Gozo (zaporea): berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Autoritate kontrola jartzea |
tNo edit summary Etiketak: Ikusizko edizioa Iritsi berrientzako atazak |
||
1. lerroa:
[[Fitxategi:Strawberry shortcake.jpg|220px|thumb|eskuinera|Zapore gozodun janariak [[azkenburu]] bezala erabiltzen dira askotan.]]
'''Gozoa''' oinarrizko bost [[Zapore|zaporeetako]] bat da,
[[Karbono hidrato|Karbohidrato]] sinple ugari dituzten elikagaiak gozoak dira, eta zapore gozoa ematen duten zaporedunei [[edulkoratzaile]] esaten zaie. Elikagai gozoak giza elikaduran agertu ohi dira [[Azkenburu|postre]] gisa, eta normalean [[Gosari|gosarietan]] eta [[Askari|askarietan]].[[Fitxategi:Tongue-sweet.jpg|200px|thumb|ezkerrera|Zapore gozoa detektatzen den mingaineko puntu zehatzak.]]
== Gozotasunaren fisiologia ==
Dastamen-papilek zapore gozoak detektatzeko zein kanal erabiltzen dituzten azaltzen duten eredu zientifikoak ezezagunak dira gaur egun; jakina da azukre naturalak eta substantzia jakin batzuk detektatzen dituztela. Frogatuta geratu da 9 eta 15 urte bitarteko haurrek eta gazteek helduek baino askoz nahiago dituztela zapore gozoak.
== Gozotasunaren kimika ==
Jakin badakigu hizkuntzak substantzia gozotzat hartzen dituela konposatu kimiko batzuk, hala nola [[Aldehido|aldehidoak]] eta [[Zetona|zetonak]]. Gauza bera esan daiteke karbohidratoak dituzten substantziekin, gozo-maila jakin batekin hautematen baitira. Sakarosa (azukre arrunta) substantzia gozoaren adibide prototipikoa da, baina badira beste batzuk ere, hala nola fruktosa. [[Aminoazido]] batzuk gozoak dira: gozoenak alanina, glizina eta serina dira. Aminoazido batzuk zapore mingozoko eta gozoko nahasketa batean hautematen dira.
Zenbait espeziek glikosidoak sortzen dituzte, eta askotan azukrea baino gozoagoak dira. Adibidez, azido glizirrizikoa, 30 aldiz gozoa sakarosa baino. Beste adibide bat da ''Stevia Rebaudiana'' landarearen Hego Amerikatik esportatutako stebidoseroa, sakarosa baino 250 aldiz gozoagoa izatera irits daitekeena. Beste edulkoratzaile indartsu bat proteina batzuk izan daitezke, hala nola mendebaldeko Afrikan aurkitutako taumatina, oilo-arrautzetan aurkitutako [[lisozima]].
[[Konposatu inorganiko|Konposatu ez-organikoek]] zapore gozoko propietateak dituzte. Horren adibide dira berilio [[Kloro|kloruroa]] (BeCl2) eta [[berun]] azetatoa (Pb (C2H3O2) 2), aristokratiko erromatarrek jada erabiltzen zutena edulkoratzaile gisa. Horrek, neurri handi batean, berunezko pozoidurari laguntzen zion, eta berunezko katzoletan [[Ardo|ardoa]] egosten zen ''sapa'' egiten zen.
Konposatu sintetiko asko gozoak dira, hala nola [[Kloroformo|kloroformoa]], [[Nitrobentzeno|nitrobenzenoa]] edo [[Glikolaldehido|glikola]]. 2005ean bost substantzia sintetiko zehaztu ziren: [[sakarina]], [[Ziklamato|ziklamatoa]], [[Aspartamo|aspartamoa]], acesulfame potasioa, sukralosa, alitame, eta neotame. Substantzia horietako batzuk 1990.2 urtean merkatutik kendu ziren.
Konposatu kimiko batzuek, hala nola polialkoholek, zapore gozoak dituzte (horregatik, batzuetan, alkohol gozoak esaten zaie), hala nola [[Glizerina|glizerola]], [[Eritrita|eritritola]], xilitola eta [[Sorbitol|sorbitola]]. Alkohol horiek kantitate txikitan agertzen dira ardoetan (batez ere ardo beltzetan), eta lotuta daude ''Botrytis cinerea'' onddoak egiten duen sintesiarekin.
== Elikagai gozoak ==
Elikagai gozoak [[Gozoki|gozokiak]] eta [[Azkenburu|postreak]] izan ohi dira, neurri batean azukrea gehitzen zaielako. Baina badira beste elikagai batzuk, [[Marmelada|mermeladetan]] eta [[Konpota|konpotetan]] hainbat arrazoi direla medio gozoak direnak, elikagaia kontserbatzeko helburu hutsagatik (azukrea kontserbagarri ona da); [[Ama-esne|ama-esnean]], berriz, bere zapore gozoa umetxoa erakartzeko da, elika dadin eta biziraupen-faktorea areagotu dadin; elikagai batzuk bitxiak dira beren gozotasunagatik, hala nola Norvegiako Geitost gazta, gozoa baita. Batzuetan, gozoa eta gazia, edo gozoa eta sukaldeko azidoa erkatzen dira, oreka lortzeko.
[[Fruta]] fresko gehienak gozoak dira, [[fruktosa]] dutelako; batez ere, fruta horiek helduak direnean; izan ere, oraindik berdeak daudenean, almidoiak edo azidoak dituzte, eta azukre bihurtzen dira. Gozotasuna areagotu egiten da fruta [[Deshidratazio|deshidratatzen]] denean, bertan dauden azukre naturalak kontzentratzen baitira.
Hondoko plater askok elikagai gozoak izan ditzakete, hala nola [[Frantziako gastronomia|Frantziako gastronomiakoak]] (frutadun haragiak zerbitzatzen dira bertan), [[Txinako Herri Errepublika|Txinako]] gastronomiakoak eta [[Venezuela|Venezuelako]] ekialdekoak (azken kasu horretan, gozotasun-ukitu txiki bat baino ez da, batez ere karaotekin, abelburuen urdail-egosketarekin eta haragi-gisatu batzuekin, hala nola erretze beltzarekin). Venezuelan, halaber, [[Platanus|platano heldu]] frijituz edo laberatuz moztutako ohiko haziak ere erabiltzen dira laguntzaile gozo gisa.
[[Edari alkoholdun]] batzuek zapore gozoa dute. Horren adibide izan daitezke ardo batzuk (adibidez, Porto, Moscatel, Pedro Ximénez), xanpain mota batzuk, likore batzuk, hala nola sambuka, amarettoa (kutsu mingozo txiki batekin), frangelikoa (hurrondoa), Kahlúa (kafearekin), [[Anis|anisa]], etab.
== Gozotasuna gaur egun ==
Freskagarri-konpainiek zapore gozoa ikertu dute, eta gozoa-azukrea kontzeptuak bereizten saiatu dira. Horregatik, ikerketa handia egin da polialkoholetan, ordezko gisa. XXI. mendearen hasieran, zapore gozoa mantentzen duten edari hipokalorikoen kontzeptua etengabeko erronka da elikagaien kimika.4 Era berean, zientziak azukrearen zapore gozoa imitatu nahi du, hura kontsumitu ezin dutenentzat elikagaiak elaboratzeko helburuarekin, [[Obesitate|obesitatea]], [[Diabetes|diabetesa]] eta abar duten pertsonen kasuan, edo soilik hortzetako [[Txantxar|txantxarraren]] garapena saihesteko helburuarekin.
== Kanpo estekak ==
| |||