Barrundia

Barrundia Arabako iparraldeko udalerri bat da, Arabako Lautadako kuadrillakoa. Mugakide du Gipuzkoa iparraldean, eta 923 biztanle ditu.

Barrundia
Araba, Euskal Herria
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Araba
Eskualdea	Arabako Lautada
Izen ofiziala	Barrundia
Alkatea	Igor Medina Isasa (Euskal Herria Bildu)
Posta kodea	01206
INE kodea	01013
Herritarra	barrundiar
Kokapena
Koordenatuak	42°54′55″N 2°30′11″W
Azalera	97,43 km2
Garaiera	560 metro
Distantzia	18 km Gasteiza
Demografia
Biztanleria	897 (2023) −17 (2022)
392 (%43,7)   (%54,7) 491
Dentsitatea	9,47 biztanle/km²
Hazkundea (2003-2013)	% 31,25
Zahartze tasa	% 16,18
Ugalkortasun tasa	‰ 65,57
Ekonomia
Jarduera tasa	% 87,5 (2011)
Genero desoreka	% 3,44 (2011)
Langabezia erregistratua	% 7,36 (2013)
Euskara
Euskaldunak	% 26,96 (2010)
Kaleko erabilera	%  (2016)
Etxeko erabilera	% 14.33 (2016)
Datu gehigarriak
Sorrera data	1960
Webgunea	http://www.barrundia.net/

Etimologia

Donemiliaga Kukulako kartularioan (1205) Barrundiz gisa ageri zen. 1417ko agiri batean, aldiz, Barundia gisa.

Geografia

Barrundia Arabako iparraldean dago, Elgeako mendilerroaren hegoaldeko magaletan eta Arabako lautadaren ekialdeko atalaren ipar partean. Bertatik igarotzen da Gasteiz eta Agurain lotzen dituen A-1 autobidea.

Herriak

Hamasei herrik osatzen dute Barrundiko udalerria (biztanleen kopurua 2020ko datua da):

• Audikana: 23 biztanle.
• Dallo: 20 bz.
• Elgea: 63 bz.
• Etura: 76 bz.
• Etxabarri Urtupiña: 63 bz.
• Garaio (hutsik, gaur egun)
• Gebara: 67 bz.
• Deredia: 78 bz.
• Hermua: 52 bz.
• Larrea: 104 bz.
• Marieta-Larrintzar: 82 bz.
• Matura: 43 bz.
• Mendixur: 50 bz.
• Ozeta (udalerriko herriburua): 221 bz.
• Urizar (hutsik, gaur egun).
• Zuhatzola (hutsik, gaur egun).

Inguru naturala

Ozetaren ikuspegia.

Iparraldean, Elgeako mendilerroak banatzen du Gipuzkoako Debagoiena eskualdetik. 2000an 40 haize errotako parke eoliko bat ezarri zuten han, EAEko lehena.

Hegoaldeko mugan, Uribarri Ganboako urtegia du.

Hermuako hiriguneko baserria.

Historia

Barrundiko udalerriak Arabako lau ermandade eta jaurerri historiko biltzen ditu: Gebara, Ganboa, Larrintzar eta Barrundia izen berekoa.

1835ean jaurerriak eta ermandadeak desagertu ziren, eta honako udalerri hauek osatu ziren:

• Barrundia. Honako herriak hartzen zituen: Audikana (hiriburua), Dallo, Etxabarri Urtupiña, Deredia, Hermua, Larrea, Matura, Otatza, Ozeta eta Zuhatzola.
• Ganboa. Honako herriak ziren: Garaio, Larrintzar, Marieta, Mendixur, Azua (hiriburua), Mendizabal, Langara, Orenin eta Zuhatzu.

• 

  Gebarako gaztelua eta Arabako lautada

  Gebara, herri hauekin: Elgea, Etura, Gebara eta Urizar, baita Oñati ere hasiera batean.

