Kriosfera: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
«Cryosphere» orriaren itzulpena eginez sortua |
«Cryosphere» orriaren itzulpena eginez sortua |
||
12. lerroa:
[[Lurraren atmosfera|Lurreko atmosferatik]] igarotzen den den [[Eguzki-erradiazio|eguzki-erradiazioaren]] gainazalaren erreflektantzia garrantzitsua da gainazal-energiaren orekarako (SEB). Islatutako eguzki-erradiazioaren eta erasotzailearen arteko erlazioa da, [[albedo]] deritzona. Klimatologoek, batez ere, [[Espektro elektromagnetiko|espektro elektromagnetikoaren]] uhin luzerarik laburrenean (~300etik 3500 nm-ra) daude interesatuta, espektro hori bat datorrelako eguzki-energia nagusiaren sarrerarekin. Normalean, urtzen ez diren elurrezko gainazal estalien albedo-balioak handiak izaten dira (%80 - %90), basoen kasuan izan ezik. Elurrerako eta izotzerako albedorik handienek aldaketa azkarrak eragiten dituzte latitude altuetan, udazkenean eta udaberrian azalaren islapenean, baina hazkunde horren esanahi klimatiko orokorra hodei-estaldurak modulatzen du espazioan eta denboran. (Planeta-albedoa, nagusiki, hodeien estaldurak eta neguko hilabeteetan goi-latitudeetan jasotako guztizko eguzki-erradiazio txikiak zehazten dute.) Uda eta udazkena lainotza ertain-handiko garaiak dira [[Ozeano Artikoa|Ozeano Artikoan]], eta, beraz, murriztu egiten da hein handi batean itsasoko izotzaren urtaroko aldaketa handiei lotutako albedo-erantzuna. Groisman eta haren lankideek ikusi zuten elurrezko estalkiak eragin handiagoa izan zuela Lurraren erradiazio-balantzean udaberrian (apiriletik maiatzera), sartzen zen eguzki-erradiazioa elurrez estalitako eremuetan handiagoa izan zenean.<ref name="groisman" /><ref name="groisman">{{Cite aldizkari|abizena=Groisman|izenburua=Observed Impact of Snow Cover on the Heat Balance and the Rise of Continental Spring Temperatures|orrialdeak=198–200|abizena2=Karl|abizena3=Knight|izena1=Pavel Ya.|izena2=Thomas R.|izena3=Richard W.|data=14 January 1994|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.263.5144.198|kazeta=Science|liburukia=263|alea=5144|pmid=17839175|bibcode=1994Sci...263..198G|doi=10.1126/science.263.5144.198|accessdate=25 February 2022}}</ref>
Elementu kriosferikoen propietate [[Bero|termikoek]] ere ondorio klimatiko garrantzitsuak dituzte. Elurrak eta izotzak difusio termikoa [[Lurraren atmosfera|aireak]] baino askoz baxuagoak dute. [[Difusibitate termiko|Difusibitate termikoa]] tenperatura-uhinek substantzia bat sartzeko duten abiaduraren neurria da. Elurra eta izotza ez dira airea bezain eraginkorrak bero-difusioan. Elurrezko estalkiak lurzoruaren gainazala isolatzen du, eta itsasoko izotzak azpiko ozeanoa isolatzen du, eta interfazea gainazalaren eta atmosferaren artean banatzen du beroaren eta hezetasunaren fluxuekiko. Ur-gainazal baten hezetasun-fluxua izotzezko azal mehe batetik ere kanporatzen da; izotz mehearen bidezko bero-fluxua, berriz, funtsezkoa da 30-40 cm bitarteko lodiera lortu arte. Hala ere, izotzaren goialdean elur pixka bat jarriz gero, izugarri murriztuko da bero-fluxua, eta moteldu egingo da izotzaren hazkunde-tasa. Elurraren efektu isolatzaileak ere ondorio garrantzitsuak ditu [[Uraren zikloa|ziklo hidrologikoan]]. Permafrost gabeko eskualdeetan, elurraren eragin isolatzailea lurrazaletik hurbil baino ez da izozten, eta ur sakonen drainatzea etengabea da.<ref name="lynch">Lynch-Stieglitz, M., 1994: The development and validation of a simple snow model for the GISS GCM. J. Climate, 7, 1842–1855.</ref>
