Kriosfera: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t Kategoria:Glaziologia gehitua HotCat bitartez |
«Cryosphere» orriaren itzulpena eginez sortua |
||
1. lerroa:
[[Fitxategi:Cryosphere_Fuller_Projection.png|eskuinera|thumb|300x300px|[https://web.archive.org/web/20070826211613/http://maps.grida.no/go/graphic/cryosphere Nazio Batuen Ingurumen Programako] Izotzaren eta Elurraren Ikuspegi Globalak kriosfera eta haren osagai nagusiak.]]
'''Kriofera''' (grezieratik, {{Lang|grc|κρύος}}, "hotza", "[[Izotz|izoztua]]" edo "izotza" eta {{lang|grc|σφαῖρα}} sphaira, "globoa, bola") termino zabala da [[Ur|ura]] forma [[Solido|solidoan]] dagoen [[Lurra|Lurraren]] azaleko zatietarako, [[Itsasoko izotz|itsasoetako izotza]], lakuetako [[Izotz|izotza]], ibaietako izotza, [[Elur|elurrezko]] estalkia, [[Glaziar|glaziarrak]], [[Inlandsis|izotz-geruzak]] eta lur izoztua barne, [[Permafrost|permafrosta]] kasu.<ref>[https://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0057%3Aentry%3Dsfai%3Dra^ σφαῖρα], Henry George Liddell, Robert Scott, ''A Greek-English Lexicon'', on Perseus</ref> Hala, gainjartze handia dago [[Hidrosfera|hidrosferarekin]]. Kriosfera sistema [[Klima|klimatiko]] globalaren zati bat da, eta lotura eta erreakzio garrantzitsuak ditu, azaleko energian eta [[hezetasun]], [[Hodei|hodeiak]], [[Prezipitazio (meteorologia)|prezipitazioak]], [[hidrologia]], [[Zirkulazio atmosferiko|zirkulazio atmosferikoa]] eta ozeanikoa eragiten dituelako. Atzeraelikadura-prozesu horien bidez, kriosfera garrantzitsua da [[Klima|klima globalean]] eta klima-ereduak aldaketa globalei ematen dien erantzunean. Lurraren azaleraren %10 inguru izotzez estalita dago, baina azkar ari da jaisten.<ref>{{Cite web|izenburua=Global Ice Viewer – Climate Change: Vital Signs of the Planet|url=https://climate.nasa.gov/interactives/global-ice-viewer/#/|lana=climate.nasa.gov|accessdate=27 November 2021}}</ref> ''[[Deglaziazio]]'' terminoak ezaugarri kriosferikoen atzerapena deskribatzen du. Kriologia kriosferen azterketa da.
==
[[Fitxategi:Components_of_the_Cryosphere.tif|thumb|IPCCren bosgarren ebaluazio-txostenetik abiatuta, mundu osoko kriosfera osatzen duten eskualdeen irismena]]
[[Fitxategi:20210125_The_Cryosphere_-_Floating_and_grounded_ice_-_imbalance_-_climate_change.png|thumb|''The Cryosphere'' (2021. inkesta): Lurrak 28 bilioi tona izotz galdu zituen 1994 eta 2017 bitartean, izotz urtua (izotz-geruzak eta glaziarrak) erabiliz, eta itsasoaren maila orokorra 34.6 ± 3.1 mm igo zuen.<ref name="Cryosphere_20210125" /> Izotz-galeraren tasa %57 igo da 1990eko hamarkadatik, urtean 0,8 bilioi tonatik 1,2 bilioi tonara.<ref name="Cryosphere_20210125">{{Cite aldizkari|abizena=Slater|izenburua=Review article: Earth's ice imbalance|orrialdeak=233–246|hizkuntza=English|abizena2=Lawrence|abizena3=Otosaka|abizena4=Shepherd|abizena5=Gourmelen|abizena6=Jakob|abizena7=Tepes|abizena8=Gilbert|abizena9=Nienow|izena1=Thomas|izena2=Isobel R.|izena3=Inès N.|izena4=Andrew|izena5=Noel|izena6=Livia|izena7=Paul|izena8=Lin|izena9=Peter|data=25 January 2021|url=https://tc.copernicus.org/articles/15/233/2021/|kazeta=The Cryosphere|liburukia=15|alea=1|issn=1994-0416|bibcode=2021TCry...15..233S|doi=10.5194/tc-15-233-2021}} Fig. 4.</ref>]]
Izoztutako ura Lurraren azalean dago, batez ere, [[Elur|elurrezko]] estalkia, [[Aintzira|laku]] eta ibaietako ur gezako izotza, [[Bankisa|itsas izotza]], [[Glaziar|glaziarrak]], [[Inlandsis|izotz-geruzak]] eta lur izoztua eta [[permafrost]] eran (etengabe izoztutako lurzorua). Azpisistema kriosferiko horietako bakoitzean urak ematen duen denbora asko aldatzen da. Elurrezko estalkia eta ur gezako izotza [[Urtaro|urtarokoak]] dira funtsean, eta itsas izotz gehiena, erdiko [[Artikoa|Artikoko]] izotza izan ezik, urte batzuk besterik ez da irauten urtarokoa ez bada. Hala ere, glaziarretako, izotz-geruzetako edo Lurreko izotz-geruzetako ur-partikula bat izoztuta egon daiteke 10-100.000 urte edo gehiago, eta [[Ekialdeko Antartika|Ekialdeko Antartikako]] zatietako izotz sakona milioi bat urte ingurukoa izan daiteke.
Munduko izotz-bolumen gehiena [[Antartika|Antartikan]] dago, batez ere Ekialdeko Antartikako izotz-geruzan. Azalera hedadurari dagokionez, ordea, [[Ipar hemisferio|Ipar hemisferioko]] elurra eta izotza dira eremurik handienak, urtarrilean gainazal hemisferikoaren %23, batez beste. Eremuaren hedadura handiak eta elurraren eta izotzaren klima-rol garrantzitsuek, beren propietate fisiko bakarrekin lotuta, adierazten dute bereziki garrantzitsua dela elurraren eta izotz-estalkiaren hedadura, lodiera eta propietate fisikoak (propietate erradiatiboak eta termikoak) behatzeko eta modelatzeko gaitasuna.
| |||