Wikipedia

Antzinako zelten erlijioa

Antzinako zelten erlijioa herri zelten erlijioa da, beren ohitura, erritu, kultura material, sinemen eta jainko-jainkosak barne. Zeltak Europako mendebaldean, erdialdean eta Anatolian egon ziren K.a. 500 urtetik 500 urtera arte, gutxi gora behera, beti ere, herri edo kultura bat zeltatzat hartzea gai gatazkatsua dela kontuan hartuta.[1] Informazio eskasa dago eta, gainera, erlijio horren inguruko informazioa ematen duten iturri asko erromatarrenak dira, hain zuzen ere, zelten ohiko etsaiak. Burdin Aroko kultura politeistarik handienetakoa dela uste da. Herri zelten artean ezberdintasun handiak egon ziren, geografikoki eta denboran zehar aldenduak egon baitziren, baina zenbait berdintasun estruktural nabarmendu dira. Teutates, Taranis eta Lugus jainkoak oso ezagunak izan ziren. Greziar eta erromatarren idazleen arabera, Galian erlijio honetako apaizek (druidak) botere handia izan zuten. Erromatarrek Galia (K.a. 58-51. urteetan) eta Britainia Handia (43. urtean) menderatu zituztenean, hango kultura aldatzen hasi zen.[2]

Zeltak indoeuroparrak ziren heinean, erlijio indoeuroparren artean koka dezakegu greziarren, germaniarren, antzinako erromatarren eta eslaviarren erlijioen talde handian.

Ezaugarriak aldatu

Zelten artean erlijioak zeresan handia zuen antolakuntza sozialean. Druidak apaiz-zereginez gain, ezagutza eta jakintzen gordailu izan ziren, irakasle eta epaile, igarle eta sendagileak; eginkizun politikorik ere izan zezaketen. Irlandan herri biltzarretako gidari izan zitezkeen. Heriotza-ondoko bizitzan sinesten zuten. Erromatarren kontakizunei esker ezagutzen dira jainko zeltak, bi herrien arteko parekoak identifikatuz: Taranis zelta Jupiter zen, Lugus Merkurio, Esus Dispater, Teutates Marte edo Epona Junon. Hiletetan erritoak zituzten, sakrifizioak egiten zituzten eta ospakizun arautuak zaindu egiten zituzten.[3] Runa zeltak ikur sakratuak ziren eta haien filosofia eta magia sistema osatzen zuten. Runen tradizioa ahozkoa zen eta druidek ahoz transmititzen zuten. Sinbolo errunikoak erabiltzen zituzten esanahiak memorizatzeko baliabide gisa.[4]

Informazio iturriak aldatu

Zeltek ez zuten erabili ohitura eta erlijio-gaiak gorde eta zabaltzeko idatzizko euskarririk. Horregatik, arkeologiaz baliatuta edo kanpoko idazleek idatzitakoen haritik egin behar izan da tira.[3] Arkeologia, greziar eta erromatar idazleak eta kristauen lehenengo idazkunak iturri nagusiak dira.

Erlijiotasun zeltaren aztarna ere hilerrietan aurki daitezke. Paleolito edo Neolitoan bezala, heriotzaren inguruko ohiturak izan dira zelten Burdin Aro horretako erlijiotasunaren lekukorik argienak.[2]

 
Gundestrupeko pertxako dekorazioa.

Harrizko monumentu zeltak arraroak dira eta ez dakigu jainkoen irudiak irudikatzen zituztenik hasierako mendeetan. Iruditeriari dagokionez, garrantzitsuenak, honako hauek dira: Gundestrup-eko pertza,[2] Alemaniako Glauberg-eko printzea (K.a. V. mendea), Txekiako Msecke Zehroviceko burua (K.a. II. mendea). Tenplu edo santutegien artean, Frantzia hegoaldeko santutegiek eman dute informazio gehien: Roquepertus-ekoak eta Entremont-ekoak. Iberiar penintsulan, berriz, zutunik dauden gerlari batzuk agertu dira. Buru txikiak ohikoak ziren, metalez egindakoak. Txoriak eta beste animalia batzuek erlijio esanahia zutela uste da.

Zelten txanponak, IV. mendearen azkenean sortuak, greziar eta erromatarren ereduen kopia dira, baina gehienetan egiten zituzten buruek eta zaldiek erlijio esanahia zuten, ziurrenik.

Erromatarren eraginpean, beren jainko-jainkosen eskultura gehiago egiten hasi ziren, inskripzioak idazten eta galo-erromatar motako tenpluak eraiki zituzten.

Erdi Aroaren hasieran, Irlandako eta Galesko ahozko literatura jasotzen hasi zen, eta, nahiz eta kristautasunaren kutsu nabaria izan, aurreko garaietako erlijioaren arrastoak jarrai daitezke ipuin eta mitologia horri tiraka.

Tenpluak aldatu

 
Britanian aurkitutako tenplu indigena.

Tenplu arrastorik ez badago ere, zeltek beren erlijio-guneak baso, iturri eta erreka, mendi, zuhaitz eta abarretan kokatu ohi zituzten. Zelten tenpluak erromatarren antzekoak izanik ere, ezaugarri bereziak zituzten: tenpluaren inguruan ibiltzeko kortxila bat izan ohi zuten, askotan, dorre bat erdian, eta ez zuten erromatar tenpluek izan ohi zituzten oinalde altua. Oinak hainbat forma izan zezakeen, baina aurkitu direnen artean, ohikoena, forma karratua da. Tenplu mota honi galo-erromatarra edo zelta-erromatarra esaten zaio.

