Karbono hidrato: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin |
||
6. lerroa:
Karbohidratoen kateek luzera desberdinak dituzte, eta maila biologikoan garrantzitsuak diren hiru kategoria desberdintzen dira: monosakaridoak, disakaridoak eta polisakaridoak.
== Definizio eta etimologiak ==
'''Karbono hidratoak edo karbohidratoak''': 1996az geroztik, ''karbohidrato'' terminoa ordezkatzeko saiakerak izan ziren. [[Kimika Puru eta Aplikatuko Nazioarteko Batasuna|Kimika Puru eta Aplikatuko Nazioarteko Batasunaren Komite Bateratuak]] (International Union of Pure and Applied Chemistry) eta Biokimika eta Biologia Molekularraren Nazioarteko Batasunaren Komite Bateratuak (International Union of Biochemistry and Molecular Biology) ''karbohidrato'' terminoa gomendatzen dute, eta ''karbono hidrato'' ez erabiltzea gomendatzen dute.
'''Gluzidoak''': [[Polimerizazio|Polimerizazioaren]] eta ur-galeraren ondorioz, [[Glukosa|glukosaren]] deribatutzat har daitezke. Hitz hori [[Greziera|grekotik]] ''γλυκύς'' (glyκýs edo glukús) dator. Izan ere, ''glukus'' hitzak [[Gozo (zaporea)|gozoa]] esan nahi du.
'''Azukreak''': Termino hori [[Monosakarido|monosakaridoetarako]] ([[Aldosa|aldosak]] eta [[Zetosa|zetosak]]) eta beheko [[Oligosakarido|oligosakaridoetarako]] ([[Disakarido|disakaridoak]]) bakarrik erabil daiteke. Singularrean ([[Azukre|azukrea]]) [[sakarosa]] edo mahaiko azukrea adierazteko erabiltzen da.
'''Sakaridoak''': Grekotik ''σάκχαρ'' [sácchar] datorrena eta ''azukrea'' esan nahi duena. Gluzido mota nagusien erro nagusia da (monosakaridoak, disakaridoak, oligosakaridoak eta [[Polisakarido|polisakaridoak]]).
'''Irinak''': Izen horrekin ezagutzen dira ale-hauts guztiak, baita [[tuberkulu]] eta [[Sustrai|sustraienak]] ere, baldin eta fekula ([[Almidoi|almidoia]]) badute.
== Funtzioak ==
15 ⟶ 26 lerroa:
== Ezaugarriak ==
Gluzido gehienak landareek sortzen dituzte [[fotosintesi]]an (prozesu konplexu horren bidez, inguruneko karbono dioxidoa azukre sinple bihurtzen da). Gluzidoak, gehienbat, [[karbono]], [[hidrogeno]] eta [[oxigeno]] [[Atomo|atomoek]] osatzen dituzte. Lotura kimikoak dituzte, [[Lotura kobalente|kobalente]] motakoak, baina energia asko biltzen dute, eta [[molekula]] [[Oxidazio-egoera|oxidatzen]] denean askatzen da. Naturan, izaki bizidunen funtsezko osagaia dira, eta [[biomolekula]] isolatuen edo [[proteina]]k eta [[lipido]]ak bezalako beste batzuekin lotutako biomolekulen parte dira; konposatu organikorik ohikoenak dira naturan.
Gluzidoek funtsezko bi paper betetzen dituzte izaki bizidunetan. Alde batetik, zelulek berehala erabiltzeko molekula energetikoak dira ([[glukosa]]), edo ondoren kontsumitzeko biltegiratzen dira ([[almidoi]]a eta [[glukogeno]]a);
== Sailkapena ==
Molekularen konplexutasunaren arabera, gluzidoak [[Monosakarido|monosakaridoetan]], [[Oligosakarido|oligosakaridoetan]] (horien artean daude [[Disakarido|disakaridoak]], garrantzi biologikoagatik askotan aparte sailkatzen direnak) eta [[Polisakarido|polisakaridoetan]] sailkatzen dira. Multzo horri beste biomolekula batzuk gehitu behar zaizkio, zati gluzidikoaz gain, kimikoki desberdinak direnak: monosakaridoen deribatuak, heteropolisakaridoak, [[Peptidoglikano|peptidoglikanoak]], [[Glukoproteina|glukoproteinak]] eta [[Glukolipido|glikolipidoak]].
