Wikipedia

Afganistango Errepublika Islamikoa

Wikimediako argipen orri

Afganistango Errepublika Islamikoa Afganistanen gainean gobernu legitimoa dutela aldarrikatzen duten bi entitateetako bat da, Afganistango Emirerri Islamikoarekin batera[1][2]. Afganistango Errepublika Islamikoak herrialdearen zatirik handiena kontrolpean izan zuen 2004 eta 2021 artean, Afganistango gerraren baitan. Afganistanen inbasio estatubatuarraren ostean sortu zen, herrialde honen zatirik handiena konkistatu ziotenean Talibanek kudeatzen zuten Emirerri Islamiarrari.

Afganistango Errepublika Islamikoa
darieraz: جمهوری اسلامی افغانستان‎
paxtuneraz: د افغانستان اسلامي جمهوریت‎
2004 – 2021
Errepublika islamiko unitario presidentziala
Afganistango Errepublika Islamikoko bandera

Afganistango Errepublika Islamikoko armarria

Ereserkia
Millī Sūrud
Goiburua
لا إله إلا الله، محمد رسول الله
Lā ʾilāha ʾillā llāh, Muhammadun rasūlu llāh
Allah beste jainkorik ez dago, Mahoma Allahren Mezularia da
• United States invasion of Afghanistan

7 October 2001 • Establishment of the Islamic Republic of Afghanistan 26 January • United States withdrawal 29 February 2020 • Fall of Kabul

15 August
Geografia
HiriburuaKabul (de jure)
Panjshir bailara (de facto)
Biztanleria31.390.200 (2020)
Azalera652.864 km²
Ekonomia
DiruaAfgandar afgania
Historia
Garai historikoaTerrorismoaren aurkako gerra
Afganistanen inbasio estatubatuarra2001eko urriaren 7a
Irango Errepublika Islamikoaren ezarpena2004ko urtarrilaren 26a
AEBko tropen erretiratzea2020ko otsailaren 29a
Kabulen erortzea2021ko abuztuaren 15a
← Aurrekoa
Trantsizioko Afganistango Estatu Islamikoa
Ondorengoa →
Afganistango Emirerri Islamikoa

Kabul galdu ostean ere, Talibanak oraindik herrialdeko hainbat gune kontrolatu zituen eta gerra zibilak jarraitu zuen. Horrek betikotu egin zuen Afganistango giza eskubideen eta emakumeen eskubideen arloko historia problematikoa, bi aldeek egindako abusu ugarirekin, hala nola zibilen hilketak, bahiketak eta torturak. Gobernuaren laguntza militar eta ekonomikoarekiko menpekotasun handia zela eta, batzuek, Ameriketako Estatu Batuen estatu bezero bezala sailkatu zuten, eta, pixkanaka, landa eremuen kontrola galdu zuen, Askatasun Iraunkorra Operazioa amaitu ondoren.

AEBko eta NATOko tropen erretiratzea hasi zenean 2021ean, Talibanak erasoaldi masibo bat hasi zuen 2021ko Maiatzean, Emirerri Islamikoari baimenduz herrialde osoa berriro ere kontrolatzea hiru hilabete eta erdiko epean. Afganistango Indar Armatuak laster deuseztu ziren. 2021ko abuztuaren 15ean Kabul erori zen eta Afganistango presidentea zen Ashraf Ghanik Arabiar Emirerri Batuetarako hegaldia hartu zuen[3]. Bi egun beranduago, Amrullah Salehk, Panjshir bailarako Talibanaren aurkako gotorlekuan, Afganistango Errepublika Islamikoaren behin-behineko lehendakaritza hartu zuela adierazi zuen.

Errepublika Nazio Batuen Erakundearen, Batzar Islamikoko Erakundearen, Eskualdeko Kooperaziorako Hegoaldeko Asiako Elkartearen, G77ren, Kooperazio Ekonomikoko Erakundearen eta Lerrokatu Gabeko Herrialdeen Mugimenduaren kide da.