1885ean, Barrundia eta Gebara batu egin ziren, eta hiriburua Ozetan jarri zen.

Azkenik, XX. mendearen erdialdean (1955ean), Uribarri Ganboako urtegia eratu zutenean, Ganboako haranaren zati handi bat ur azpian geratu zen, eta uretatik libre geratu ziren herriek inguruko udalerriekin bat egin zuten. Barrundiaren kasuan Garaio, Marieta, Larrintzar, Zuhatzu eta Mendixur integratu ziren udalerrian.

Demografia

XX. mende ia osoan zehar populazioak beheranzko joera izan zuen Barrundian, eta mende hasieran 1.300 biztanle inguru bazituen, 1990erako 481 besterik ez ziren bizi bertan. Ordutik, joera aldatu eta populazioa hazten hasi zen. XX. mendearen azken hamarkadan eta XXI. mendearen lehenengoan hazkunde esanguratsua gertatu zen eta populazioa bikoiztu egin zen.

Barrundiko biztanleria

Politika

Barrundiako udaletxea (Urrutia jauregia), Ozaetan.

2019ko udal hauteskundeak

2019ko maiatzaren 22ko hauteskundeetako emaitzen ondorioz Barrundiko alkatea EH Bilduko Igor Medina da.

Barrundiako udalbatza
Alderdia		2019ko maiatzaren 26a
		Zinegotziak	Boto kopurua
	Euskal Herria Bildu (EH Bildu)	5 / 7	265 (% 56,5)
	Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)	2 / 7	158 (% 33,69)
	Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra (PSE-EE)	0 / 7	20 (% 4,26)
	Alderdi Popularra (PP)	0 / 7	17 (% 3,62)
Datuen iturria: Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean

Alkateak

Hauek izan dira Barrundiako azken alkateak:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia
Felix F. Ruiz de Azua Barrena	1979	1983		Euzko Alderdi Jeltzalea
Emiliano Uriarte Garay	1983	1987		Euzko Alderdi Jeltzalea
Serapio Uriarte Isasmendi	1987	1991		Euzko Alderdi Jeltzalea
Jose A. Perez de Arrilucea Madinabeitia	1991	1995		Euzko Alderdi Jeltzalea
Araceli Urcelay Azcoitia	1995	1999		Euzko Alderdi Jeltzalea
Araceli Urcelay Azcoitia	1999	2003		Euzko Alderdi Jeltzalea
Jose Felix Uriarte Uriarte	2003	2007		Euzko Alderdi Jeltzalea
Jose Felix Uriarte Uriarte	2007	2011		Euzko Alderdi Jeltzalea
Maria Josefa Celaya Zumelaga	2011	2011 a		Bildu
Afrodisio Olabe Martinez de Albeniz	2011	2015		Bildu
Afrodisio Olabe Martinez de Albeniz	2015	2019		Euskal Herria Bildu
Igor Medina Isasa	2019	2023		Euskal Herria Bildu
Igor Medina Isasa	2023	Jardunean		Euskal Herria Bildu

^a Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu.

Mendixurko San Roman eliza

Garraioa

Araba Bus sareko  lineak zerbitzua ematen dio udalerri honi:

Araba Bus  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 4 Gasteiz (geltokia) Gasteiz (Alas/Boulebard) • Zurbao • Ilarratza • Matauku • Arbulu • Argomaiz • Venta del Patio • Mendixur • Matura • Ozeta • Hermua • Larrea • Axpuru • Barria (bidegurutzea) • Barria (aterpe) • Narbaxa • Arriola • Gordoa Galarreta

Gainera, Eskualdeko Garraioa sareak 2 linea ditu udalerrian:

Eskualdeko Garraioa  Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠ 7 Azilu Burgu Dulantzi Ozeta Elgea • Marieta • Matura • Mendixur • Gebara • Etura • Audikana • Deredia • Dallo • Arrieta • Txintxetru • Etxabarri Urtupiña • Arbulu • Argomaiz • Gazeta • Añua • Trokoniz • Ixona • Egileta • Eretxun Azilu Burgu Dulantzi Ozeta⁠ 8b Agurain Erdoña Ozeta Etxabarri Urtupiña • Audikana • Etura • Gebara • Mendixur • Matura • Marieta-Larrintzar • Elgea • Hermua • Larrea • Axpuru • Narbaxa • Zuhatzola • Deredia • Dallo • Arrieta Agurain Erdoña Ozeta

Kultura

Euskara

1879an, gaur egun Barrundia osatzen duten guneetan 430 euskal hiztun zeuden. Garai hartan 2.000 biztanle inguru zegoenez, euskal hiztunak % 21 ziren. Frankoren diktaduraren azken urteetan, 1973an, berriz, 3 euskal hiztun besterik ez ziren egiaztatu Barrundian: bat Marieta-Larrintzarren, beste bat Elgean, eta beste bat Ozaetan.

Ondoren izandako berreskurapenaren eraginez, gaur egun barrundiarren % 27 euskal hiztunak dira, eta herritarren beste % 19k euskara ulertzen du. 1996an 77 euskaldun (%14) eta 2001ean 128 (%20.5) erroldatuta zeuden, guztira 549 eta 623 herritar bizi zirelarik, hurrenez hurren. Erdi euskaldunak ziren 21 eta 92.

Ondasun nabarmenak

Gebaratarren dorretxea behean, eta gazteluaren hondarrak tontorrean.

• Gebara gaztelua eta gaztelu behinola garrantzitsuenaren hondakinak Gebara herrian. Gaztelua XV. mendean eraiki zuten eta Lehen Gerra Karlistaren amaieran, 1839an, alegia, birrindu. Jauregiaren dorre bat zaharberritu dute azken urteotan.
• Larreako Lazarraga dorrea, Eusko Jaurlaritzak 2002an kultura ondasun izendatua.
• Garaioko herrialde-parkea. Bainurako hondartzaz hornitua dago.
• Mendixurko ornitologia-parkea.
• Ozetan, San Joan Bataiatzailearen eliza eta Isasmendi jauregia.
• Hermuan, San Martin kaleko 1 zenbakidun etxea
• Gebaratarren dorretxea

Marietako Gurutze Santuaren eliza

Jaiak

Uztailaren 4an Bartea izeneko erromeria egiten da Larrean eta Hermuan. Bigarren mailako irinez egindako ogi handi bati deitzen zaio bartea, eta izen hori hartzen du egun horretan Hermuan ospatzen duten erromeriak. Hermua herrira abiatzen dira Larreako biztanleak oinez. San Martin baselizan meza entzun ostean, bertan soka-­dantza edo aurreskua danzatzen dute.

Hermuako San Pedro eliza

Barrundiar ospetsuak

• Joan Perez Lazarraga (1548?–1605), euskal idazlea.
• Bruno Villareal (1799-1860), jeneral karlista.
• Manuel Arostegi Saenz de Olamendi (1758-1813), politikari liberala.
• Vicente Beltran de Heredia (1885-1973), elizgizona eta historialaria.
• Eloy Placer Martinez de Lezea (1914-1974), Renoko Center for Basque Studies ikerketa zentroan irakaslea.
• Juan Manuel Diaz de Gereñu (1956-), literatura-irakaslea eta ikerlaria.
• Estibaliz Ruiz de Azua (1968-), kazetaria eta Gebarako alkatea 2013tik.

Ikus, gainera

• Araba
• Arabako udalerrien zerrenda
• Arabako Lautadako Kuadrilla

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Euskal Herriko Wikiatlasa

• «Barrundia», Aguraingo Kuadrillaren webgunean.
• «Barrundia», Eusko Jaurlaritzaren webgunean.
• (Gaztelaniaz) «Barrundia», Auñamendi Eusko Entziklopedia.

• Datuak: Q961216
• Multimedia: Barrundia / Q961216
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Barrundia