Elurrak eta izotzak neguko energia-galera handien azalera isolatzeko jarduten duten bitartean, udaberriko eta udako beroketa atzeratzeko ere jarduten dute, izotza urtzeko energia asko behar baita (urtzeko bero sorra, 3,34 x 105 J/kg da 0 °Ctan). Hala ere, atmosferak elur- edo izotz-eremu zabaletan duen egonkortasun estatiko handiak mugatu egiten du berehalako hozte efektua azaleko geruza samar batera; beraz, lotutako anomalia atmosferikoak iraupen laburrekoak izaten dira, eta tokitik eskualderako eskala izaten dute.<ref name="cohen">Cohen, J., and D. Rind, 1991: The effect of snow cover on the climate. J. Climate, 4, 689–706.</ref> Munduko zenbait lekutan, hala nola [[Eurasia|Eurasian]], jakina da elur astuneko pakete batekin eta udaberriko lurzoru hezeekin lotutako hozteak eragina duela udako [[Montzoi|montzoiaren]] zirkulazioaren modulazioan.<ref name="vernekar">Vernekar, A. D., J. Zhou, and J. Shukla, 1995: The effect of Eurasian snow cover on the Indian monsoon. J. Climate, 8, 248–266.</ref> Gutzlerrek eta Prestonek (1997) [[Ameriketako Estatu Batuak|Estatu Batuetako]] hego-mendebaldeko elur-zirkulazioaren antzeko atzeraelikaduraren probak aurkeztu zituzten duela gutxi.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Gutzler|izenburua=Evidence for a relationship between spring snow cover in North America and summer rainfall in New Mexico|orrialdeak=2207–2210|hizkuntza=en|abizena2=Preston|izena1=David S.|izena2=Jessica W.|data=1997-09-01|kazeta=Geophysical Research Letters|liburukia=24|alea=17|issn=1944-8007|bibcode=1997GeoRL..24.2207G|doi=10.1029/97gl02099}}</ref>
Elur-estalkiak montzoiaren modulazioan duen eginkizuna Lurraren azala eta atmosfera nahasten dituen atzeraelikadura kriosferak epe laburreko kliman duen eraginaren adibide bat besterik ez da. 1. irudian ikus daiteke klima-aldaketako erreakzio ugari gertatzen direla klima-sistema globalean. Espazio- eta denbora-eskala sorta zabal batean lan egiten dute, besteak beste, airearen tenperaturen tokiko urtaro-hoztea eta milaka urteko denbora-eskaletan izotz-geruzetan gertatzen diren aldaketa hemisferikoak. Atzera-elikadurako mekanismoak konplexuak eta guztiz ulertu gabeak izaten dira askotan. Adibidez, Curry ''et al''. (1995) erakutsi zuen itsas-izotz albedo "sinple" motako iruzkinek interakzio konplexuak zituztela urtutako izotzarekin edo itsaso-izotzaren hedadurarekin.
=== Elurra ===
Airearen tenperatura hemisferikoarekin lotura estua duenez, elurrezko estalkia [[Klima aldaketa|klima-aldaketaren]] adierazle garrantzitsua da. Lurreko elurrez estalitako eremuaren zatirik handiena [[Ipar hemisferio|Ipar hemisferioan]] dago, eta urtaroka aldatzen da: urtarrilean 46,5 milioi km<sup>2</sup>-tik abuztuan 3,8 milioi km<sup>2</sup>-ra.<ref name="robinson">Robinson, D. A., K. F. Dewey, and R. R. Heim, 1993: Global snow cover monitoring: an update. Bull. Amer. Meteorol. Soc., 74, 1689–1696.</ref> Ipar Amerikako neguko elur-estalkiak gora egin zuen XX. mendean, prezipitazioak areagotzeari esker.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Brown|izenburua=Interannual Variability in Reconstructed Canadian Snow Cover, 1915–1992|orrialdeak=1299–1318|hizkuntza=EN|abizena2=Goodison|abizena3=Brown|abizena4=Goodison|izena1=Ross D.|izena2=Barry E.|izena3=Ross D.|izena4=Barry E.|data=1996-06-01|kazeta=Journal of Climate|liburukia=9|alea=6|bibcode=1996JCli....9.1299B|doi=10.1175/1520-0442(1996)009<1299:ivircs>2.0.co;2}}</ref><ref name="groisman94">Groisman, P. Ya, and D. R. Easterling, 1994: Variability and trends of total precipitation and snowfall over the United States and Canada. J. Climate, 7, 184–205.</ref> Hala ere, IPCCren Seigarren Ebaluazio Txostenaren arabera, Ipar hemisferioko elurrezko estalkia gutxitzen joan da 1978tik, elurraren sakonerarekin batera.<ref name=":AR6">{{Cite aldizkari|abizena=Fox-Kemper|izenburua=Ocean, Cryosphere and Sea Level Change|argitaletxea=Cambridge University Press, Cambridge, UK and New York, NY, USA|orrialdeak=1283–1285|abizena2=Hewitt|abizena3=Xiao|abizena4=Aðalgeirsdóttir|abizena5=Drijfhout|abizena6=Edwards|abizena7=Golledge|abizena8=Hemer|abizena9=Kopp|izena1=B.