Carl Friedrich Gauss

Carl Friedrich Gauss
	; Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Johann Carl Friedrich Gauß
Jaiotza	Brunswick, 1777ko apirilaren 30a
Herrialdea	Rhingo Konfederazioa ; Hannoverko Erresuma
Bizilekua	Hannoverko Erresuma; Brunswick
Heriotza	Göttingen, 1855eko otsailaren 23a (77 urte)
Hobiratze lekua	Albanifriedhof (en)
Familia
Aita	Gebhard Dietrich Gauss
Ama	Dorthea Benze
Ezkontidea(k)	Friederica Wilhelmine Waldeck (en) ; Johanna Osthoff (en)
Seme-alabak	ikusi Eugene Gauss (en) ; Joseph Gauß (en) ; Wilhelmine Gauss (en) ; Therese Gauss (en) ;
Hezkuntza
Heziketa	University of Helmstedt (en) ; Technical University of Braunschweig (en) ; Göttingengo Unibertsitatea ; (1795 - 1798)
Hezkuntza-maila	Doktoretza
Tesia	Demonstratio nova theorematis omnem functionem algebraicam rationalem integram unius variabilis in factores reales primi vel secundi gradus resolvi posse (en)
Tesi zuzendaria	Johann Friedrich Pfaff (en)
Doktorego ikaslea(k)	Friedrich Bessel (en) ; Richard Dedekind; Bernhard Riemann; Heinrich Christian Schumacher (en) ; Christian Ludwig Gerling (en) ; Johann Benedict Listing (en) ; Karl Georg Christian von Staudt (en) ; Moritz Ludwig George Wichmann (en) ; Sophie Germain; Moritz Abraham Stern (en) ; Friedrich Wilhelm Spehr (en) ; Karl Heinrich Gräffe; Ernst Friedrich Wilhelm Klinkerfues (en) ; Johann Franz Encke
Hizkuntzak	latina; alemana; ingelesa; frantsesa
Irakaslea(k)	Johann Christian Martin Bartels (en)
Ikaslea(k)	ikusi Farkas Bolyai (en) ; August Ferdinand Möbius; Johann Peter Gustav Lejeune Dirichlet; Gustav Robert Kirchhoff; Heinrich Christian Schumacher (en) ; Gustaf Svanberg (en) ;
Jarduerak
Jarduerak	matematikaria, geophysicist (en) , astronomoa, zientzia idazlea, fisikaria, lur-neurtzailea, unibertsitateko irakaslea eta estatistikaria
Enplegatzailea(k)	Göttingengo Unibertsitatea
Lan nabarmenak	ikusi Gauss–Seidel method (en) ; Gaussen lege; Gauss's law for magnetism (en) ; Gauss's law for gravity (en) ; Gauss; banaketa normal;
Jasotako sariak	ikusi Arteetan eta Zientziatan Merituaren Ordena ; Royal Societyko kidea ; Copley Domina (1838) ; Bavarian Maximilian Order for Science and Art (1853) ; Lalande domina (1809) ; Fellow of the American Academy of Arts and Sciences ;
Influentziak	Leonhard Euler eta Adrien-Marie Legendre
Kidetza	Royal Society; Suediako Zientzien Errege Akademia; Göttingengo Zientzien Akademia; San Petersburgoko Zientzien Akademia; Hungariako Zientzien Akademia; Arteen eta Zientzien Ameriketako Estatu Batuetako Akademia; Zientzien Bavariar Akademia; Zientzien Errusiar Akademia; Prusiako Zientzien Akademia; Arteen eta Zientzien Herbehereetako Errege Akademia; XL izeneko Zientzien Akademia Nazionala; Accademia delle Scienze di Torino

Johann Carl Friedrich Gauss (alemanez: Johann Carl Friedrich Gauß; Brunswick, 1777ko apirilaren 30a - Göttingen, 1855eko otsailaren 23a) alemaniar matematikaria izan zen, matematikaren aurkikuntzak astronomiara, geodesiara eta fisikara egokitu zituena. Historiako matematikaririk handienetakotzat jotzen da.

