Duintasun
Duintasuna gizaki baten eskubidea da baloratuta eta errespetatuta izateko pertsona askea eta arrazionala izateagatik, bera izateagatik. Ez da inork kanpotik emandako kualitaterik, baizik eta pertsonak barruan daramana. Ez dago genero, etnia edo beste baldintza sozialen menpe. Etikoki eta moralki esangura handiko kontzeptua da, eta ondorioak ditu zuzenbidean, soziologian eta politikan.
Kristautasunaren funtsean dago duintasunaren ideia, askatasun eta erantzukizunarekin lotuta, eta erlijio guztietan garrantzi handiko balore moduan hartzen dute. Humanismoak, bestela, arrazoitik azaltzen du kontzeptua, lege naturalean oinarrituta. Giza autonomiarekin zerikusia dauka definizioz.
Lehenengo onarpen juridikoa jaso zuen Munduko Bigarren Gerra ostean, 1948ko Giza Eskubideen Aldarrikapen Unibertsalarekin.
Historia aldatu
Giovanni Pico della Mirandola filosofo florentziarrak kontzeptua garatu zuen Pizkundean, De hominis dignitate oratio ("Gizonaren duintasunari buruzko hitzaldia") lan handiarekin, 1486an idatzitakoa.
Immanuel Kant filosofo prusiarrak, bestela, Ilustrazioaren garaian duintasuna moralaren bidez azaldu zuen.
Mortimer Adler, Alan Gewirth eta Arthur Schopenhauer dira beste egile batzuk lan esanguratsuak egin dituztenak honen inguruan.
Azalpen filosofikoa aldatu
Humanismoak arrazoibide arrazionalekin azaldu zuen filosofikoki duintasunaren kontzeptua.6 Lege naturalean oinarritu zuen duintasunaren ideia.7 Horrela, jatorri erlijiosoa izan zuen ideia bat pentsamendu unibertsalean erdigune bihurtzen da.
Aintzatespen juridikoa aldatu
Tradizio luzeko ideia izan arren, duintasun pertsonalaren aintzatespen juridikoa ez zen gertatu Bigarren Mundu Gerra igaro arte, 1948.8an onartutako Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsalarekin. Gerran eta gerra aurreko urteetan biztanleria-talde ugarik jasandako babesgabetzeak biktimen banakako aintzatespena sustatu zuen, lapurtu ezin zieten zerbait bazegoelako: barne-askatasuna. Errekonozimendu horrek, aldi berean pertsona ugarik jasandakoa, gerraren ondoren duintasunaren ideia juridikoki aitortzearen aldeko gizarte-mugimendua sortu zuen, sufritutakoak bezalako gertakariak berriro errepikatuko ez zirelako.9 Giza Eskubideen Adierazpen Unibertsalak hitzaurrean «giza familiako kide guztien berezko duintasuna (... )» aipatzen du, eta, ondoren, «gizaki guztiak aske eta duintasun eta eskubide berdinekin jaiotzen direla» baieztatzen du (1. artikulua).
Ondoren, giza duintasunaren kontzeptua 1966ko giza eskubideei buruzko nazioarteko bi itunek eta zenbait praktika kondenatzeko tresna gehienek hartu zuten berriz ere bere gain, edo pertsonaren funtsezko balioaren aurkakoak direnak zuzenean, hala nola tortura, esklabotza, zigor apalesgarriak, lan-baldintza ankerrak, mota guztietako diskriminazioak, etab. Gaur egun, giza duintasunaren nozioak garrantzi berezia du bioetikaren gaietan.10
Era berean, konstituzio nazional askok, batez ere XX. mendearen bigarren erdian hartutakoek, berariaz aipatzen dute giza duintasunaren errespetua, zerrendatutako eskubideen azken oinarri gisa eta zuzenbide-estatuaren funtsezko helburu gisa. Zentzu horretan, 1949ko Alemaniako Konstituzioa nabarmentzen da, erregimen nazian zehar egindako ankerkerien aurrean erreakzio gisa honako hau ezartzen duena 1. artikuluan: «Giza duintasuna ukiezina da. Botere publikoek errespetatu eta babestu egin behar dute».
Giza duintasunak elementu subjektiboak ditu, bizi-baldintza bereziek zoriona lortzea ahalbidetzen dutelako konbentzimenduari eta hori lortzeko Pertsonak dituen bizi-baldintzekin lotutako elementu objektiboei dagozkienak. Horrela, Giza Duintasuna oinarrizko eskubidetzat hartu zen.
