Katarrino: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
No edit summary |
No edit summary Etiketa: 2017 wikitestu editorearekin |
||
11. lerroa:
''Catarrhini'' hitzak "sudur estua" esan nahi du, sudurzuloak beherantz orientaturik baitaude. Platyrrhini-ak bezala (''[[Aotus]]'' generoa salbu) egunez bizi dira. Isatsak baldin badituzte, ezin dira tolestu. [[Azazkal|Azkazalak]] lauak dira.
== Eboluzioa ==
[[Fitxategi:Notharctus_tenebrosus_AMNH.jpg|thumb|''[[Notharctus tenebrosus]]'', Historia Naturaleko Amerikar Museoa, New York.]]
[[Primate]]en eboluzio-historiak 65 milioi urte hartzen ditu, gutxienez{{sfn|Maxwell|1984|or=296}}<ref>{{Erreferentzia|izena=Rui|abizena=Zhang|izenburua=Molecular evolution of a primate-specific microRNA family|orrialdeak=1493–1502|abizena2=Wang|abizena3=Su|izena2=Yin-Qiu|izena3=Bing|data=2008-07|url=https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18417486/|aldizkaria=Molecular Biology and Evolution|alea=7|zenbakia=25|issn=1537-1719|pmid=18417486|doi=10.1093/molbev/msn094|sartze-data=2023-01-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izena=Pamela R.|abizena=Willoughby|izenburua=Palaeoanthropology and the Evolutionary Place of Humans in Nature|hizkuntza=en|data=2005-12-31|url=https://escholarship.org/uc/item/92w669xb|aldizkaria=International Journal of Comparative Psychology|alea=1|zenbakia=18|issn=0889-3675|doi=10.46867/ijcp.2005.18.01.02|sartze-data=2023-01-26}}</ref>{{sfn|Martin|2001|p=12032–12038}}<ref>{{Erreferentzia|izena=Simon|abizena=Tavaré|izenburua=Using the fossil record to estimate the age of the last common ancestor of extant primates|orrialdeak=726–729|abizena2=Marshall|abizena3=Will|abizena4=Soligo|abizena5=Martin|izena2=Charles R.|izena3=Oliver|izena4=Christophe|izena5=Robert D.|data=2002-04-01|url=https://ui.adsabs.harvard.edu/abs/2002Natur.416..726T|aldizkaria=Nature|zenbakia=416|issn=0028-0836|doi=10.1038/416726a|sartze-data=2023-01-26}}</ref>. Ezagutzen diren primate zaharrenen antzeko ugaztun espezieetako bat, ''[[Plesiadapis]]'', [[Ipar Amerika]]tik zetorren<ref>{{Erreferentzia|izena=Kenneth D.|abizena=Rose|izenburua=The earliest primates|orrialdeak=159–173|hizkuntza=en|data=2005-06-02|url=https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/evan.1360030505|aldizkaria=Evolutionary Anthropology: Issues, News, and Reviews|alea=5|zenbakia=3|doi=10.1002/evan.1360030505|sartze-data=2023-01-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=John Fleagle Primate Evolution|url=https://alltheworldsprimates.org/John_Fleagle_Public.aspx|aldizkaria=alltheworldsprimates.org|sartze-data=2023-01-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=National Geographic|hizkuntza=en|url=https://www.nationalgeographic.com/|aldizkaria=National Geographic|sartze-data=2023-01-26}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Found in Wyoming: New fossils of oldest American primate : Gazette Archives|url=https://gazette.jhu.edu/2011/12/05/found-in-wyoming-new-fossils-of-oldest-american-primate/|aldizkaria=gazette.jhu.edu|sartze-data=2023-01-26}}</ref>; beste bat, ''[[Archicebus]]'', [[Txina]]tik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Palm-Size Fossil Resets Primates’ Clock, Scientists Say - The New York Times {{!}} Ghostarchive|url=https://ghostarchive.org/archive/KLVo7|aldizkaria=ghostarchive.org|sartze-data=2023-01-26}}</ref>. Antzeko beste primate basal batzuk [[Eurasia]]n eta [[Afrika]]n zehar hedatu ziren [[Paleozeno]]aren eta [[Eozeno]]aren baldintza tropikaletan.