|izena2=H.T.|izena3=C.|izena4=G.|izena5=S.S.|izena6=T.L.|izena7=N.R.|izena8=M.|izena9=R.E.|data=2021|kazeta=Climate Change 2021: The Physical Science Basis. Contribution of Working Group I to the Sixth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change|liburukia=2021|bibcode=<!-- not 2021AGUFM.U13B..09F -->|doi=10.1017/9781009157896.011}}</ref> Behaketa [[Paleoklimatologia|paleoklimatikoek]] erakusten dutenez, aldaketa horiek ez dute aurrekaririk Ipar Amerikako mendebaldeko azken milurtekoetan.<ref>{{Cite aldizkari|abizena=Pederson|izenburua=The Unusual Nature of Recent Snowpack Declines in the North American Cordillera|orrialdeak=332–335|hizkuntza=en|abizena2=Gray|abizena3=Woodhouse|abizena4=Betancourt|abizena5=Fagre|abizena6=Littell|abizena7=Watson|abizena8=Luckman|abizena9=Graumlich|izena1=Gregory T.|izena2=Stephen T.|izena3=Connie A.|izena4=Julio L.|izena5=Daniel B.|izena6=Jeremy S.|izena7=Emma|izena8=Brian H.|izena9=Lisa J.|data=2011-07-15|url=https://www.science.org/doi/10.1126/science.1201570|kazeta=Science|liburukia=333|alea=6040|issn=0036-8075|pmid=21659569|bibcode=2011Sci...333..332P|doi=10.1126/science.1201570}}</ref><ref>{{Cite aldizkari|abizena=Belmecheri|izenburua=Multi-century evaluation of Sierra Nevada snowpack|orrialdeak=2–3|hizkuntza=en|abizena2=Babst|abizena3=Wahl|abizena4=Stahle|abizena5=Trouet|izena1=Soumaya|izena2=Flurin|izena3=Eugene R.|izena4=David W.|izena5=Valerie|data=2016|url=https://www.nature.com/articles/nclimate2809|kazeta=Nature Climate Change|liburukia=6|alea=1|issn=1758-6798|bibcode=2016NatCC...6....2B|doi=10.1038/nclimate2809}}</ref><ref name=":AR6" />
[[Elur|Elurrezko]] estalkia oso garrantzitsua da uraren orekan, batez ere munduko eremu menditsuetako urtaroko elur-paketeetan. Irismen mugatua izan arren, Lurreko mendikateetako urtaroko elur bolumenak dira latitude ertainetako zona zabaletan korronte-fluxurako eta lur azpiko urak kargatzeko isurketaren iturri nagusia. Adibidez, [[Colorado (ibaia)|Colorado ibaiaren]] arroko urteko isurketaren %85 baino gehiago elur urtu gisa sortzen da. Lurreko mendietako elur-isuriak ibaiak betetzen ditu eta mila milioi pertsona baino gehiagoren ur baliabideen mende dauden [[Akuifero|akuiferoak]] betetzen ditu. Gainera, munduko eremu babestuen %40 baino gehiago mendietan daude, eta horrek erakusten du babestu beharreko [[ekosistema]] bakan gisa eta gizakientzat aisialdirako gune gisa duten balioa. Klima berotzeak elurraren eta euriaren banaketan eta elurra urtzen den unean aldaketa garrantzitsuak eragingo dituela espero da. Aldaketa horiek eragin handia izango dute uraren erabileran eta kudeaketan. Aldaketa horiek, halaber, garrantzitsuak izan daitezkeen eta klima-sisteman gehiago irauten duten gainbehera-erreakzioak eragiten dituzte, [[lurzoruaren hezetasuna]] denboran eta espazioan aldatuz eta ozeanoetara isurketak eginez. Ur gezaren fluxuak garrantzitsuak izan daitezke elur-estalkitik itsas ingurunera.<ref name="prinsenberg">Prinsenberg, S. J. 1988: Ice-cover and ice-ridge contributions to the freshwater contents of Hudson Bay and Foxe Basin. Arctic, 41, 6–11.</ref>
=== Itsas izotza ===