Bizitza aldatu

Carl Friedrich Gauss Brunswicken jaio zen, 1777ko apirilaren 30ean, familia xume batean. Haurtzarotik bikaina izan zen kalkuluak buruz egiten. Brunswickeko dukeak emandako dirulaguntzari esker, jaioterriko Collegium Carolinum-en ikasi zuen 1792-1795 bitartean, eta Gottingengo Unibertsitatean 1795etik aurrera.^[1] Artean unibertsitateko ikasle zela, 17 aldeko poligono aldekidea egitea lortu zuen, erregela eta konpasa erabiliz.^[2]

1799an, hogeita bi urte zituela, doktoretza tesia aurkeztu zuen Helmstedteko Unibertsitatean; zenbaki konplexuen teoria landu, eta aljebraren oinarrizko teorema frogatu zuen.^[3] Bi urte geroago Disquisitiones Aritmeticae liburua argitaratu zuen, zenbakien teoriari sei atal eskainiz eta matematiketako adar honi estruktura sistematizatua emanez. Urte hartan bertan, Zeres planetoidearen orbita aurreikusi zuen karratu txikienen metodoari esker.

Astronomia irakaslea izan zen, eta 1809an Göttingengo unibertsitateko astronomia behatokiko zuzendari izendatu zuten. Urte berean, Theoria motus corporum coelestium en sectionibus conicis solem ambientum plazaratu zuen, planeta baten orbita nola kalkulatu azaltzen zuena.^[1] Ekuazio diferentzialei eta sekzio konikoei buruz sakondu zuen. 1816tik aurrera, geometriako lanak egin zituen, eta geometria ez-euklidearraren lehen oinarriak jarri zituen.^[2]

1823an, Theoria combinationis observationum erroribus minimis obnoxiae argitaratu zuen, estatistikari buruzkoa; bertan agertzen da banaketa normala, zeinaren kurba bereizgarriari Gaussen kanpaia izena ematen zaion.^[4] Geometria diferentzialaz ere interes handia agertu zuen; Disquisitiones generales circa superficies curva izan zen haren ekarpenik garrantzitsuena jakintza eremu horretan. Lan horretan agertu zuen Egregium Teorema, eta bertatik dator Gauss-en kurbadura terminoa.

1829tik aurrera, magnetismoa eta Lurraren indar magnetikoak ikertu zituen Wilhelm Weber fisikariarekin batera. 1839an eman zituen argitara ikerketa horien emaitzak Lurraren magnetismoari buruzko teoria orokorra liburuan.^[2] Elkarrekin aritu ziren sei urteetan, Gauss eta Weberrek gehiago ere lortu zuten: Kirchhoffen legeak aurkitu zituzten, eta telegrafo bat sortu zuten.^[5]

Gauss 1855eko otsailaren 23an hil zen Göttingenen, eta bertako Albani hilerrian ehortzi zuten.

Anekdotak aldatu

Honako pasadizoa ezaguna da: Gaussek 10 urte zituela eskolako maisuak lehen ehun zenbaki naturalak zenbatzeko agindu zieten. Maisuak minutu batzuetako lasaitasuna nahi zuen, baina segundo gutxiren buruan Gaussek eskua altxa eta emaitza lortu zuela esan zuen: lehen ehun zenbaki naturalen batura 5.050 da. Nola lortu zuen? Bi zenbaki distantziakideen batura konstantea zela ohartu zen:

1 , 2 , 3 , 4 . . . . . . . . . 97 , 98 , 99 , 100

1+100 = 2+99 = 3+98 = 4+97 = ..... = 101

100 zenbakirekin 50 pare, eta orduan emaitza honako izango litzateke:

101· 50 = 5050

Gaussek, lehen eta azken terminoa ezaguna den progresio aritmetiko baten n terminoen batura ematen zuen formula atera zuen:

S_{n}={\frac {(a_{1}+a_{n})n}{2}}

non a₁ lehen terminoa den, a_n azkena eta n progresioko termino kopurua.

Ikus, gainera aldatu

Erreferentziak aldatu

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2017/11/23 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ ^a ^b Gauss, Carl Friedrich. planetmath.org (Noiz kontsultatua: 2017-11-23).
↑ ^a ^b ^c Kaltzada, Pili. Carl Friedrich Gauss. aldizkaria.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2017-11-23).
↑ Weller, Karolee. Carl Friedrich Gauss. Wichita State University, math.wichita.edu (Noiz kontsultatua: 2017-11-23).
↑ Molina Vila, Mariola. Los relojes de Gauss. El secreto de los números / koordinatzaileak: Julio Mulero González, Lorena Segura Abad, Juan Matías Sepulcre Martínez, 2016, ISBN 978-84-9717-490-9, 211-230 orrialdeak (Noiz kontsultatua: 2017-11-23).
↑ Carl Friedrich Gauss (1777-1855). corrosion-doctors.org (Noiz kontsultatua: 2017-11-23).