=== Monosakaridoak ===
{{sakontzeko|Monosakarido}}
[[Fitxategi:ALDOSAS.png|thumb|left|D serieko aldosak Enantiomeroek azken karbono asimetrikoa dute -OH taldea eskuinean dutelarik.]]
Gutxienez [[hidroxilo]] (-OH) talde bat eta [[karbonilo]] talde bakarra duten eskeleto karbonatuak dira. Beren formula enpirikoa
Bi funtzio nagusi betetzen dituzte monosakaridoek. Alde batetik, bat-bateko energia-ekarpena ematen digute, eta, beste alde batetik, gluzido konplexuagoak sintetizatzeko monomeroak dira.▼
Monosakaridoak hiru ezaugarriren arabera sailkatzen dira: [[karbonilo]] taldearen posizioa, daukan [[karbono]] [[atomo]] kopurua eta bere [[Kiralitate
(fisika)|kiralitatea]].
Karbonilo-taldea katearen mutur batean aurki daiteke; kasu horretan, [[Aldehido|aldehidoa]] da, edo, kate ikaztuaren barruan, [[zetona]]. Molekulak aldehido-talde bat badu, monosakaridoa [[aldosa]] da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Aldosa. Diccionario médico. Clínica Universidad de Navarra.|hizkuntza=es|url=https://www.cun.es/diccionario-medico/terminos/aldosa|aldizkaria=www.cun.es|sartze-data=2023-03-23}}</ref>; bestalde, zetona-talde bat badu, monosakaridoa, orduan, [[zetosa]] da. Monosakaridoak, ikuspuntu kimiko batetik, polialkoholak dira [[hidroxilo]] taldeen presentziaren ondorioz, eta, dituzten karbonilo taldearen arabera, polihidroxialdehidoak eta polihidroxizetonak bereizten dira.
Karbono-kopuruaren arabera, [[Triosa|triosak]] daude, hiru karbono-atomo dituztenak; [[Tetrosa|tetrosak]], lau badituzte; [[Pentosa|pentosak]], bost badituzte; sei karbono-atomo dituztenei [[hexosa]] deritzo, eta, azkenik, zazpi karbono-atomo dituztenak [[heptosa]] dira.
Monosakaridoen nomenklaturarako, ohikoa da azken bi irizpide horiek modu konbinatuan erabiltzea, agertzen den karbonilo-multzoaren arabera, monomeroaren karbono-kopurua adierazten duen izenaren aurretik ''aldo''- edo ''zeto''- aurrizkia ipiniz. Glukosa aldohexosa da (sei karbono atomo dituen polihidroxialdehidoa), eta erribulosa zetopentosa (bost karbono atomo dituen polihidroxizetona).
[[Fitxategi:CETOSAS.png|thumb|D taldeko Zetosak.]]
Gainera, karbono asimetrikoak daudenez (hau da, erradikal desberdinak dituzten karbonoak), isomeria dute. Karbono guztiak, katearen muturrekoak eta karbono karbonilikoa izan ezik, asimetrikoak dira. Karbono asimetrikoak egoteak estereoisomeria egotea ahalbidetzen du. Kiral-erdigunerik ez duen monosakarido zetotriosa bakarra [[dihidroxiazetona]] da<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biopolimeros-Módulo 6_2|url=http://facultatciencies.uib.cat/prof/josefa.donoso/campus/modulos/modulo6/modulo6_2.htm|aldizkaria=facultatciencies.uib.cat|sartze-data=2023-03-23}}</ref>.
Asimetria hori dela eta, monosakarido bakoitzak [[isomero]] kopuru jakin bat du. Adibidez, D-glukosa aldohexosak (CH<sub>2</sub>O)<sub>6</sub> formula du. Formula horretatik, sei karbono-atomoetatik bi izan ezik, guztiak erdigune kiralak dira, eta D-glukosa [[estereoisomero]] posibleetako bat da. [[Glizeraldehido|Glizeraldehidoaren]] kasuan, aldotriosa bat, esteroisomero posible pare bat daude, [[Enantiomero|enantiomeroak]] eta epimeroak direnak (1,3-[[dihidroxiazetona]], dagokion zetosa, molekula simetriko bat da, erdigune kiralik ez duena).
