
Durango eta Gernika aldatu
Durangoren kontrako bonbardaketek edo aire erasoek apirilaren 26ra arte iraun zuten. Apirilaren 26an Aviazione Legionariak hasieran eta Kondor Legioak ondoren Gernika bonbardatu zuten.
Durangon bonbaketari astunek 1.500 metroko altueratik jaurti zituzten bonbak. Gernikan 3.600 metrotik, ez hiri batak ez besteak hegazkinen aurkako defentsarik ez zuten arren. Durangon baino askoz bonba su-eragile gehiago erabili ziren Gernikan. 50.000 kilo bonba jaurti omen zituzten 43 hegazkinetatik, eta hondamendia handiagoa izan zen Gernikakoa, 600 inguru hildako, hiriko etxeen % 70 zeharo suntsiturik, eta beste %20 kalteturik.
Biktimak aldatu
Martxo-apirileko bonbardeketek eragindako biktimen azterketa zehatzena 2024an eman zuen argitara Gerediaga elkarteak, aurretik kalkulatu ziren biktima kopuru batzuk jaitsiz. Elkarteak martxoaren 31ko biktimen kopurua 213 lagunetan kalkukatu zuen, zeinetarik 200 izen-deiturekin baieztatu ahal izan dituzten, 2024an bertan 16 identifikazio zehatz berri eginez.[2] Kopuru altuagoak erabili ziren lehenago, baina izen horietan 77 lagun beste kausa batzuengatik hil ziren; eta zerrendetan izen errepikatuak ere bazeudela ikusi zuten.
Hildakoen artean %74 zibilak izan ziren, horietatik %65 emakumeak, 16 urtetik beherakoak %15 eta 60 urtetik gorakoak %17. Beste %26 Eusko Gudarosteko batailoietako gudariak ziren, eta 19 eliztarrak (tartean Santa Susana komentuko 14 monja). Biktimen datuek erakusten dute, Gerediaga elkartearen aburuz, azpiegitura estrategikoak suntsitzeaz gain, populazio zibilaren kontrako eraso garbia izan zela Durangokoa, herritarrak izutzeko helburua zeukana.
Bertsioak eta isiltasuna aldatu
Euskadiko Gobernuak bonbardaketaren berri eman zuen munduan zehar. Haren bertsioa nahiko egiatia zela egiaztatu da urteak pasatu ahala, puntu batean izan ezik: Durangoko bonbaketariak ez zirela alemanak, italiarrak baizik.
Frankisten aldetik, Gonzalo Queipo de Llano jeneralak, Radio Sevillatik, horrela azaldu zuen Durangon gertatutakoa[4]:
| « | Nuestros aviones bombardearon objetivos militares en Durango, y más tarde los comunistas y socialistas encerraron a los curas y monjas en las iglesias, asesinándolos a balazos sin piedad y quemando después las iglesias. | » |
Jon Irazabal Gerediaga elkarteko kide eta historialariak azaldu zuenez, Durangoko bonbardaketaren helburua durangotarrak ziren.[10]
Apirilaren 8an, George L.Steer egon zen Durangon eta lehenengo Times egunkarian eta gero The Three of Gernika liburuan honela idatzi zuen:
| « | Populazio zibilaren kontrako bonbardaketarik ikaragarriena izan zen memento hartara arte, gizadiaren historian ez zen halakorik gertatu 1937ko martxoaren 31 hartara arte. | » |
Maiatzaren 17an, Jose Artetxe idazlea, jeltzale ohia, erreketeekin sartu zen Durangora eta ospitaleko erizain baten ahotik entzun zuen bonbardaketaz. Munduaren amaiera ematen zuela esan zion erizainak. Eta hildako gehienak eskumakoak zirela...