Historia aldatu

2001eko abenduan, talibanen gobernua boteretik kendu ondoren, Afganistango Behin-behineko Administrazioa eratu zen Hamid Karzairen agindupean. NBEko Segurtasun Kontseiluak Segurtasun Laguntzarako Nazioarteko Indarra (ISAF) sortu zuen Karzairen administrazioari laguntzeko eta oinarrizko segurtasuna emateko[4][5]. Une horretan, bi hamarkadako gerraren eta gosetearen ondoren, Afganistanek munduko haur eta gazteen heriotza-tasarik altuenetako bat zuen, bizi-itxaropen baxuena, biztanleriaren zati handi bat gosea pasatzen ari zen[6][7][8] eta azpiegiturak hondatuta zeuden[9]. Atzerriko emaile asko laguntza eta aholkularitza ematen hasi ziren gerrak suntsitutako herrialdea berreraikitzeko[10][11].

Bien bitartean, talibanak Pakistanen biltzen hasi ziren, eta koalizioko soldadu gehiago Afganistanen sartu ziren berreraikitze prozesuari laguntzeko[12][13]. Talibanek Afganistango kontrola berreskuratzeko matxinada hasi zuten. Hurrengo hamarkadan, ISAFek eta Afganistango tropek talibanen aurkako erasoaldi asko egin zituzten, baina ez zuten erabat garaitzea lortu. Afganistan munduko herrialderik pobreenetako bat zen oraindik, atzerriko inbertsio faltagatik, gobernuaren ustelkeriagatik eta talibanen matxinadagatik[14][15]. Bien bitartean, Karzai herrialdeko etniak eta taldeak batzen saiatu zen, eta Afganistango gobernuak egitura demokratiko batzuk eraiki ahal izan zituen, 2004an Afganistango Errepublika Islamiarra izena zuen konstituzio bat hartuz. Askotan, atzerriko herrialde emaileen laguntzarekin, herrialdeko ekonomia, osasuna, hezkuntza, garraioa eta nekazaritza hobetzen saiatu zen Afganistango berreraikuntzan. ISAFeko indarrak Afganistango Segurtasun Nazionaleko Indarrak ere entrenatzen hasi ziren. 2002tik aurrera, ia bost milioi afganiar aberriratu zituzten[16]. NATOk Afganistanen zituen tropak 140.000 izan ziren 2011n[17], eta 16.000 inguru izan ziren 2018an[18].

2014ko irailean, Ashraf Ghani presidente bihurtu zen 2014ko hauteskunde presidentzialen ondoren, non Afganistango historian lehen aldiz boterea demokratikoki transferitu zen[19][20][21][22][23]. 2014ko abenduaren 28an, NATOk formalki amaitu zituen ISAFek Afganistanen zituen borroka-operazioak, eta segurtasunaren erantzukizun osoa Afganistango gobernuari eman zion. Egun horretan bertan sortu zen Resolute Support operazioa, NATOk zuzendua, ISAFen oinordeko bezala[24]. NATOko milaka tropek herrialdean jarraitu zuten Afganistango gobernuaren indarrak entrenatu eta aholkatzeko eta talibanen aurkako borrokan jarraitzeko[24]. 2015ean egindako estimazio baten arabera, 2001etik 147.000 pertsona inguru hil ziren Afganistango gerran. Hildako horietatik 38.000 baino gehiago zibilak ziren[25]. Body Count izeneko txosten baten arabera, 106.000 eta 170.000 zibil artean hil dira Afganistanen izandako borroken ondorioz.

Kolapsoa aldatu

Sakontzeko, irakurri: «2021eko taliban erasoaldia»
(Ingelesez) Afganistango hainbat zibilek bat egiten zuten militarrekin talibanen aurka borrokatzeko.

2021eko apirilaren 14an, Jens Stoltenberg NATOko idazkari nagusiak adierazi zuen aliantzak Afganistandik tropak maiatzaren 1ean erretiratzen hastea erabaki zuela[26]. NATOko tropak erretiratzen hasi eta gutxira, talibanek Afganistango gobernuaren aurkako erasoaldia abiatu zuten, Afganistango Gobernuaren indarren kolapsoaren aurrean azkar aurrera eginez[27][28]. 2021eko ekainean, AEBetako inteligentzia zerbitzuek egindako txosten baten arabera, Afganistango gobernua eraitsi egingo zen NATOk herrialdetik alde egin eta sei hilabetera. Txostena baikorregia izan zen: abuztuko bigarren astean Afganistango hiriburu gehienak talibanen eskuetan erori ziren eta Afganistango Armada Nazionala erabat desantolatuta zegoen, fronte guztietan lekua galduz. Mazar-i-Sharif eta Jalalabaden erorketek Afganistango gobernuak talibanen aurrerapena geldiarazteko aukera guztiak ezabatu zituzten[29].