D edo L izendapena karbonilo taldetik urrunen dagoen karbono asimetrikoaren orientazioaren arabera egiten da: hidroxilo taldea molekularen eskuinean badago D azukrea da, eta ezkerrean badago L azukrea. D azukreak direnez ohikoenak, normalean, D letra ez da erabiltzen.
D edo L notazioak konposatua zein familia edo serieri dagokion baino ez du adierazten, eta ez du, nahitaez, argi polarizatuan inprimatzen duen errotazioaren zeinua adierazten. Adibidez, D-fruktosa zetohexosa oso lebogiroa da, nahiz eta D seriekoa izan (izan ere, fruktosari lebulosa ere esaten zaio, molekula oso lebogiroa baita). Era berean, glukosa dextrogiroa da, eta, horregatik, antzina asko erabiltzen zen dextrosa izena ere hartzen du<ref>Yúfera Primo, Eduardo (1993). «34». En Universidad Politécnica de Valencia, ed. ''Química Orgánica básica y aplicada. De la molécula a la industria. Tomo II'' (Primera edición). Reverté S.A. p. 895. <small>ISBN 978-84-291-7953-8</small></ref>.
Talde edo familia horietan, gluzidoak bereizteak garrantzi biologikoa du. Goi mailako organismoek D taldeko gluzidoak baino ez dituzte erabiltzen eta sintetizatzen. Oso gutxi dira egitura zelularretan edo gizakiaren humore organikoetan dauden L serieko konposatuak.
Aldehido-talde bat duten monosakaridoak substantzia erreduktoreak dira, batez ere ingurune alkalinoan. Zetosek, berriz, zetona sinpleek ez bezala, ahalmen murriztailea dute ingurune alkalinoan ere, isomerizazio xumea dutelako aldosen bitarteko forma enolikoen bidez<ref>Macarulla, Jose M. (1981). «3». ''Biomoléculas. Lecciones de Bioquímica Estructural''. Barcelona: Reverté S.A. 38-40. or. <small>[[:es:Especial:FuentesDeLibros/84-291-7338-2|ISBN 84-291-7338-2]]</small>. 2019-10-02an begiratua</ref>. Laborategian erabiltzen diren monosakaridoak ezagutzeko erreakzio batzuek ahalmen murriztaile hori baliatzen dute.
[[Fitxategi:Glucose Fisher to Haworth.gif|thumb|[[Glukosaren]] ziklazioa.]]
[[Fitxategi:Alfa y Beta Glucosa.gif|thumb|[[Glukosaren]] ziklazioa.]]
===Eratorritako monosakaridoak===
Eratorritako monosakarido mota hauek bereizten dira:
* '''[[Desoxiazukre|Desoxiazukreak]]''': Monosakarido horiek karbonoren baten hidroxilo multzoa hidrogeno batengatik ordeztu dute. Desoxiazukreen artean, [[Desoxirribosa|2-Desoxirribosa]] nabarmentzen da, [[Azido desoxirribonukleiko|DNAren]] egituraren zati dena<ref>{{Erreferentzia|izena=Equipo Pedagógico|abizena=Ppdq|izenburua=Nomenclatura de Carbohidratos (Recomendaciones 1996) “Preamble, 2-Carb-0 and 2-Carb-1”|hizkuntza=es|data=2010|url=https://revistas.pedagogica.edu.co/index.php/PPDQ/article/view/521|aldizkaria=P.P.D.Q. Boletín|alea=46|issn=0122-7866|doi=10.17227/PPDQ.2010.num46.521|sartze-data=2023-03-23}}</ref>.
* '''[[Aminoazukre|Aminoazukreak]]''': Aminoazukreek hidroxilo talde bat [[Amino talde|amino talde]] batekin ordezkatu dute, normalean 2. karbonoan gertatzen da. Amino taldea, maiz, [[Azetilazio|azetilatuta]] agertzen da, [[N-Acetilglucosamina|N-Acetilglucosaminaren]] kasuan bezala<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Glúcido|hizkuntza=es|data=2022-12-24|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Gl%C3%BAcido&oldid=148170792|sartze-data=2023-03-23|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>.
* '''[[Alditol|Alditolak]]''': Alditolak kate irekiko polioleak dira. Molekula horietan, aldehidoa edo zetona taldea alkohol talde batera mugatzen da. Duen garrantzi biologikoagatik, erribitola eta [[Glizerina|glizerola]] nabarmentzen dira<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Glúcido|hizkuntza=es|data=2022-12-24|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Gl%C3%BAcido&oldid=148170792|sartze-data=2023-03-23|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>.