[[David R. Begun]]ek ondorioztatu zuen primate primitiboak Eurasian loratu zirela<ref>{{Erreferentzia|izena=László|abizena=Kordos|izenburua=Primates from Rudabánya: allocation of specimens to individuals, sex and age categories|orrialdeak=17–39|hizkuntza=en|abizena2=Begun|izena2=David R.|data=2001-01-01|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0047248400904378|aldizkaria=Journal of Human Evolution|alea=1|zenbakia=40|issn=0047-2484|doi=10.1006/jhev.2000.0437|sartze-data=2023-01-26}}</ref> eta tximino eta gizaki afrikarrak sortu zituen leinu batek, ''[[Dryopithecus]]'' barne, hegoalderantz emigratu zuela Europatik edo Asia mendebaldetik Afrikaraino. Biziraun zuten primateen populazio tropikalak, [[Kairo]]ko hego-mendebaldean dagoen [[Faiyum|Faiyum sakonuneko]] [[Goi Eozeno]]ko eta [[Behe Oligozeno]]ko aztarnategi fosiletan ikusten direnak, gaur egungo primate espezie guztiak sortu zituen, [[Madagaskar]]ko [[lemure]]ak, Asiako hego-ekialdeko [[Loris|loriak]], Afrikako [[galago]]ak eta [[antropoide]]ak barne. Antropodieen barnean daude Mundu Berriko [[Platirrino]]ak eta Mundu Zaharreko [[katarrino]]ak, tximino handi guztiak, gizakiak eta beste hominido batzuk barne dituen taldea.
Lehen katarrino ezaguna ''[[Kamoyapithecus]]'' da, Eragaleiteko [[Goi Oligozeno]]koa, [[Rift Haran Handia]]ren iparraldean ([[Kenya]]), duela 24 milioi urtekoa{{sfn|Cameron|2004|p=76}}. Bere jatorria ''[[Aegyptopithecus]]'', ''[[Propliopithecus]]'' eta ''[[Parapithecus]]'' espezieekin lotuta dagoela uste da, duela 35 milioi urte ingurukoak{{sfn|Wallace|2004|p=240}}. 2010ean, ''[[Saadanius]]'' katarrinoen koroa-taldearen azken arbaso komunaren hurbileko ahaide gisa deskribatu zen, eta behin-behinean 29 eta 28 mya artean datatu zen, erregistro fosilean 11 milioi urteko hutsunea betetzen lagunduz<ref>{{Erreferentzia|izena=Iyad S.|abizena=Zalmout|izenburua=New Oligocene primate from Saudi Arabia and the divergence of apes and Old World monkeys|orrialdeak=360–364|hizkuntza=en|abizena2=Sanders|abizena3=MacLatchy|abizena4=Gunnell|abizena5=Al-Mufarreh|abizena6=Ali|abizena7=Nasser|abizena8=Al-Masari|abizena9=Al-Sobhi|izena2=William J.|izena3=Laura M.|izena4=Gregg F.|izena5=Yahya A.|izena6=Mohammad A.|izena7=Abdul-Azziz H.|izena8=Abdu M.|izena9=Salih A.|data=2010-07|url=https://www.nature.com/articles/nature09094|aldizkaria=Nature|alea=7304|zenbakia=466|issn=1476-4687|doi=10.1038/nature09094|sartze-data=2023-01-26}}</ref>.
[[Fitxategi:Proconsul_skeleton_reconstitution_(University_of_Zurich).JPG|thumb|''[[Proconsul]]'' baten hezurdura, isatsik gabeko tximinoa.]]
[[Miozeno]] goiztiarrean, duela 22 milioi urte inguru, Afrika ekialdeko zuhaitzetako katarrino mota ugariek aldez aurreko dibertsifikazio-historia luzea iradokitzen dute. Duela 20 milioi urteko talde honetako fosil oso ezagun bat ''[[Victoriapithecus]]'' da. Duela 13 milioi urte arte tximinoen leinukoak zirela uste den generoen artean, ''[[Proconsul]]'', ''[[Rangwapithecus]]'', ''[[Dendropithecus]]'', ''[[Limnopithecus]]'', ''[[Nacholapithecus]]'', ''[[Equatorius]]'', ''[[Nyanzapithecus]]'', ''[[Afropithecus]]'', ''[[Heliopithecus]]'' eta ''[[Kenyapithecus]]'' daude, guztiak ekialdeko Afrikatik etorriak.
Oso urruti dauden aztarnategietatik (''[[Tavipithecus]]'', Namibiako labar-aztarnategietatik, eta ''[[Pierolapithecus]]'' eta ''[[Dryopithecus]]'', Frantziatik, Espainiatik eta Austriatik) datozen Miozeno ertaineko beste forma orokor batzuen presentzia Afrika osoan eta Mediterraneo arroan Miozeno goiztiar eta ertaineko erregimen klimatiko nahiko beroetan forma ugari izatearen froga da. Miozenoko hominoideoen artean gazteena, ''[[Oreopithecus]]'' izenekoa, duela 9 milioi urte datatutako Italiako ikatz aztarnategietatik dator.
== Taxonomia ==
29 ⟶ 43 lerroa:
Espezie gehienek [[sexu dimorfismo|dimorfismo sexuala]] dute. Gehienak, baina ez guztiak, talde sozialetan bizi dira. [[Afrika]] eta [[Asia]]n aurki daitezke, eta [[gizaki]]a mundu osoan zehar.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda}}
== Kanpo estekak ==
{{commonskat}}
{{autoritate kontrola}}
| |||