[[Itsasoko izotz|Itsasoko izotzak]] ozeanoen eta inguru polarren zati handi bat estaltzen du. 1970eko hamarkadaren hasieratik sateliteetan jasotako datuek erakusten dute bi hemisferioetako itsas izotzaren geruzen urtaroko, eskualdeko eta urtetik urterako aldakortasun nabarmena. Urtaroaren arabera, [[Hego hemisferio|Hego hemisferioko]] itsas izotzaren hedadura 5 faktoreren arabera aldatzen da: otsailean gutxienez 3–4 milioi km<sup>2</sup>, eta irailean gehienez 17–20 milioi km<sup>2</sup>.<ref name="zwally">Zwally, H. J., J. C. Comiso, C. L. Parkinson, W. J. Campbell, F. D. Carsey, and P. Gloersen, 1983: Antarctic Sea Ice, 1973–1976: Satellite Passive-Microwave Observations. NASA SP-459, National Aeronautics and Space Administration, Washington, D.C., 206 pp.</ref><ref name="gloersen" /> Urtaroaren araberako aldaketa askoz txikiagoa da Ipar hemisferioan, non natura konfinatuak eta [[Ozeano Artikoa|Ozeano Artikoaren]] goi latitudeek izotz estalki iraunkor askoz handiagoa eratzen baitute, eta inguruko lurrak, neguan, izotzaren hegoalderako bidea mugatzen baituen. Hala, bada, [[Ipar hemisferio|Ipar hemisferioko]] izotz-hedaduraren urtaroaren aldakortasuna 2ko faktorekoa baino ez da, irailean gutxienez 7 -9 milioi km<sup>2</sup>-tik martxoan gehienez 14–16 milioi km<sup>2</sup>-ra.<ref name="gloersen">Gloersen, P., W. J. Campbell, D. J. Cavalieri, J. C. Comiso, C. L. Parkinson, and H. J. Zwally, 1992: Arctic and Antarctic Sea Ice, 1978–1987: Satellite Passive-Microwave Observations and Analysis. NASA SP-511, National Aeronautics and Space Administration, Washington, D.C., 290 pp.</ref><ref name="parkinson">Parkinson, C. L., J. C. Comiso, H. J. Zwally, D. J. Cavalieri, P. Gloersen, and W. J. Campbell, 1987: Arctic Sea Ice, 1973–1976: Satellite Passive-Microwave Observations, NASA SP-489, National Aeronautics and Space Administration, Washington, D.C., 296 pp.</ref>
Izotzezko estalkiak, eskualde mailan, hemisferioan baino askoz aldakortasun handiagoa du urtetik urtera. Adibidez, [[Okhotskeko itsasoa|Okhotsk itsasoko]] eta [[Japonia|Japoniako]] eskualdean, izotz-gradu maximoa 1,3 milioi km<sup>2</sup>-tik (1983) 0,85 milioi km<sup>2</sup>-ra jaitsi zen 1984an (%35eko murrizketa), hurrengo urtean 1,2 milioi km<sup>2</sup>-ra errebotatu aurretik.<ref name="gloersen">Gloersen, P., W. J. Campbell, D. J. Cavalieri, J. C. Comiso, C. L. Parkinson, and H. J. Zwally, 1992: Arctic and Antarctic Sea Ice, 1978–1987: Satellite Passive-Microwave Observations and Analysis. NASA SP-511, National Aeronautics and Space Administration, Washington, D.C., 290 pp.</ref> Bi hemisferioetako eskualde-fluktuazioak direla eta, [[Satelite artifizial|sateliteen]] erregistroaren urte batzuetako edozein garaitarako eskualde batzuek beheranzko izotz-estaldura dute, eta beste batzuek, berriz, gero eta izotz-estaldura handiagoa.<ref name="parkinson1995">Parkinson, C. L., 1995: Recent sea-ice advances in Baffin Bay/Davis Strait and retreats in the Bellinshausen Sea. Annals of Glaciology, 21, 348–352.</ref> 1978ko mikrouhinen erregistro pasiboan 1995aren erdialdean adierazitako joera orokorrak erakusten du itsas izotz artikoaren hedadura %2,7 jaisten ari dela hamarkada bakoitzeko.<ref name="johannessen">Johannessen, O. M., M. Miles, and E. Bjørgo, 1995: The Arctic’s shrinking sea ice. Nature, 376, 126–127.</ref> Mikrouhin sateliteen datuekin egindako ondorengo lanek adierazten dutenez, 1978ko urriaren amaieratik 1996. urtearen amaierara arte, itsas izotz artikoaren hedadura %2,9 jaitsi zen hamarkada bakoitzeko, eta itsas izotz antartikoaren hedadura %1,3 handitu zen hamarkada bakoitzeko.<ref name="cavalieri">Cavalieri, D. J., P. Gloersen, C. L. Parkinson, J. C. Comiso, and H. J. Zwally, 1997: Observed hemispheric asymmetry in global sea ice changes. Science, 278, 1104–1106.</ref> 2013ko Klima Aldaketari buruzko Adituen Gobernu arteko Taldearen arabera, Ipar hemisferioko itsas izotza %3,8 ± %0,3 jaitsi zen hamarkada bakoitzeko, 1978ko azarotik 2012ko abendura bitartean.<ref>{{Cite web|izenburua=Climate Change 2013: The Physical Science Basis|argitaletxea=Intergovernmental Panel on Climate Change|orrialdea=324|url=http://www.ipcc.ch/pdf/assessment-report/ar5/wg1/WG1AR5_Chapter04_FINAL.pdf|lana=ipcc|accessdate=16 June 2015}}</ref>
| |||