Kanpo loturak aldatu

Wikimedia Commonsen badira fitxategi gehiago, gai hau dutenak: Carl Friedrich Gauss

Kaltzada, Pili, Carl Friedrich Gauss, aldizkaria.elhuyar.eus

Datuak: Q6722
Multimedia: Carl Friedrich Gauß / Q6722

[planetmath-1] Gauss, Carl Friedrich. planetmath.org (Noiz kontsultatua: 2017-11-23).

[kaltzada-2] Kaltzada, Pili. Carl Friedrich Gauss. aldizkaria.elhuyar.eus (Noiz kontsultatua: 2017-11-23).

[wichita-3] Weller, Karolee. Carl Friedrich Gauss. Wichita State University, math.wichita.edu (Noiz kontsultatua: 2017-11-23).

[4] Molina Vila, Mariola. Los relojes de Gauss. El secreto de los números / koordinatzaileak: Julio Mulero González, Lorena Segura Abad, Juan Matías Sepulcre Martínez, 2016, ISBN 978-84-9717-490-9, 211-230 orrialdeak (Noiz kontsultatua: 2017-11-23).

[5] Carl Friedrich Gauss (1777-1855). corrosion-doctors.org (Noiz kontsultatua: 2017-11-23).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

Carl Friedrich Gauss
Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Johann Carl Friedrich Gauß
Jaiotza	Brunswick, 1777ko apirilaren 30a
Herrialdea	Rhingo Konfederazioa Hannoverko Erresuma
Bizilekua	Hannoverko Erresuma Brunswick
Heriotza	Göttingen, 1855eko otsailaren 23a (77 urte)
Hobiratze lekua	Albanifriedhof ^(en)
Familia
Aita	Gebhard Dietrich Gauss
Ama	Dorthea Benze
Ezkontidea(k)	Friederica Wilhelmine Waldeck ^(en) Johanna Osthoff ^(en)
Seme-alabak	ikusi Eugene Gauss ^(en) Joseph Gauß ^(en) Wilhelmine Gauss ^(en) Therese Gauss ^(en)
Hezkuntza
Heziketa	University of Helmstedt ^(en) Technical University of Braunschweig ^(en) Göttingengo Unibertsitatea (1795 - 1798)
Hezkuntza-maila	Doktoretza
Tesia	Demonstratio nova theorematis omnem functionem algebraicam rationalem integram unius variabilis in factores reales primi vel secundi gradus resolvi posse ^(en)
Tesi zuzendaria	Johann Friedrich Pfaff ^(en)
Doktorego ikaslea(k)	Friedrich Bessel ^(en) Richard Dedekind Bernhard Riemann Heinrich Christian Schumacher ^(en) Christian Ludwig Gerling ^(en) Johann Benedict Listing ^(en) Karl Georg Christian von Staudt ^(en) Moritz Ludwig George Wichmann ^(en) Sophie Germain Moritz Abraham Stern ^(en) Friedrich Wilhelm Spehr ^(en) Karl Heinrich Gräffe Ernst Friedrich Wilhelm Klinkerfues ^(en) Johann Franz Encke
Hizkuntzak	latina alemana ingelesa frantsesa
Irakaslea(k)	Johann Christian Martin Bartels ^(en)
Ikaslea(k)	ikusi Farkas Bolyai ^(en) August Ferdinand Möbius Johann Peter Gustav Lejeune Dirichlet Gustav Robert Kirchhoff Heinrich Christian Schumacher ^(en) Gustaf Svanberg ^(en)
Jarduerak
Jarduerak	matematikaria, geophysicist ^(en) , astronomoa, zientzia idazlea, fisikaria, lur-neurtzailea, unibertsitateko irakaslea eta estatistikaria
Enplegatzailea(k)	Göttingengo Unibertsitatea
Lan nabarmenak	ikusi Gauss–Seidel method ^(en) Gaussen lege Gauss's law for magnetism ^(en) Gauss's law for gravity ^(en) Gauss banaketa normal
Jasotako sariak	ikusi Arteetan eta Zientziatan Merituaren Ordena Royal Societyko kidea Copley Domina (1838) Bavarian Maximilian Order for Science and Art (1853) Lalande domina (1809) Fellow of the American Academy of Arts and Sciences
Influentziak	Leonhard Euler eta Adrien-Marie Legendre
Kidetza	Royal Society Suediako Zientzien Errege Akademia Göttingengo Zientzien Akademia San Petersburgoko Zientzien Akademia Hungariako Zientzien Akademia Arteen eta Zientzien Ameriketako Estatu Batuetako Akademia Zientzien Bavariar Akademia Zientzien Errusiar Akademia Prusiako Zientzien Akademia Arteen eta Zientzien Herbehereetako Errege Akademia XL izeneko Zientzien Akademia Nazionala Accademia delle Scienze di Torino