Elementu horien haztapena herrialde gehienetako Konstituzio Zuzenbidearen bilakaeraren zati garrantzitsu bat da, baita herrialde horietako eztabaidarik handienetako bat ere, batez ere Giza Duintasuna beste oinarrizko eskubide batzuekin aztertzean.
Kolonbiako Konstituzio Gorteak honela definitu zuen Giza Duintasuna, 2002ko T 881 epaian:
Definizioa aldatu
Mendeetan zehar duintasuna, neurri handi batean, gizakiaren berezko «autonomiaz» azaldu zen, nola ikusi zuten Platonek, Pico della Mirandolak eta Kantek; izan ere, printzipio arrazional baten arabera bere burua dakiena eta goberna dezakeena bakarrik da subjektu librea; bere portaera berezko arauen arabera erregulatzean, 'auto-nomia' greziar ahotsaren esanahi etimologikoaren arabera, jada ez da meneko hutsa, ez dago beste baten agindupean, herritarra baizik.
Hezkuntzak funtzio garrantzitsua betetzen du hemen, askatasunaren benetako erabilerak, muturreko portaeraren arbitrariotasunetik haratago, adimenaren eta nahimenaren eraketa eskatzen baitu, giza izpirituaren ahalmen espezifikoak. Jakina, premisa da gizakiak askatasun-maila posible bat izatea eta determinismo erradikal bat ukatzea. Duintasunaren unibertsalizazioa edo globalizazioa gizadiaren benetako emantzipazio eta baketze morala lortzeko baldintza bat da: gizakia, gizona edo emakumea, haurra edo adinekoa, gaixoa edo osasuntsua, erlijiosoa edo ateoa, gaiztoa edo onbera, zuria edo beltza... «beti da duina», zer den erabaki dezakeelako, ez delako hori bakarrik, baizik eta baita bere asmo eta proiektu pertsonalak ere. Are zitalagoa denez, dirudiena baino beste zerbait izateko posibilitatea aitortu behar zaio. Horrela, giza bizitza beti da errespetagarria, bizitza baino zerbait gehiago izan daitekeelako, zentzudun bizitza, hau da, biografia.
Duintasuna pertsonak errespetua merezi duela aitortzean oinarritzen da, hau da, denok merezi dugu errespetua, nolakoa garen kontuan hartu gabe. Pertsona bakoitzaren desberdintasunak onartzean eta onartzean, pertsona hori duin eta aske senti dadin, norbanakoaren bertutea eta duintasuna berresten dira, beste edozein izakirenganako errespetuan oinarrituta. Ezaugarri guztiz indibiduala da, pertsona zehatzarena.7 Pertsona bakoitza sortzetikotzat jotzen da. Guztiek errespetatu behar dute, baina ez du inork ematen, ez dago errekonozimenduaren mende. Era berean, pertsona duin bat harro senti daiteke bere ekintzen ondorioez eta haien eraginpean egon direnez, edo errudun, beste batzuei kalte egin badie. Naturaren gainetik jartzen gaituen duintasun berak, gure baitan ere eralda dezakegulako, eutsi, arautu, erantzule egiten gaitu. Gehiegizko duintasunak norberaren harrotasuna bultza dezake, eta norbanakoak eskubide esklusiboak (pribilegioak) dituela pentsa dezake.
Duintasunak nortasuna indartzen du, betetasun eta gogobetetasun sentsazioa sustatzen du. Esklabotza justifikatzeko esaten zen esklaboa ez zela pertsona bat, objektu bat baizik, juduak, ijitoak eta homosexualak nazismoan bezala.
Gizakiek beren buruarekiko duintasuna aitortzen dute arrazionaltasunaren, borondatearen autonomiaren eta hautamenaren ondorio gisa, baina duintasuna esleitzeko modu horri buruzko kritikoek adierazten dute badirela irizpide horren pean ezin izango luketen gizakiak: haurtxoak, haurrak, urritu psikiko sakonak, senilak, zoroak, etab.
Pertsonak ere izan dira eta badira, batez ere animalien eskubideen aldeko mugimendua, beste animalia-espezie batzuetako banakoei duintasun-mailaren bat ematen dietenak, garuna duten banakoak direlako, eta, beraz, sentitzeko gaitasuna ere badutelako; ez eztabaidarik gabe, duintasun-esleipen hori ere giza errekonozimendu hutsa izango litzatekeelako. Giza duintasuna faktore garrantzitsu askotan oinarritzen da, eta oso eskubide garrantzitsua da. Ondorio gisa, giza duintasuna honela definitzen da: «Gizakiaren ezaugarri immanenteen kategorizazioa».