Aztarnak Euskal Herrian aldatu

Luzaroan esan izan da Arabako Markiz-eko Epona jainkosa zeltak santutegia zuela, baina balizko Eponaren irudia Erdi Aroko kristau irudia dela ematen du.[5] Bizkaiko Arratzun dago santutegitzat hartu den Gastiburu eraikina, baina ez da ziurtzat ematen zelta zenik. Hilerri zeltak Araba eta Nafarroako hegoaldean topatu dira. Errauts kutxatilak topatu dira Valtierra, Arguedas, Mendabia eta Cortesen, zeltei egotzi dakiekeena (beroiei kasu gehienetan).[6] Harriz egindako hilobi-zimitorioak daude Arabako beroien herria zen La Hoyan (Guardia). Bizkaiko Txorierriko Berreagako, K. o. I-III mendeetako nekropolia aurkitu da, karistiarren lurretan. Horien kasuan, zeltak, beste motako indoeuroparrak edo eusko-akitaniar jatorrikoak izan ziren ezbaian dago.

Iruditegia aldatu

  •  
    Alemanian dagoen Köngen herrian aurkitutako Eponaren irudia.
  •  
    Alise-Sainte-Reinen xx. mendean aurkitutako Epona Jainkosaren eskultura. II.III. mendea Kristo ondoren. (https://www.alesia.com/lobjet-du-mois-une-deesse-tres-cavaliere/)
  •  
    "Tesalonikako Epona" irudia, Tesalonikan, Mazedonia grekoa, IV. mendea. Museoko etiketan irakur daitekeenaren arabera, Galerius enperadore erromatarrak zaldien jainkosa galiarra zen Eponaren gurtza Tesalonikan sartu zuen.
  •  
    Lugubus-i esakinitako idazkunen banaketa.
  •  
    Teutates
  •  
    Galo-erromatar (edo zelta-erromatar) motako tenplu baten berreraikuntza Merceuilen dagoen Beauneko parke arkeologikoan.
  •  
    Hiruburudun jainkoa.
  •  
    Sirona jainkosa eta Apolo jainkoa.

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ «zelta» www.euskadi.eus 2011-07-18 (Noiz kontsultatua: 2022-04-07).
  2. ↑ a b c Aldhouse-Green, Miranda J.. (1992). Animals in Celtic life and myth. Routledge ISBN 978-1-134-66532-7. PMC 796796395. (Noiz kontsultatua: 2022-04-05).
  3. ↑ a b Intxausti, Joseba. (2013). (pdf) Zelten erlijioa (Jakin, XCIII/946. zkia). Jakin, 24-25 or..
  4. ↑ «Runa zelten esanahia» Postposmo 2020-07-29 (Noiz kontsultatua: 2022-04-07).
  5. ↑ (Gaztelaniaz) Alfayé Villa, Silvia. (2003). «La iconografía divina en Celtiberia: Una revisión crítica» EAspA 76: 187-188.  doi:https://doi.org/10.3989/aespa.2003.v76.106..
  6. ↑ «Los celtas y el País Vasco - Euskonews» www.euskonews.eus (Noiz kontsultatua: 2022-04-09).

Bibliografia aldatu

  • Anwyl, Edward (1906), Celtic Religion in Pre-Christian Times.
  • de Vries, Jan (1961) Keltische Religion, a comprehensive survey.
  • Duval, Paul-Marie (1976) Les Dieux de la Gaule, new ed. updated and enlarged.
  • Green, Miranda (1986, revised 2004) Gods of the Celts.
  • Macbain, Alexander (1885), Celtic Mythology and Religion (Internet Archive online edition).
  • Mac Cana, Proinsias (1970) Celtic Mythology, copious illustrations.
  • MacCulloch, J. A. (1911) The Religion of the Ancient Celts (Project Gutenberg online edition; 2009 reprint: ISBN 978-1-60506-197-9).
  • MacCulloch, J. A. (1948) The Celtic and Scandinavian Religions, Hutchinson's University Library (2005 reprint: Cosimo Classics, ISBN 978-1-59605-416-5).
  • Maier, Bernhard (1997); originally published in German in 1994) Dictionary of Celtic religion and culture, Boydell & Brewer, ISBN 978-0-85115-660-6.
  • Raepsaet-Charlier, Marie-Thérèse. "Cultes et territoire, Mères et Matrones, dieux «celtiques»: quelques aspects de la religion dans les provinces romaines de Gaule et de Germanie à la lumière de travaux récents". In: L'antiquité classique, Tome 84, 2015. pp. 173-226. DOI: https://doi.org/10.3406/antiq.2015.3872; www.persee.fr/doc/antiq_0770-2817_2015_num_84_1_3872
  • Sjoestedt, Marie-Louise (1949, reissued 1982; originally published in French, 1940). Gods and Heroes of the Celts, comparisons between deities of the various Celtic cultures vs Classical models.
  • Stercks, Claude (1986). Éléments de cosmogonie celtique, contains an interpretive essay on the goddess Epona and related deities.
  • Vendryes, Joseph; Tonnelat, Ernest; Unbegaun, B.-O. (1948). Les Religions des Celtes, des Germains et des anciens Slaves.
  • Jean-Louis Brunaux, , Paris, CNRS Éditions, 2016, 480 p. (ISBN 978-2-271-09328-8)

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Antzinako_zelten_erlijioa&oldid=9097938"(e)tik eskuratuta