Claude G.Bowers, Ameriketako Estatu Batuetako kontsularen memorietan[4]:
| « | Gero Durangoko herri txikiaren martirioa gertatu zen, 1937ko martxoaren 31n, populazio zuriaren kontra ezagutzen den bonbardaketarik izugarriena munduaren historian. | » |
Gogoratu behar da ordurako italiarrek populazio beltzaren kontra Abisinian aire eraso eta sarraski gogorrak eginak zituztela. 1935eko abenduaren 22an, 8.000 soldadu etiopiarrek Adi Quala inguratu zutenean, italiarrek hegazkin-bonbardaketa latza egin zieten, iperita edo ziape-gasa jaurtiz. 1925-1927ean Espainiako abiazioak Rifeko populazio zibila bonbardatu zuen behin eta berriro Abd el-Krimen Rifeko errepublika eraisteko ofentsiban, kasu honetan ere ziape -gasa ere erabiliz.
Bando nazionalaren bozeramaile eta historiagileen joera nagusia gertaerak minimizatzea izan zen. Manuel Aznar, Juan Vigon, Jesus Salas Larrazabal eta halakoentzat Durangon ez zen ia ezer gertatu.[11] Ezer egin bazuten, gune militarren kontrako erasoa izan zen, eta gainerako guztia propaganda gorria litzateke. Ricardo de la Ciervak, esate baterako, 1970. urtean esan zuen Gernikan 12 pertsona baizik ez zirela hil.
Nurenbergeko epaiketan, 1934az geroztik Alemaniako Aireko Indarraren ministro izandako Hermann Göringi Gernikakoa bezalako bonbardaketak zergatik egin ziren galdeturik, hiri bonbardaketa haiek Luftwafferentzat probaleku modukoak izan zirela erantzun zuen. Eta froga ariketa haien biktimak aipatu zitzaizkionean, honela erantzun omen zuen:
| « | Tamalgarria da, baina ezin genuen besterik egin. Sasoi hartan ez genuen halako esperimentuak egiteko beste lekurik. | » |
Espainian ez da inongo epaiketarik ez ikerketa ofizialik egin gertakari horiek argitu, zehaztu edota beren lekuan jartzeko.[9]
Erreferentziak aldatu
- ↑ Rejado, Jon. «Durangoko bonbardaketa gogora, 76. urtemugan» Berria (Noiz kontsultatua: 2019-11-26).
- ↑ a b c «1937ko martxoaren 31ko bonbardaketetako biktimei izen-abizenak jarri dizkiegu» www.gerediaga.eus (Noiz kontsultatua: 2024-04-01).
- ↑ a b c Aranbarri, Marta. (2012-04-01). «Nunca más se habló del bombardeo» El Correo.
- ↑ a b c d e f g Irazabal Agirre, Jon. (2001). 1937 martxoak 31 Durango. Abadiño: Gerediaga Elkartea ISBN 2910007990854..
- ↑ a b EiTB. (2012-03-31). Durangok duela 75 urteko bonbardaketako biktimak omendu ditu. .[Betiko hautsitako esteka]
- ↑ Gorriti, Iban. (2011-03-27). «Fuimos tan niños de la guerra, o más, que los que exiliaron a otros países» Deia.
- ↑ «1936ko Irailaren 25a: bonbardaketa eta fusilamenduak» durango1936.org (Durango 1936 Kultur Elkartea) (Noiz kontsultatua: 2024-04-01).
- ↑ Hernández, Juan A.. (2007-03-26). «Memoria del 'otro' bombardeo» El País.
- ↑ a b Olano, Jon. (2012-04-01). «Hiru minutu; 75 urteko samina» Berria.[Betiko hautsitako esteka]
- ↑ EiTB. (2017/03/30). Durango bonbardatu zuten 45 pilotu eta militarren izenak ditugu. .
- ↑ Gorriti, Iban. (2012-04-01). «Bombas por palabras» Deia.[Betiko hautsitako esteka]
Ikus, gainera aldatu
Kanpo estekak aldatu
- Durangoko Bonbardaketa Joseba Sarrionandia[Betiko hautsitako esteka]
- Dokumentala. Bideoa Durango, isildutako bonbardaketa eitb nahieran
Datuak: Q2909603
Multimedia: Bombing of Durango (Biscay) / Q2909603