====Ziklazioa====
Bost karbono atomo edo gehiago dituzten monosakaridoak eta aldotetrosoak (lau karbono atomoko hartz aldehido-talde funtzional batekin) modu ziklikoan agertu ohi dira eraztunak osatuz disoluzio urtsuan daudenean. Horretarako, [[Karbonilo|karbono karbonilikoak]] lotura kobalente bat sortu du kate berean dagoen karbono atomo bati lotutako [[Hidroxilo|hidroxilo taldeko]] oxigenoarekin. Horrela, lotura hemiazetaliko bat gertatzen da (hidroxilo talde batek aldehidoarekin erreakzionatzen badu), edo lotura hemizetaliko bat (erreakzioa hidroxilo talde baten eta zetona baten artean gertatzen bada). Lotura hemiazetaliko eta hemizetalikoen eraketatik, [[karbono asimetriko]] gehigarri bat sortzen da (lau erradikal guztiak desberdinak dituena), karbono anomeriko izena hartzen duena, eta karbono anomeriko hori karbonoarekiko oxigeno-zubi batekin lotuta geratzen da, erreakzionatu zuen hidroxilo multzotik zetorrena. Karbono asimetrikoaren presentziari esker, bi [[estereoisomero]] berri ager daitezke: zentro anomerikoaren hidroxilo taldea ([[Fischerren proiekzio|Fischerren proiekzioaren]] arabera) hidroxiloaren alde berean dagoenean urrutien dagoen kiral erdiguneari lotuta, β esaten zaio; kontrako aldeetan kokatuz gero, berriz, ondoriozko estereoisomero pare horri anomero deritze.
Eratzen diren egitura ziklikoak piranosoak izan daitezke, pirano deituak sei erpineko eraztunarekin duten analogiagatik; edo furanosoak, furano izeneko bost erpineko molekularekin duen analogiagatik. Azken horietako gehienak aldopentosak eta zetohexosoak izaten dira. Hala ere, sei aldopiranosa-atomoko eraztunak aldofuranosak baino egonkortasun handiagoa du<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Glúcido|hizkuntza=es|data=2022-12-24|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Gl%C3%BAcido&oldid=148170792|sartze-data=2023-03-23|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Biopolimeros-Módulo 6_3|url=http://facultatciencies.uib.cat/prof/josefa.donoso/campus/modulos/modulo6/modulo6_3.htm|aldizkaria=facultatciencies.uib.cat|sartze-data=2023-03-23}}</ref>.
====Erabilera zelulatan====
Monosakaridoak dira [[Metabolismo|metabolismorako]] [[erregai]] iturri nagusia, eta energia iturri gisa (glukosa da naturan garrantzitsuena) eta [[biosintesi]] gisa erabiltzen da. Monosakaridoak zeluletarako behar ez direnean, azkar hartzen dute beste forma bat, polisakaridoak esaterako. Gainera, [[erribosa]] eta [[desoxirribosa]] [[Azido nukleiko|azido nukleikoen]] egiturazko osagaiak dira. Landare-ehun ugari dituzte, eta, horietan, egituran dituzten zuntz- edo zur-elementuak eta tuberkuluen, hazien eta fruituen nutrizio-erreserbako konposatuak osatzen dituzte. Animalien ehunetan ere, oso banatuta daude humore organikoetan disolbatuta eta funtzio desberdinak dituzten molekula konplexuetan. Landareek karbohidratoak sintetizatzen dituzte CO<sub>2</sub> eta H<sub>2</sub>O-tik abiatuta, eta argi-energia hartzen dute fotosintesia izeneko prozesu batean. Gluzido horiek animaliek jaten dituzte, eta, neurri handi batean, erregai gisa erabiltzen dira. Giza elikaduran, karbohidratoak dira energia-hornitzaile nagusiak. Dieta orekatu batean, karbohidratoek kaloria guztien % 50-60 eman behar dute.
▲Bi funtzio nagusi betetzen dituzte monosakaridoek. Alde batetik, bat-bateko energia-ekarpena ematen digute, eta beste alde batetik, gluzido konplexuagoak sintetizatzeko monomeroak dira.
=== Disakaridoak ===
| |||