Kabulen erortzea aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Kabulen erortzea (2021)»
 
Kabul erori aurreko egoeraren mapa.

2021eko abuztuaren 15ean, talibanak Kabul hiriburuan sartu ziren erresistentzia mugatua aurkituz[30]. Arratsaldean, Ashraf Ghani Afganistango presidenteak herrialdetik alde egin zuela jakinarazi zuten, Tajikistan edo Uzbekistanera ihes eginez; Mir Rahman Rahmani Parlamentuko presidenteak Pakistanera ihes egin zuela ere jakinarazi zuten[31]. Ghanik ihes egin ondoren, gainontzeko indar leialek euren postuak utzi zituzten, eta Afganistango Indar Armatuek existitzeari utzi zioten[32].

Abuztuaren 15eko gauean, talibanek Arg jauregia okupatu zuten, Afganistango bandera errepublikarra jaitsi eta bandera propioa jauregiaren gainean jarri zuten. Hurrengo egunean (2021eko abuztuaren 16an) talibanek Afganistango Emirerri Islamikoaren berrezartzea aldarrikatu zuten[33].

Panjshir erresistentzia aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Panjshir erresistentzia»

Abuztuaren 17an, Amrullah Saleh Afganistango Errepublika Islamikoko presidenteordeak txiokatu zuen herrialdean jarraitzen zuela eta Ghani ez zegoenean bitarteko presidentearen papera hartu zuela. Salehren gobernuak Panjshir haranean du egoitza, Afganistango Errepublika Islamikoaren kontrolpean dauden Afganistango eremu gutxietako batean[34].

Gobernua aldatu

Afganistango Errepublika Islamikoa hiru botere dituen errepublika islamikoa da: botere exekutiboa, legegilea eta judiziala. Estatu eta Gobernu burua Afganistango presidentea zen. Asanblada Nazionala botere legegilea da, bi ganbera zituen bi ganberako organoa, Herriaren Ganbera eta Zaharren Ganbera. Auzitegi Gorena Said Yusuf Halem epaileak presidenteak zuzentzen zuen[35][36].

Transparency Internationalen arabera, Afganistan da herrialde ustelenetako bat[37]. Drogaren eta Delituaren Aurkako Nazio Batuen Bulegoak 2010eko urtarrilean argitaratutako txosten baten arabera, eroskeriek nazioaren BPGren % 23 kontsumitzen zuen[38].

2020ko maiatzaren 17an, Ashraf Ghani presidentea boterea banatzeko akordio batera iritsi zen Abdullah Abdullah presidentetzarako hauteskundeetako bere aurkariarekin, non erabakitzen zen nork kudeatuko zituen funtsezko ministerio errespetatuak. Akordioak blokeo politikoko hilabeteei amaiera eman zien herrialdean. Ghanik Afganistan presidente zuzenduko duen bitartean, Abdullahek talibanekiko bake prozesua gainbegiratuko duela adostu zuten[39][40].

Alderdiak eta hauteskundeak aldatu

 
Arg, presidentearen egoitza.

Afganistango gobernantzaren tresnetako bat loya jirga (batzar handia) da, batez ere estatuburu berri bat aukeratzeko, konstituzio berri bat hartzeko edo gerra bezalako nazio edo eskualdeetako gaiak konpontzeko antolatzen zen paxtun kontsulta-bilera bat. Loya Jirgak gutxienez 1747tik ospatu dira, eta berriena 2013an izan zen.

2004ko Konstituzioaren arabera, hauteskunde presidentzialak eta parlamentarioak bost urtean behin egin behar ziren. Hala ere, 2014ko hauteskunde presidentzialen gatazkak direla eta, 2015erako aurreikusitako hauteskundeak 2018ra arte atzeratu ziren. Presidentetzarako hauteskundeetan bi itzuliko sistema erabiltzen zen; lehen itzulian hautagai bakar batek ere ez bazuen botoen gehiengoa jasotzen, bigarren itzulia egiten zen bi hautagai bozkatuenekin. Hauteskunde parlamentarioek txanda bakarra izan zuten, eta boto bakar eta besterenezinaren sisteman oinarritu ziren, hautagai batzuk botoen % 1ekin soilik aukeratuak izatea ahalbidetzen duena.

2004ko Afganistango hauteskunde presidentzialak baketsuak izan ziren, eta Hamid Karzaik irabazi zuen lehen itzulian, botoen % 55,4 eskuratuta. Hala ere, 2009ko hauteskundeak segurtasun faltagatik, boto-emaileen parte-hartze eskasagatik eta hauteskunde iruzur orokortuagatik izan ziren, eta Karzairen berrautaketarekin amaitu ziren. 2014ko hauteskundeak Ashraf Ghanik irabazi zituen, botoen % 56,44 eskuratuta.

Alderdi politikoek paper marjinala betetzen dute 2001 ondorengo Afganistango politikan, neurri batean Karzairen oposizioa dela eta. 2005eko Legebiltzarrerako hauteskundeetan, boto-paperek ez zuten hautagaien afiliazio alderdikoia erakusten, eta, beraz, emaitzak hautagaien ospe pertsonalagatik eman ziren. Hautatuen artean, antzinako mujahidinen, fundamentalista islamiarren, gerrako jaunen, nazionalista tribalen, komunista ohien, erreformisten, hiriko profesionalen, monarkikoen eta talibanen kide izandako zenbaiten nahasketa handia zegoen. Aldi berean, Afganistan Asanblea Nazionalean emakumeen ordezkaritza handiena zuen 30. nazioa bihurtu zen. 2009tik aurrera eragin handiagoa izan zuten alderdiek, lege berri batek erregistratzeko baldintza zorrotzagoak ezarri zituenean. Legea indarrean sartu ondoren, ia ehun alderdi berri sortu ziren, eta 2014ko hauteskundeetan alderdi horien jarduerak gora egin zuen, baina eragina mugatua izaten jarraitu zuen.

Banaketa administratiboa aldatu

Sakontzeko, irakurri: «Afganistango probintziak»
 
Afganistango probintzien mapa

34 probintziak osatzen zuten Afganistango Errepublika Islamikoa: Badakhshan, Badghis, Baghlan, Balkh, Bamijan, Daikondi, Farah, Fariab, Ghazni, Ghor, Helmand, Herat, Jowzjan, Kabul, Kandahar, Kapisa, Khost, Kunar, Kunduz, Laghman, Logar, Nangarhar, Nimruz, Nuristan, Oruzgan, Paktia, Paktika, Panjshir, Parvan, Samangan, Sar-e-Pol, Takhar, Wardak eta Zabul.

Hona probintziak edo wilayatak:

Erreferentziak aldatu

  1. ↑ «https://twitter.com/amrullahsaleh2/status/1427631191545589772» Twitter (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  2. ↑ (Ingelesez) «Afghan vice president says he is "caretaker" president» Reuters 2021-08-17 (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  3. ↑ (Ingelesez) Graham, Natasha Turak,Amanda Macias,Emma. (2021-08-18). «Ousted Afghan President Ashraf Ghani resurfaces in UAE after fleeing Kabul, Emirati government says» CNBC (Noiz kontsultatua: 2021-08-18).
  4. ↑ «United Nations Official Document» www.un.org (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  5. ↑ (Ingelesez) «Homepage» U.S. Mission to the North Atlantic Treaty Organization (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  6. ↑ (Ingelesez) «Afghanistan's Refugee Crisis» MERIP 2001-09-24 (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  7. ↑ (Ingelesez) «Afghanistan: Civilians at Risk» Doctors Without Borders - USA (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  8. ↑ (Ingelesez) Asia, Mohsen MakhmalbafTopics: Imperialism Places:. (2001-11-01). «Monthly Review | Limbs of No Body: The World’s Indifference to the Afghan Tragedy» Monthly Review (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  9. ↑ (Ingelesez) NATO. «Homepage» NATO (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  10. ↑ «CNN.com - Japan aid offer to 'broke' Afghanistan - January 15, 2002» edition.cnn.com (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  11. ↑ «Post-Conflict Reconstruction» web.stanford.edu (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  12. ↑ «USAID/Afghanistan» web.archive.org 2010-10-17 (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  13. ↑ «Cost of the Afghanistan mission 2001-2011» web.archive.org 2010-12-15 (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  14. ↑ «Pakistan Accused of Helping Taliban | Video - ABC News» web.archive.org 2013-12-21 (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  15. ↑ «Wikileaks: Pakistan accused of helping Taliban in Afghanistan attacks - Telegraph» web.archive.org 2014-01-29 (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  16. ↑ (Ingelesez) Adelman, Howard. (2016-04-15). Protracted Displacement in Asia: No Place to Call Home. Routledge ISBN 978-1-317-07407-6. (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  17. ↑ (Ingelesez) «How many foreign troops are in Afghanistan?» BBC News 2015-10-15 (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  18. ↑ (Ingelesez) at 11:38am, 18th May 2018. «How Many Troops Are Currently In Afghanistan?» Forces Network (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  19. ↑ (Ingelesez) «Huge security as Afghan presidential election looms» BBC News 2014-04-04 (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  20. ↑ (Ingelesez) «Afghanistan votes in historic presidential election» BBC News 2014-04-05 (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  21. ↑ (Ingelesez) «Landmark Afghan Election Held Under Shadow Of Violence» HuffPost 2014-04-04 (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  22. ↑ (Ingelesez) «From Ex-Warlords to Scholars: Who Wants to Rule Afghanistan» NBC News (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  23. ↑ (Ingelesez) Kabul, Sune Engel Rasmussen in. (2014-09-29). «Afghan president Ashraf Ghani inaugurated after bitter campaign» the Guardian (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  24. ↑ a b (Ingelesez) «U.S. formally ends the war in Afghanistan» www.cbsnews.com (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  25. ↑ «Afghan Civilians | Costs of War» web.archive.org 2015-09-06 (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  26. ↑ (Ingelesez) «NATO to Cut Forces in Afghanistan, Match US Withdrawal | Voice of America - English» www.voanews.com (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  27. ↑ Editor, Analysis by Nic Robertson, International Diplomatic. «Afghanistan is disintegrating fast as Biden's troop withdrawal continues» CNN (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  28. ↑ (Ingelesez) «Afghanistan stunned by scale and speed of security forces’ collapse» the Guardian 2021-07-13 (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  29. ↑ (Ingelesez) Archive, View Author; feed, Get author RSS. (2021-08-14). «Inside an Afghan city as it falls to the Taliban» New York Post (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  30. ↑ (Ingelesez) «Afghanistan: Heavy fighting ongoing on the outskirts of Kabul as of early Aug. 15; a total blackout reported in the city» GardaWorld (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  31. ↑ (Ingelesez) «Afghan President leaves country, Taliban directed to enter Kabul» The Khaama Press News Agency 2021-08-15 (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  32. ↑ (Ingelesez) Sanger, David E.; Cooper, Helene. (2021-08-14). «Taliban Sweep in Afghanistan Follows Years of U.S. Miscalculations» The New York Times ISSN 0362-4331. (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  33. ↑ (Ingelesez) Latifi, Ali M.. «Kabul near standstill on day one of the Taliban’s ‘Emirate’» www.aljazeera.com (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  34. ↑ (Ingelesez) Service, Tribune News. «Panjshir flies flag of resistance again; Amrullah says he is President of Afghanistan» Tribuneindia News Service (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  35. ↑ «The Supreme Court Chief Justice Biography - The Supreme Court» web.archive.org 2015-10-03 (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  36. ↑ «Database» www.afghan-bios.info (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  37. ↑ (Ingelesez) «Corruption Perceptions Index 2016 - News» Transparency.org (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  38. ↑ «Corruption widespread in Afghanistan, UNODC survey says» web.archive.org 2014-04-16 (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  39. ↑ (Ingelesez) Welle (www.dw.com), Deutsche. «Afghanistan president Ashraf Ghani and rival Abdullah Abdullah ink power-sharing deal | DW | 17.05.2020» DW.COM (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).
  40. ↑ (Ingelesez) Shalizi, Abdul Qadir Sediqi, Hamid. (2020-05-17). «Afghan president and rival strike power-sharing deal after months of feuding» Reuters (Noiz kontsultatua: 2021-08-17).

Kanpo estekak aldatu

"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Afganistango_Errepublika_Islamikoa&oldid=8976515"(e)tik eskuratuta